3 Osoby z cukrzycą pomagają innym prewencja cukrzycy w rodzinie Samokontrolne, przesiewowe rozpoznanie ryzyka stanu przedcukrzycowego lub cukrzycy utajonej mogą wykonać pacjenci w swoich rodzinach. W praktyce często obserwujemy, jak osoby z cukrzycą pomagają innym. Dotyczy to szczególnie pomocy w rozpoznawaniu stanu przedcukrzycowego i cukrzycy utajonej wśród krewnych, znajomych i przyjaciół lub współpracowników. Dysponując doświadczeniem i wiedzą na temat objawów cukrzycy oraz możnością samodzielnego wykonywania oznaczeń stężenia glukozy za pomocą glukometrów nowego typu, aktywnie pomagają w rozpoznawaniu cukrzycy utajonej. Z tego względu poniżej podano informacje, które pomogą taką samokontrolną diagnostykę zracjonalizować. Jak wiadomo, cukrzycę można wg zasad Światowej Organizacji Zdrowia rozpoznać tylko na podstawie oznaczenia stężenia glukozy w osoczu krwi żylnej metodami laboratoryjnymi, a nie glukometrycznymi. Przesiewowy test ryzyka cukrzycy, który poniżej przedstawiono, nie wymaga wykonania badań laboratoryjnych. 24
Formularz testu do wykorzystania przez osoby z cukrzycą do zbadania członków rodzin Ankietowy test samokontrolnej oceny ryzyka cukrzycy (wg Fińskiego Towarzystwa Cukrzycowego) Dokonaj oceny i zakreśl punktację odpowiednio do istniejącej cechy. 1. Wiek 0 pkt poniżej 45 lat 2 pkt 45 54 lat 3 pkt 55 64 lat 4 pkt powyżej 65 lat 2. Wskaźnik masy ciała BMI (patrz dalej): 0 pkt poniżej 25 kg/m 2 1 pkt 25 30 kg/m 2 3 pkt powyżej 30 kg/m 2 3. Obwód brzucha (w talii) Mężczyźni 0 pkt mniej niż 94 cm 3 pkt 94 102 cm 4 pkt więcej niż 102 cm Kobiety 0 pkt mniej niż 80 cm 3 pkt 80 88 cm 4 pkt więcej niż 88 cm 4. Czy codziennie co najmniej 30 minut przeznaczasz na aktywność fizyczną, np. w związku z wykonywaną pracą lub też jest to sposób spędzania wolnego czasu (stanowi normalny tryb życia)? 0 pkt tak 2 pkt nie 5. Jak często spożywasz jarzyny i owoce? 0 pkt każdego dnia 1 pkt rzadziej niż codziennie 25
6. Czy kiedykolwiek stosowałaś (stosowałeś) regularnie leki obniżające ciśnienie tętnicze krwi? 0 pkt nie 2 pkt tak 7. Czy kiedykolwiek stwierdzono u Ciebie podwyższone stężenie glukozy (cukru) we krwi, np. podczas planowych kontroli stanu zdrowia, w czasie jakiejkolwiek choroby, w okresie ciąży? 0 pkt nie 5 pkt tak 8. Czy u kogokolwiek z bliskiej rodziny (rodzice, rodzeństwo, dziadkowie, babcie, bracia lub siostry rodziców, kuzyni 1. stopnia) lub też u innych członków rodziny rozpoznano cukrzycę (typu 1 lub typu 2)? 0 pkt nie 3 pkt tak u dziadków, babć, wujów, ciotek, kuzynów 1. stopnia (dzieci wujów lub ciotek), ale nie u rodziców, braci, sióstr oraz dzieci 5 pkt tak u Twoich rodziców, braci, sióstr, dzieci Twoja ogólna liczba punktów: Ryzyko powstania cukrzycy typu 2 w ciągu 10 lat wynosi, jak niżej podano: Mniej niż 7 pkt ryzyko jest niskie jedno zachorowanie na 100 osób badanych 7 11 pkt ryzyko jest lekko podwyższone jedno zachorowanie na 25 osób badanych 12 14 pkt ryzyko jest umiarkowanie podwyższone jedno zachorowanie na 6 osób badanych 15 20 pkt ryzyko jest podwyższone jedno zachorowanie na 3 osoby badane Więcej niż 20 pkt ryzyko jest bardzo podwyższone jedno zachorowanie na 2 osoby badane 26
Wykrywanie cukrzycy bezobjawowej, wcześniej nierozpoznanej: Jeśli w teście dotyczącym ryzyka cukrzycy uzyskałeś 12 14 punktów, powinieneś w sposób profesjonalny zostać zbadany i otrzymać szczegółowe zalecenia dotyczące diety i stosowania aktywności fizycznej oraz usunięcia otyłości. W tym celu powinieneś zgłosić się do lekarza, od którego uzyskasz niezbędne informacje oraz skierowanie na odpowiednie testy diagnostyczne. Jeżeli suma punktów w teście ryzyka cukrzycy wynosi co najmniej 15, konieczne jest zbadanie stężenia glukozy we krwi za pomocą testu doustnego obciążenia glukozą OGTT (wg WHO) lub stężenia HbA 1C w celu określenia, czy masz cukrzycę bez objawów (utajoną). Rozpoznanie cukrzycy na podstawie laboratoryjnego badania stężenia glukozy w osoczu krwi żylnej Jest to następny etap działań. U osób z wyższą punktacją w teście ankietowym wykonuje się testy laboratoryjne. Poniżej podano kryteria ich oceny: stężenie glukozy w osoczu krwi żylnej na czczo co najmniej 126 mg/dl (7,0 mmol/l); stężenie glukozy w osoczu krwi żylnej w 2 godziny po doustnym podaniu testowej dawki 75 g glukozy rozpuszczonej w wodzie podczas testu badania tolerancji glukozy wg zasad Światowej Organizacji Zdrowia co najmniej 200 mg/dl (11,1 mmol/l); oznaczone w dowolnych warunkach i o dowolnej porze (przygodne) stężenie glukozy w osoczu krwi żylnej co najmniej 200 mg/dl (11,1 mmol/l) oraz obecność objawów cukrzycy. 27
Hemoglobina glikowana (HbA ) jako test 1C w rozpoznawaniu cukrzycy Kryteria rozpoznania cukrzycy zostały ostatnio uzupełnione (standardy American Diabetes Association, 2010). Cukrzycę rozpoznaje się u osób, u których stężenie HbA 1C wg metody opartej na badaniach Diabetes Control and Complication Trial wynosi co najmniej 6,5%. Nie jest wtedy potrzebne wykonywanie innych testów. Oznaczanie HbA 1C jest obecnie ułatwione dzięki wprowadzeniu zminiaturyzowanych instrumentów do szybkiego oznaczania tego wskaźnika z użyciem pasków testowych. Wykrywanie stanów przedcukrzycowych ryzyko powstania cukrzycy Upośledzenie tolerancji glukozy. U około 10% ludzi, zwłaszcza w starszym wieku, występują zaburzenia polegające na powstawaniu nieco większych niż u osób zdrowych, ale nie tak wysokich jak w cukrzycy, stężeń glukozy we krwi. Jeśli po podaniu doustnie testowej dawki 75,0 g glukozy glikemia w 120. minucie mieści się w zakresie 140 199 mg/dl (7,8 11,0 mmol/l), to stan taki określa się mianem upośledzenia tolerancji glukozy. Nierzadko jest to wczesna forma rozwoju cukrzycy typu 2. Upośledzenie tolerancji glukozy sprzyja także powstawaniu chorób tętnic. Zawsze wymaga zastosowania aktywnego programu działań lekarskich w celu prewencji cukrzycy. Zwiększenie stężenia glukozy we krwi na czczo. Za odrębną nieprawidłowość uznano także zwiększenie tylko glikemii na czczo stężenie glukozy jest równe lub większe niż 5,6 mmol/l (100 mg/dl) i równe lub mniejsze niż 7,0 mmol/l (125 mg/dl) przy 28
stężeniu glukozy we krwi 2 godziny po doustnym podaniu testowej dawki 75,0 g glukozy mniejszym niż 7,8 mmol/l (140 mg/dl). Nieprawidłowość tego rodzaju wymaga wdrożenia postępowania zapobiegającego powstaniu cukrzycy. Nielaboratoryjne okoliczności wskazujące na podwyższone ryzyko cukrzycy Do okoliczności nakazujących podejrzewać stan przedcukrzycowy należą: nadwaga lub otyłość (BMI 25 kg/m 2 ); bezczynność mięśniowa brak wysiłku fizycznego; występowanie cukrzycy w rodzinie; kobiety, które urodziły noworodka o masie ciała > 4,2 kg lub które w czasie ciąży wykazywały przejściową hiperglikemię; nadciśnienie tętnicze; stężenie cholesterolu HDL < 35 mg/dl (0,90 mmol/l) i/lub stężenie trójglicerydów w surowicy krwi > 250 mg/dl (2,82 mmol/l); zespół policystycznych jajników; stężenie HbA 5,7%, zwiększenie glikemii na czczo; 1C zespoły kliniczne wskazujące na insulinooporność (zespół metaboliczny, rogowacenie ciemne skóry); choroba niedokrwienna serca; wiek > 45 lat. Obecność wyżej wymienionych nieprawidłowości zdrowotnych zawsze wymaga wykonania testów laboratoryjnych (doustny test obciążenia 75,0 g glukozy). Jeśli testy u osób z tymi czynnikami ryzyka są prawidłowe, należy je powtarzać co 3 lata. 29
Wykrywanie cukrzycy w okresie ciąży U wszystkich kobiet w okresie ciąży należy wykonać testy diagnostyczne w kierunku cukrzycy. W razie stwierdzenia nieprawidłowości w postaci cukrzycy ciążowej konieczne jest natychmiastowe wdrożenie leczenia zgodnie z rekomendacjami Światowej Organizacji Zdrowia, IDF (International Diabetes Federation) i Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego. Wskazują one na potrzebę osiągania odrębnych celów dotyczących glikemii, koniecznych do redukcji ryzyka diabetogennej patologii ciąży. Możliwości prewencyjne w stanie przedcukrzycowym U wszystkich osób ze stanem przedcukrzycowym, tj. z upośledzeniem tolerancji glukozy według testu doustnego obciążenia glukozą (technika Światowej Organizacji Zdrowia), podwyższeniem glikemii na czczo lub stężeniem HbA 1C między 5,7 a 6,4%, należy stosować monitorowany program prewencji i leczenia obejmujący redukcję nadmiaru masy ciała co najmniej o 5 10%, zwiększenie aktywności fizycznej, np. co najmniej do 150 minut marszu na tydzień. Oprócz zmian modelu życia u takich osób często wskazane jest stosowanie metforminy oraz diagnostyka i leczenie czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych. Co 12 miesięcy u tych osób należy powtarzać diagnostykę cukrzycy. Skuteczność prewencji, ok. 50%, udowodniono w wielu badaniach w różnych krajach. Działania te należy rozszerzyć. Znacząca rola w tym zakresie przypada osobom z cukrzycą. Jest to nowa, ale społecznie bardzo potrzebna funkcja pacjentów. 30