Autor: Piotr Ciżkowicz
Skrócony opis lekcji W czasie lekcji uczniowie zapoznają się z wieloma pojęciami związanymi z rachunkami narodowymi i Produktem Krajowym Brutto. Poznają metody jego wyznaczania oraz interpretację ekonomiczną. Cele lekcji zapoznanie uczniów z definicją, znaczeniem ekonomicznym i sposobami wyznaczania PKB, a także innych miar aktywności gospodarczej kraju, zapoznanie uczniów z kształtowaniem się PKB w Polsce i na świecie. Słowa kluczowe rachunki narodowe, PKB, PNB, wartość dodana, PKB per capita, parytet siły nabywczej, akumulacja, konsumpcja, eksport netto. Metody realizacji zajęć wykład, dyskusja, prezentacja. Oczekiwane rezultaty Po zajęciach uczeń: rozumie takie pojęcia jak: PKB, PNB, wartość dodana, PKB per capita i zna ich ekonomiczną interpretację, zna części składowe PKB oraz metody jego wyznaczania, wie, jak kształtuje się PKB w Polsce na tle innych krajów świata. 2
Proponowany przebieg zajęć 1. Na początku zapytaj uczniów, czy słyszeli określenie Produkt Krajowy Brutto (PKB)? Poproś uczniów, aby powiedzieli, w jakim kontekście słyszeli te pojęcia. 2. Następnie na podstawie poniższego materiału przedstaw uczniom podstawową definicję PKB i omów jej znaczenie. 3. Powiedz uczniom, że aby dana produkcja została wliczona do PKB musi mieć miejsce zawarcie rejestrowanej transakcji między nabywcą a sprzedawcą. W związku z tym PKB jest miarą, która nie uwzględnia całej produkcji gospodarki w danym okresie. Część nie jest uwzględniana ze względu na brak takiej możliwości. Chodzi tu o produkcję, która, mimo iż tworzy wartość dodaną, nie jest nigdzie rejestrowana. To natomiast powoduje, że ucieka ona urzędowi statystycznemu. Główne typy produkcji, które nie są uwzględniane w PKB to: produkty rolne, które są przeznaczane przez gospodarstwa rolne na zaspokojenie własnej konsumpcji lub są dalej wykorzystywane we własnej produkcji (np. mleko spożywane przez rolników i ich rodziny pochodzące od ich własnych krów czy pasza produkowana z własnych upraw przeznaczana na karmę dla własnych zwierząt), produkty wytworzone przez gospodarstwa domowe na swój własny użytek (np. stół zrobiony przez stolarza do własnego domu), produkty wytworzone w ramach tzw. szarej strefy, czyli gospodarki nierejestrowanej; (np. usługi remontowe świadczone przez firmę budowlaną na lewo tzn. bez faktury). Szczególnie istotna dla poprawnych rachunków PKB jest możliwość oszacowania produkcji szarej strefy. Główny Urząd Statystyczny szacuje, że w około 13 proc. PKB w Polsce jest wytwarzane w ramach tej części gospodarki. Z drugiej strony, nie każda transakcja, mimo że jest rejestrowana, powinna być ujmowana w PKB. Nie są w nim uwzględniane transakcje: finansowe (np.: zakup czy sprzedaż akcji na giełdzie), gdyż nie tworzą one żadnej wartości dodanej, 3
kupna i sprzedaży dóbr używanych (np. dwuletniego samochodu przez firmę) lub wyprodukowanych i sprzedanych we wcześniejszych okresach (np. zeszłoroczne zapasy firmy). 4. Następnie zaznacz, że suma wartości dodanej to jedno z możliwych, lecz nie jedyne podejście wyjaśniające istotę PKB. Aby jednak zrozumieć inne możliwe definicje (a tym samym sposoby wyznaczania) PKB należy najpierw zrozumieć ideę obiegu okrężnego w gospodarce. Wyjaśnij uczniom tę koncepcję i wspólnie postarajcie się naszkicować schemat obiegu okrężnego na tablicy według etapów podanych w poniższym materiale. 5. Na podstawie sporządzonego schematu przedstaw uczniom dwie pozostałe definicje PKB. Następnie przedstaw Tabelę 1, prezentującą zestawienie PKB według poszczególnych definicji. 6. Powiedz uczniom, że PKB jest najszerzej stosowaną, ale nie jedyną miarą aktywności gospodarczej kraju. Na podstawie poniższych definicji omów inne miary (materiał pomocniczy nr 1). 7. Następnie powiedz uczniom, że wszystkie miary dochodu w gospodarce (zarówno PKB, jak i PNB i PNN) zależą od poziomu cen, jaki ukształtuje się w gospodarce. Stąd też sam poziom tych miar nie stanowi dobrego sposobu określania stanu rozwoju gospodarki. Zazwyczaj interesuje nas: po pierwsze, nie to, jaki jest poziom produkcji, lecz jak szybko on wzrasta w gospodarce, po drugie, jak wzrosła produkcja w ujęciu realnym, czyli po wyeliminowaniu wpływ zmian cen. Korzystając z poniższego materiału, omów powyższe zagadnienia kładąc szczególny nacisk na wyjaśnienie różnicy między nominalnym a realnym tempem wzrostu gospodarczego. 4
Przykład 2 Załóżmy, że gospodarka produkuje jedynie ziemniaki i pomidory. W 1 roku wyprodukowano łącznie 200 kg ziemniaków i 200 kg pomidorów po odpowiednio 2 i 4 zł za kilogram. Stąd też PKB w 1 roku wyniosło PKB1 = 200 * 2 zł+200 * 4 zł = 1200 zł. Rozważmy teraz dwa scenariusze: W 2 roku produkcja nie uległa zmianie, ale zmieniły się ceny: ziemniaki kosztowały nadal 2 zł, zaś pomidory podrożały do 5 zł. W efekcie PKB w tym roku wyniosło PKB2 = 200 * 2 zł+200 * 5 zł = 1400zł Jeśli podzielimy PKB z 2 roku przez PKB z 1 roku i odejmiemy 1 i pomnożymy razy 100% otrzymamy tempo wzrostu PKB - wielkość mówiącą nam o tym, o ile PKB zrosło między poszczególnymi latami: (PKB2/PKB1 1)*100%= (1400 zł /1200 zł 1)*100%=16,6% W 2 roku ceny nie uległy zmianie, ale zmieniły się wielkości produkcji: wytworzono 250 kg ziemniaków i 225 kg pomidorów. W efekcie PKB w tym roku wyniosło PKB2 = 250 * 2 zł+225 * 4 zł = 1400zł, zaś tempo wzrostu PKB wyniosło tym razem (PKB2/PKB1 1)*100%= (1400 zł /1200 zł 1)*100%=16,6%. Jak widać w obu scenariuszach tempo wzrostu PKB było identyczne. Jednak przyczyny wzrostu były całkowicie odmienne. W pierwszym przypadku wzrost wynikał jedynie ze zmian cen, w drugim zaś oznaczał rzeczywisty (lub inaczej: realny) wzrost produkcji. Oczywiście inna jest również ocena zmian zachodzących w gospodarce dla każdego z przypadków: w scenariuszu 1 widać, że tak naprawdę gospodarka nie wytworzyła nic więcej ponad to, co w poprzednim roku; w scenariuszu 2 natomiast widać wyraźnie, że gospodarka rzeczywiście się rozwija. Aby móc rozróżnić te dwa przypadki statystycy wprowadzili pojęcie realnego PKB i realnego tempa wzrostu PKB. W tym ujęciu przy obliczaniu PKB eliminuje się efekty związane ze zmianami cen. Dla scenariusza 1 obliczenie realnego PKB w roku 2 polegałoby na jego wyznaczeniu przy założeniu, że ceny pozostały na poziomie z roku 1. PKB realne przyjęłoby wartość: Realne PKB2 = 200* 2 zł+200* 4zł = 1200zł a jego realne tempo wzrostu wyniosłoby 0%. W scenariuszu 2 realne PKB byłoby równe oczywiście nominalnemu PKB (czyli wyznaczonemu w poprzednim przykładzie), gdyż nie miały miejsca żadne zmiany cen. Widać więc, że przy takim samym poziomie nominalnego PKB i jego tempa wzrostu, uwzględnienie zmian cen (czyli tzw. urealnienie) może prowadzić do zupełnie odmiennych wniosków na temat procesów gospodarczych zachodzących w danym okresie. Dlatego też ekonomiści posługują się realnymi tempami wzrostu PKB dla opisania tempa, w jakim rozwija się gospodarka. 5
8. Przejdź do omówienia miar PKB pozwalających na ocenę poziomu rozwoju gospodarczego kraju. Uwypuklij na początku różnicę między dotychczas omówionymi miarami, opisującymi tempo zmian poziomu rozwoju gospodarczego, a miarami per capita (łac. na głowę), opisującymi poziom rozwoju gospodarczego. Odnosząc się do przedstawionych definicji przedstaw dane na temat PKB per capita w różnych krajach w 2003 r. (Tabela 3). Podkreśl szczególnie miejsce Polski na tle innych krajów (np. Unii Europejskiej oraz Europy Środkowo-Wschodniej). Następnie poproś uczniów o przeczytanie materiału nr 5 i zapoznanie się z Tabelą 4. Poproś jednego z nich o omówienie zawartej w nim koncepcji. Zapytaj uczniów, jakie inne dobra mogłyby odgrywać podobną rolę co Big Mac? 9. Podsumuj wnioski przedstawione w czasie lekcji: PKB jest miarą aktywności gospodarczej kraju, która wyznacza jaka ilość dóbr i usług finalnych została wyprodukowana na terenie danego kraju w danym okresie, Nie wszystko co zostanie wyprodukowane wlicza się do PKB na PKB składa się tak naprawdę wartość dodana, czyli ta część wartości wyprodukowanych dóbr i usług, którą dodaną na danym etapie produkcji, PKB nie jest miarą doskonałą; pewna część produkcji, która nie jest rejestrowana, nie wchodzi w jego skład, Istnieje kilka możliwych definicji PKB, w zależności od tego, jak podchodzimy do jego obliczania, Oprócz PKB istnieją również inne miary aktywności gospodarczej, jak np. Produkt Narodowy Brutto oraz Produkt Narodowy Netto, Tempo wzrostu PKB (i innych miar) określa, jak szybko gospodarka się rozwija w danym okresie, PKB per capita określa natomiast przybliżony poziom dobrobytu, jakim cieszą się obywatele danego kraju, Aby poprawnie porównywać poziom dobrobytu między poszczególnymi krajami należy uwzględniać różnice w sile nabywczej występujące między nimi; w tym celu stosuje się przeliczenie według parytetu siły nabywczej. Bibliografia 1. Belka M. (red.), 2003, Ekonomia stosowana, Fundacja Młodzieżowej Przedsiębiorczości, Warszawa, 6
2. Burda M., Wypłosz Ch. (1995), Makroekonomia. Podręcznik europejski, PWE, Warszawa, 3. Rocznik Statystyczny RP, różne lata, GUS, 4. World Development Indicators, (2005), World Bank, Washington DC. Literatura dodatkowa 1. Zienkowski L. (2000), Co to jest PKB?, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa. Pytania sprawdzające 1. Podaj znane Ci definicje PKB. Omów krótko jedną z nich. 2. Czy każde dobro wyprodukowane w gospodarce jest wliczane do PKB? Uzasadnij na przykładach. 3. Wyjaśnij jak wyznacza się tempo wzrostu PKB. Dlaczego nominalne tempo wzrostu nie jest dobrą miarą rozwoju gospodarczego? 4. Jakie miary określają poziom dobrobytu w danym kraju? Omów sposób ich wyznaczania i interpretację. 7
Materiały pomocnicze Materiał Pomocniczy nr 1 Definicja 1 (PKB od strony tworzenia) Produkt Krajowy Brutto (PKB) oznacza wartość rynkową wszystkich finalnych dóbr i usług produkowanych w kraju w danym okresie. Każda z części tej definicji ma istotne znaczenie: wartość rynkowa to wartość danego dobra wyrażona za pomocą ceny rynkowej, czyli ceny, po jakiej dane dobro i usługa jest sprzedawane na rynku; PKB otrzymuje się więc mnożąc liczbę wytworzonych w gospodarce dóbr i usług przez cenę płaconą na rynku za każde z nich; niektóre dobra i usługi (jak. np. dobra publiczne, takie jak bezpieczeństwo narodowe czy państwowa opieka zdrowotna) nie posiadają ceny rynkowej; w takiej sytuacji są wliczane do PKB według kosztów ich wytworzenia, dobra finalne to takie towary lub usługi, które są bezpośrednio sprzedawane odbiorcy końcowemu; przykładami takich dóbr jest chleb, masło, buty czy usługa fryzjerska; mówiąc inaczej dobra finalne nie są dalej przetwarzane czy poddawane obróbce; są one przeciwstawieństwem dóbr pośrednich, czyli takich towarów i usług, które wykorzystuje się w dalszym procesie produkcyjnym; przykładem takiego dobra może być mąka wykorzystywana do produkcji chleba lub obudowa używana do montażu komputera; dobra pośrednie nie są wliczane do PKB, gdyż takie postępowanie prowadziłoby do ich wielokrotnego uwzględniania w rachunku; aby tego uniknąć używa się tzw. wartości dodanej, która w przypadku firmy oznacza różnicę między przychodem ze sprzedaży danego produktu a kosztami dóbr pośrednich poniesionymi na jego wyprodukowanie np. kosztami niezbędnych do jego wytworzenia materiałów i surowców; można to wyjaśnić na następującym przykładzie. Przykład 1 Załóżmy, że cena masła w sklepie osiedlowym wynosi 3 zł. Aby ją wyprodukować mleczarnia zakupiła mleko od rolnika za 1 zł, opakowanie od producenta za 5 gr i zużyła energię za 45 groszy. Zarówno rolnik, jak i producent energii i opakowań wytworzyli wartość dodaną równą cenie, jaką otrzymali za swe towary (dla uproszczenia pomijamy nakłady pośrednie poniesione przez nich). Masło zostało sprzedane hurtowni za 2 zł, więc wartość dodana wytworzona przez mleczarnię to 50 groszy. Hurtownia sprzedała masło sklepowi, który zapłacił za nie 2,5 zł, a więc hurtownia wytworzyła 50 groszy wartości dodanej. Sklep sprzedając masło za 3 zł wytworzył kolejne 50 groszy wartości dodanej. Suma wartości dodanej wytworzonej na każdym etapie produkcji i sprzedaży (dla uproszczenia pomijamy podatki) jest więc równa cenie dobra finalnego (1zł+5gr+45gr+50gr+50gr+50gr = 3zł). Nie ma więc różnicy, którą z wartości weźmiemy 8
do wyznaczenia PKB. Jeśli jednak chcielibyśmy wliczyć do PKB wartość towarów wytworzonych na każdym etapie produkcji i sprzedaży otrzymalibyśmy zupełnie inną kwotę (1zł + 5gr + 50gr + 2zł + 2,5zł + 3 zł = 8zł), która wcale nie mówiłabym, jaka jest wartość wytworzonego masła. do PKB wlicza się dobra wytworzone w kraju, a więc w ramach jego geograficznych granic; do PKB będą więc wliczone towary i usługi wyprodukowane w kraju przez firmy zagraniczne, ale nie będą wliczone te dobra, które wytworzyły firmy polskie za granicą. PKB obliczane jest w danym okresie (zazwyczaj kwartale lub roku), a więc nie pokazuje jakim bogactwem dysponuje dany kraj, lecz jaka jest wartość dóbr i usług wytworzonych tylko w tym przedziale czasowym (zagadnienie to zostanie omówionej szerzej w dalszej części). PKB od strony tworzenia składa się z sumy wartości dodanej oraz podatków (pomniejszonych o dotacje) nałożonych na produkcję, gdyż pomniejszają one wartość dodaną wytworzoną przez przedsiębiorstwa. Definicja 2 (PKB od strony rozdysponowania) PKB to suma wydatków, których w danym okresie dokonują gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa i rząd. Ze względu na poszczególne rodzaje podmiotów można wyróżnić następujące składowe tych wydatków: a) Spożycie prywatne (oznaczane jako C od ang. consumption, czyli konsumpcja) czyli wydatki na konsumpcję ponoszone przez gospodarstwa domowe; można je podzielić na wydatki na zakup dóbr trwałych np. telewizora, dóbr półtrwałych np. butów, dóbr nietrwałych np. chleba usług np. montażu lampy. b) Spożycie publiczne (oznaczane jako G od ang. government, czyli rząd) czyli wydatki rządowe; składają się na nie wydatki na dobra i usługi np. samolot wielozadaniowy lub wynagrodzenie pracownika administracji, inwestycje kapitałowe np. budowa mostu. c) Akumulacja (oznaczana jako I od ang. investment, czyli inwestycje) czyli wydatki inwestycyjne przedsiębiorstw; składają się na nie nakłady brutto na środki trwałe, tzn. wydatki na zakup maszyn i urządzeń, środków transportu oraz budynków, przyrost rzeczowych środków obrotowych, czyli wzrost stanu zapasów (np. gotowych produktów lub surowców potrzebnych do ich wytwarzania) 9
między początkiem i końcem danego okresu; wzrost stanu zapasów traktowany jest jako inwestycja, zaś spadek stanu zapasów jako zmniejszenie inwestycji. d) Eksport netto (oznaczany jako NX od ang. net export, czyli eksport netto) czyli różnica między eksportem a importem; jeśli różnica jest dodatnia oznacza to, że firmy krajowe sprzedały za granicę więcej towarów i usług, niż podmioty krajowe zakupiły za granicą. Stąd formuła wyznaczająca PKB to PKB = C + I + G + NX Definicja 3 (PKB w ujęciu dochodowym) PKB jest sumą dochodów z czynników produkcji uzyskiwanych przez podmioty gospodarcze. Dlaczego ta definicja jest równoznaczna z poprzednimi dwiema? suma dochodów jest równa łącznej wartości dodanej wytworzonej w gospodarce, gdyż wartość dodana jest właśnie źródłem tych dochodów, wydatki jakie ponosimy w bieżącym okresie są finansowane z otrzymywanych dochodów, oczywiście, część dochodów jest przeznaczana na oszczędności, lecz stanowią one de facto źródło finansowania inwestycji podejmowanych przez przedsiębiorstwa w danym okresie, wynika z tego bardzo ważne przesłanie: aby gospodarka mogła się rozwijać i produkować więcej w przyszłości potrzebne są oszczędności, gdyż to one są źródłem finansowania inwestycji, a więc przyszłego rozwoju; gdyby więc gospodarka cały bieżący dochód przeznaczała na bieżącą konsumpcję stałaby w miejscu. 10
Materiał Pomocniczy nr 2 a) W każdej gospodarce występują trzy podstawowe rodzaje podmiotów gospodarczych: gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa i rząd. b) Gospodarstwa domowe dysponują czynnikami produkcji (swoją pracą, zgromadzonymi oszczędnościami, ziemią itp.), które wynajmują przedsiębiorstwom; w zamian otrzymują dochody (płace, odsetki, czynsz itd.), które albo wydają na bieżącą konsumpcję, albo oszczędzają. Część z wynagrodzenia przekazują rządowi w formie podatków. c) Przedsiębiorstwa wytwarzają dobra i usługi, które sprzedają gospodarstwom domowym i rządowi. Za dochody uzyskane ze sprzedaży opłacają czynniki produkcji wynajęte od gospodarstw domowych (głównie pracę i kapitał przeznaczany na inwestycje) oraz podatki należne rządowi. d) Rząd gromadzi podatki od gospodarstw domowych i przedsiębiorstw. Część przekazuje w formie transferów pieniężnych do innych gospodarstw i przedsiębiorstw, a za pozostałą część kupuje dobra i usługi od przedsiębiorstw. 11
Materiał pomocniczy nr 3 Produkt Narodowy Brutto (PNB): Jak wskazano w materiale 1, do PKB wlicza się te dochody, które zostają uzyskane przez firmy i obywateli pracujących na terytorium danego kraju. Oznacza to, że wszystko, co zarobią polscy obywatele za granicą nie zostanie uwzględnione w naszym PKB. Z drugiej strony wliczymy do niego to, co firmy będące w posiadaniu zagranicznych inwestorów zarobią na naszym terenie. Produkt Narodowy Brutto bazuje na odmiennej koncepcji. Uwzględnia on tę produkcję, która jest wytwarzana przez firmy będące w posiadaniu obywateli danego kraju. Dla przykładu, jeśli polska firma ma oddziały w Wielkiej Brytanii, ich dochody zostaną zaliczone do polskiego PNB, mimo że zostały uzyskane na terytorium innego kraju. Zazwyczaj różnica między PKB i PNB nie jest zbyt duża (por. Tabela 2). Co więcej, jeśli jest stabilna w czasie nie ma wpływu na ocenę tempa rozwoju gospodarki danego kraju. Aby ocenić tempo wzrostu gospodarczego porównuje się bowiem dwie wielkości z różnych okresów, stąd przy stałej różnicy między PNB i PKB ocena tempa wzrostu będzie identyczna. Występują jednak przypadki, w których różnica między PKB i PNB jest bardzo istotna, gdyż duża część dochodu jest uzyskiwana z inwestycji zagranicznych. Taka sytuacja ma miejsce np. w Kuwejcie, gdzie przez wiele lat dochody ze sprzedaży ropy naftowej były lokowane w firmach mających swą siedzibę za granicą. Z drugiej strony PNB Irlandii jest zdecydowanie mniejszy niż PKB, gdyż kraj ten posiada na swym terenie wiele przedstawicielstw zagranicznych korporacji. Generalnie jednak szerzej używanym wskaźnikiem jest PKB głównie ze względu na jego większą wiarygodność spowodowaną mniejszym stopniem skomplikowania gromadzenia danych. W przypadku PKB urząd statystyczny musi bowiem gromadzić jedynie dane krajowe, zaś do wyznaczania PNB potrzebuje również danych zagranicznych. Produkt Narodowy Netto (PNN): Zarówno do PNB, jak i PKB wliczane są wszystkie dobra inwestycyjne zakupione przez przedsiębiorstwa, rząd i gospodarstwa domowe w danym okresie. Obie miary nie uwzględniają faktu, że część tego rodzaju dóbr zastępuje inne, już wykorzystywane w procesie produkcji, które trzeba wymienić. Jeśli na przykład firma korzysta z maszyny do wycinania metalowych elementów nieprzerwanie od 10 lat maszyna w końcu się zepsuje, a firma będzie musiała zakupić nową. Stara zaś zostanie oddana na złom. Tak naprawdę więc w gospodarce w wyniku tej wymiany wcale nie przybyła nowa maszyna, lecz została jedynie zastąpiona przez nową. Całkowicie odmienna jest sytuacja, w której firma kupuje tę samą maszynę do swojej nowej fabryki. Poszerza więc swoje zdolności produkcyjne, a gospodarka jest bogatsza o nową maszynę. Z punktu widzenia PKB i PNB obie sytuacje są nierozróżnialne: każda z tych miar jest powiększana w równym stopniu przez zakup maszyny mający na celu zastąpienie starej maszyny nową, jak i rozpoczęcie nowej produkcji. Produkt Narodowy Netto uwzględnia natomiast tę różnicę, gdyż jest pomniejszany o tzw. amortyzację, czyli utratę wartości środków trwałych (maszyn, urządzeń, środków transportu i budynków) wynikającą z ich eksploatacji. Im większa różnica między PNB a PNN, tym mniej środków trwałych jest odtwarzanych w danym okresie. 12
Materiał pomocniczy nr 4 Tempo wzrostu PKB jest, co prawda, dobrą miarą zmian w poziomie rozwoju gospodarczego kraju lub inaczej, jego dobrobytu, nie nadaje się jednak do oceny poziomu dobrobytu, czyli ekonomicznych warunków życia obywateli. Znacznie lepszą miarą jest tu PKB per capita (PKB na głowę), czyli realny poziom PKB podzielony przez liczbę mieszkańców danego kraju. Miara ta mówi o tym, jaka jest wartość dóbr i usług dostępnych dla przeciętnego mieszkańca kraju lub jaki jest przeciętny dochód uzyskiwany przez każdego mieszkańca. Wartość PKB per capita jest zazwyczaj przeliczana z waluty krajowej na dolary lub euro, aby możliwe były międzynarodowe porównania. Jednak i ta miara może być myląca. Dzieje się tak z trzech powodów: po pierwsze, jeden dolar amerykański w Wielkiej Brytanii jest wart relatywnie mniej niż np. w Gabonie, gdyż w Gabonie możemy nabyć za niego znacznie więcej dóbr niż w Wielkiej Brytanii; aby uświadomić sobie różnicę w sile nabywczej 1 dolara wystarczy przypomnieć sobie choćby Polskę sprzed 15 lat wtedy za 1 dolara można było kupić znacznie więcej dóbr, niż teraz. po drugie, wzajemne relacje między wartością tych samych dóbr (np. chleba i biletu autobusowego) w różnych krajach mogą być diametralnie różne; na przykład w krajach rozwiniętych generalnie droższe są usługi niż żywność, zaś w krajach biednych - na odwrót. po trzecie, kursy walut (czyli ceny waluty danego kraju wyrażonej w walucie innego kraju) różnych krajów mogą zmieniać się w przeciwnych kierunkach; w rezultacie porównanie ich PKB per capita dla dwóch różnych okresów może dostarczyć zupełnie różnych wniosków jedynie ze względu na zmianę kursów, nie zaś ze względu na zmianę skali produkcji ich gospodarek. Aby wyeliminować te niedogodność, stosuje się przeliczenie PKB per capita według parytetu siły nabywczej (ang. purchasing power parity PPP). Odbywa się to w następujący sposób: konstruuje się koszyk dóbr, który jest stały dla każdego kraju np. 5 chlebów, 6 litrów mleka, 2 kostki masła, 10 rozmów telefonicznych, 10 biletów komunikacji miejskiej itp., następnie porównuje się, ile tego rodzaju koszyków można nabyć za wartość równą PKB per capita wyrażoną w walucie narodowej danego kraju, z kolei łączną wartość koszyków przelicza się na dolary amerykańskiego lub euro. Wzajemne relacje między tak uzyskanymi wartościami dla różnych krajów mogą służyć do określenia poziomu życia obywateli w każdym z nich. 13
Materiał pomocniczy nr 5 Big Mac a parytet siły nabywczej Chodząc za granicą po sklepach, często spotykamy takie same produkty, jakie można nabyć w Polsce. Z pewnością kupimy nawet niezbyt potrzebną nam rzecz, jeżeli jej cena będzie znacznie niższa od krajowej, gdyż będzie to dobry interes. Kurs walutowy jest cena pieniądza zagranicznego i za jego pomocą możemy ocenić opłacalność zakupu. Wielkość ta nie jest jednak stała i podlega wahaniom, dlatego często możemy usłyszeć, że kurs waluty jest przewartościowany lub niedowartościowany. Jedną z koncepcji próbującą określić właściwy poziom kursu, jest teoria parytetu siły nabywczej, w skrócie PPP. Mówi ona, że w długim okresie kurs wymiany pomiędzy walutami dwóch krajów powinien dążyć do wyrównania się poziomu cen dwóch identycznych koszyków dóbr, nabywanych w tych krajach. Znaczy to tyle, że za tę samą ilość jednej z walut powinniśmy kupić taką samą ilość tych samych dóbr w obu państwach. Znany na świecie magazyn The Economist (www.economist.com) wprowadziła w 1986 roku Big Mac Index. Zamiast opisywanego koszyka dóbr postanowił porównać ceny hamburgerów i na tej podstawie ocenić odchylenie oficjalnych kursów walut od ich realnej siły nabywczej. Big Mac - ten słynny hamburger jest bardzo dobrym wzorcem, gdyż jest sprzedawany w 120 krajach na świecie i wytwarzany według praktycznie identycznej receptury, nadaje się więc do porównań międzynarodowych. Jak to działa? Na początku 2005 roku jego cena w Polsce wynosiła około 6,10 zł. Za 1 dolara na rynku trzeba było zapłacić 3,11 zł, a więc cena tego hamburgera w dolarach równała się zatem 1,96. W USA Big Mac kosztował w tym czasie 3,06 USD. Dzieląc cenę z złotych przez amerykańską w USD, otrzymujemy hipotetyczny kurs wynoszący 2,00 zł. Porównując tę wielkość z faktycznym kursem złotego wynoszącym 3,11 zł, możemy powiedzieć, że kurs złotego jest niedowartościowany. Oczywiście, jest to bardzo duże uproszczenie nie uwzględnia ono bowiem bardzo wielu istotnych czynników, np. przeciętnej płacy, podatków, konkurencji na rynku. Generalnie jednak im kraj bogatszy tym hamburger droższy. Praktycznie zawsze występują odchylenia między kursem wyliczonym według hamburgera a kursem faktycznym, ale pokazuje to kierunek, w którym będzie zmieniała się wartość waluty, czyli z czasem złoty będzie się umacniał. ( Ekonomia stosowana, s.154; dane zmienione na aktualne tj. ze stycznia 2005 r.). 14
Tabela 1. PKB dla Polski w roku 2003 według różnych definicji Strona tworzenia Strona rozdysponowania Ujęcie dochodowe PKB 814 922 PKB 814 922 PKB 814 922 Wartość dodana w tym sektor: 708 606 Spożycie w tym: 681 313 Wynagrodzenia związane z zatrudnieniem: 331 786 przedsiębiorstw instytucji rządowych gospodarstw domowych Podatki od produktów minus dotacje do produktów: 341 408 132 343 234 855 106 317 publiczne 143 164 prywatne 538 149 Akumulacja w tym: 153 848 nakłady brutto na środki trwałe Przyrost rzeczowych środków obrotowych: Eksport netto z tego: eksport import 149 962 3 886-20 239 280 731 300 970 Nadwyżka operacyjna brutto w tym: 361 491 przedsiębiorstw 131 531 instytucji rządowych 29 114 gospodarstw domowych Podatki minus dotacje związane z produkcją i importem: Podatki od produktów: dotacje do produktów podatki od producentów 200 846 121 646 107 400-1 083 17 486 dotacje dla producentów -2157 Źródło: Rocznik Statystyczny RP, 2005, GUS, Warszawa 15
Tabela 2. Relacja PKB i PNB dla różnych krajów (2003) Kraj PNB PKB PKB/PNB W mld USD Kuwejt 45,074 41,748-7% Filipiny 86,607 80,574-7% Hong Kong 165,306 156,679-5% Szwajcaria hhhhh Armenia 337,568 320,118-5% 2,896 2,805-3% jjjjjj Belgia 308,142 301,896-2% Wielka Brytania 1 830,589 0 794,878-2% Japonia 4 374,440 4 300,858-2% Rwanda 1,662 1,637-1% Norwegia 222,258 220,854-1% USA 11 003,747 10 948,547-1% Wietnam 39,157 39,164 0% Nepal 5,843 5,851 0% Francja 1 755,017 1 757,613 0% Szwecja 301,125 301,606 0% Egipt 82,259 82,427 0% Słowenia 27,671 27,749 0% Grecja 171,714 172,203 0% Słowacja 32,399 32,519 0% 16
Kraj PNB PKB PKB/PNB Indie 597,574 600,637 1% Niemcy 2 390,688 2 403,160 1% Łotwa 11,013 11,073 1% Chiny 1 409,162 1 417,000 1% Finlandia 160,948 161,876 1% Turcja 238,317 240,376 1% Włochy 1 452,478 1 468,314 1% Ukraina 48,956 49,537 1% Austria 250,116 253,126 1% Singapur 90,217 91,342 1% Dania 209,098 211,888 1% Polska 206,452 209,563 2% Tajlandia 140,277 142,953 2% Rumunia 55,866 56,951 2% Meksyk 613,272 626,080 2% Uganda 6,166 6,297 2% Kanada 838,637 856,523 2% Islandia 10,286 10,513 2% Ghana 7,459 7,624 2% Portugalia 144,516 147,899 2% Bułgaria 19,362 19,860 3% 17
Kraj PNB PKB PKB/PNB Pakistan 80,120 82,324 3% Litwa 17,727 18,215 3% Honduras 6,783 6,978 3% Australia 507,396 522,378 3% Rosja 419,684 432,855 3% Brazylia 474,415 492,338 4% Chorwacja 27,584 28,797 4% Tunis 23,942 25,037 5% Chile 69,135 72,415 5% Czechy 85,549 89,715 5% Węgry 78,512 82,732 5% Nowa Zelandia 75,216 79,572 6% Kazachstan 28,009 29,749 6% Estonia 8,509 9,082 7% Luxemburg 23,603 26,496 12% Gibon 5,205 6,057 16% Irlandia 125,894 153,719 22% Źródło: World Development Indicators, 2005, World Bank, Washington DC. 18
Tabela 3. Relacja PKB per capita realnie I wg PPP (2003). Kraj Ceny stałe Wg PPP Ceny stałe / PPP W mld USD Rwanda 260 1 198 361% Nepal 241 1 341 457% Uganda 277 1 376 398% Pakistan 546 1 981 263% Ghana 276 2 114 666% Wietnam 470 2353 400% Honduras 927 2 518 172% Indie 511 2 732 435% Armenia 884 3 468 292% Egipt 1 622 3 731 130% Filipiny 1 047 4 082 290% Chiny 1 067 4 726 343% Ukraina 812 5 188 538% Gabon 3 865 6 043 56% Kazachstan 1 673 6 302 277% Turcja 2 977 6 398 115% Tunis 2 214 6 765 205% Rumunia 1 963 6 875 250% Tajlandia 2 276 7 175 215%
Kraj Ceny stałe Wg PPP Ceny stałe / PPP Bułgaria 1 835 7 304 298% Brazylia 3 510 7 360 110% Meksyk 5 792 8 661 50% Rosja 2 138 8 720 308% Łotwa 4 116 9 702 136% Chile 5 196 9 706 87% Chorwacja 4 751 10 468 120% Polska 4 634 10 749 132% Litwa 4 078 11 055 171% Słowacja 4 235 12 747 201% Estonia 4 841 12 790 164% Węgry 5 103 13 777 170% Czechy 5 866 15 453 163% Kuwejt 16 738 17 049 2% Portugalia 10 284 17 123 67% Słowenia 10 411 18 091 74% Grecja 11 449 18 850 65% Nowa Zelandia 19 243 21 333 11% Singapur 21 941 23 127 5% Szwecja 27 998 25 271-10% Włochy 19 090 25 619 34% 20
Kraj Ceny stałe Wg PPP Ceny stałe / PPP Wielka Brytania 25 742 25 645 0% Hong Kong 25 633 25 676 0% Finlandia 24 225 26 091 8% Francja 22 723 26 146 15% Niemcy 22 868 26 221 15% Japonia 38 222 26 420-31% Belgia 22 544 26 768 19% Australia 21 688 27 993 29% Austria 24 217 28 429 17% Szwajcaria 33 765 28 862-15% Kanada 24 222 28 981 20% Islandia 30 952 29 515-5% Dania 30 262 29 725-2% USA 35 566 35 484 0% Norwegia 40 482 35 586-12% Irlandia 27 932 35 650 28% Luxemburg 46 067 58 852 28% Źródło: World Development Indicators, 2005, World Bank, Washington DC. 21
Tabela 4. Indeks Big Mac a 2005. Kraj Big Mac price in dollars Implied PPP of the dollar Under (-) / over (+) valuation against the dollar, % USA 3,06 - - Argentyna 1,64 1,55-46 Australia 2,50 1,06-18 Brazylia 2,39 1,93-22 Wielka Brytania 3,44 1,63 12 Kanada 2,63 1,07-14 Chile 2,53 490-17 Chiny 1,27 3,43-59 3,43 Czechy 2,30 18,4-25 Dania 4,58 9,07 50 Egipt 1,55 2,94-49 Strefa euro 3,58 1,05 17 Hong Kong 2,54 3,92-50 Węgry 2,60 173-15 Indonezja 1,53 4,771-50 22
Kraj Big Mac price in dollars Implied PPP of the dollar Under (-) / over (+) valuation against the dollar, % Japonia 2,34 81,7-23 Malezja 1,38 1,72-55 Meksyk 2,58 9,15-16 Nowa Zelandia 3,17 1,45 4 Peru 2,76 2,94-10 Filipiny 1,47 26,1-52 Polska 1,96 2,12-36 Rosja 1,48 13,7-52 Singapur 2,17 1,18-29 Afryka Południowa 2,10 4,56-31 Korea Południowa 2,49 817-19 Szwecja 4,17 10,1 36 Szwajcaria 5,05 2,06 65 Tajwan 2,41 24,5-21 Tajlandia 1,48 19,6-52 Turcja 2,92 1,31-5 23
Kraj Big Mac price in dollars Implied PPP of the dollar Under (-) / over (+) valuation against the dollar, % Wenezuela 2,13 1,830-30 Aruba 2,77 1,62-10 Źródło: http://www.economist.com/markets/bigmac/displaystory.cfm?story_id=4065603 24
www.nbp.pl