RAPORT. Życie nocne miast a problem hałasu. - rozwiązania międzynarodowe. Autorzy: dr Adam Bierzyński. Hanna Koprowska.

1 RAPORT Życie nocne miast a problem hałasu - rozwiązania międzynarodowe Autorzy: dr Adam Bierzyński Hanna Koprowska Alina Szklaruk mec. Michał Kijewski prof. dr hab. Grzegorz Węcławowicz Weryfikacja merytoryczna: dr inż. Radosław Kucharski Koordynacja prac redakcyjnych: Andrzej Kryński

2 Spis treści 1.Wstęp... 4 1.1. Wprowadzenie... 4 1.2. Badanie percepcji jakości życia w miastach europejskich... 10 1.3. Międzynarodowe badanie opinii publicznej Szczęście w Mieście... 19 1.4. Badanie jakości życia mieszkańców warszawskich dzielnic... 21 1.5. Badanie wpływu hałasu generowanego przez kluby na jakość życia mieszkańców Warszawy... 23 2. Hałas aspekty techniczne... 26 2.1. Rozrywka i hałas - wprowadzenie... 26 2.2. Natura hałasu... 26 2.3. Pomiar i ocena hałasu... 32 2.4. Zasady i sposoby ochrony przed hałasem... 35 2.5. Sposoby oceny hałasu rozrywkowego przykłady praktyki europejskiej... 37 2.6. Przykłady procedur postępowania mającego na celu ograniczenie hałasu rozrywkowego odczuwalnego w mieszkaniach... 45 Ograniczenia godzinowe emisji hałasu (Portugalia, Wielka Brytania)... 45 2.7. Zaangażowanie urzędu miasta;... 46 Koncesje (np. Wielka Brytania)... 46 Jednorazowe zezwolenia na organizację imprez (np. Portugalia)... 46 Uchwały przepisów miejskich (Portugalia)... 47 3. Hałas w aspekcie prawnym... 50 3.1. Analiza polskiego prawodawstwa pod kątem przepisów regulujących kwestię hałasu... 50 Cisza nocna w ustawodawstwie polskim... 50 Legalna definicja hałasu oraz kwestie jego uregulowania... 53 Możliwości egzekwowania praw związanych z uciążliwym hałasem na gruncie obowiązującego Kodeksu Cywilnego... 52 Kompetencje organów państwowych w walce z hałasem... 55 Zasady funkcjonowania klubokawiarni... 56 Pozasądowe możliwości egzekucji praw obywateli w zakresie ochrony przed nadmiernym hałasem... 56 Wpływ mieszkańców i właścicieli klubów na kształtowanie zapisów prawa... 56 3.2. Rozwiązania prawne w innych państwach europejskich oraz możliwości ich wdrożenia do polskiego porządku prawnego... 57

3 Wielka Brytania... 58 Francja... 59 Hiszpania... 59 Portugalia... 61 Włochy... 62 Niemcy... 63 4. Wnioski... 64 5. Rozwiązania międzynarodowe, z których warto skorzystać w Polsce rekomendacje... 65 Załączniki... 68 Spis rycin... 81

4 1. Wstęp 1.1. Wprowadzenie Wraz z początkiem transformacji ustrojowej w Polsce, nastąpiło otwarcie się Warszawy- wraz z innymi miastami w kraju - na relacje gospodarcze i społeczne w układach międzynarodowych. Doprowadziło to do zasadniczego wzrostu konkurencji, która z wymiaru lokalnego i regionalnego przeszła w wymiar międzynarodowy i globalny. Zmiana ta nastąpiła w czasie kiedy procesy cywilizacyjne, społeczne, gospodarcze i technologiczne spowodowały spadek znaczenia klasycznych czynników lokalizacji inwestycji związanych z kosztami produkcji i transportu na rzecz wzrostu znaczenia czynników istotnych dla gospodarki wiedzo-chłonnej, a więc, przede wszystkim, wysokiej jakości zasobów ludzkich i przyjaznego otoczenia. Współcześnie powszechnie uznaje się, że jakość życia powiązana jest silnie z czynnikami decydującymi o rozwoju gospodarczym i społecznym miast. Różnie definiowana i mierzona jakość życia wpływa również na miejsce danego miasta w rankingach światowych i regionalnych, atrakcyjność inwestycyjną oraz decyduje o przyciąganiu nowych mieszkańców i inwestorów. Warszawa - w większości rankingów poświęconych rozwoju społecznemu i jakości życia - wyraźnie dominuje nad innymi jednostkami osadniczymi zarówno w województwie mazowieckim jak i w kraju, co określa się mianem zjawiska wyspy warszawskiej (np. LHDI). Przewagę stolicy zapewniają zwykle takie czynniki jak zamożność miasta i mieszkańców, prężny rynek pracy, jakość infrastruktury i korzystną strukturę społeczną. W skali globalnej Warszawa jest natomiast metropolią niższego rzędu a ranga miasta jest zaniżona względem potencjału kraju, którego jest stolicą (G. Gorzelak). Należy również podkreślić, że wraz z przejściem do bardziej niematerialnych wymiarów oceny jakości życia (np. zanieczyszczenie hałasem, więzi społeczne) Warszawa prezentuje się często mało korzystnie, przegrywając konkurencję z wieloma mniejszymi miastami w skali kraju i porównywalnymi miastami w Europie. Hałas jest współcześnie coraz częściej traktowany jako integralny element koncepcji jakości życia w mieście. Zasadnicza większość badań poświęconych temu zagadnieniu, przeprowadzanych w ostatnich latach, uwzględnia hałas jako jeden z kluczowych wymiarów jakości środowiska na obszarach zurbanizowanych. Zmianie ulega również świadomość społeczna w zakresie zagrożeń związanych z hałasem. Powszechną praktyką staje się szacowanie zdrowotnych i finansowych kosztów (choć jeszcze nie w kraju) hałasu. Również w miejskich i krajowych dokumentach strategicznych (np. Społeczna Strategia Warszawy)

5 poruszany jest problem hałasu. Coraz częściej zwraca się uwagę na fakt, że skutki nadmiernego zanieczyszczenia hałasem przynoszą szkodę nie tylko samym mieszkańcom ale również wizerunkowi i konkurencyjności miasta. W sumie, badania i oceny jakości życia można podzielić na: obiektywizujące oparte na analizach twardych danych (np. wyników mapowania akustycznego) i wskaźnikach statystycznych, pochodzących ze spisów powszechnych lub ewidencji bieżących oraz subiektywnych opartych na badaniach ankietowych i wywiadach (tzw. dane surveyove ). Pomimo, trwającego od połowy XX w., wzrastającego zainteresowania koncepcją jakości życia, nie wypracowano wspólnej definicji tego pojęcia, zaś jego rozumienie jest uzależnione od dziedziny nauki lub praktycznego celu jakiemu ma ona służyć w ramach wąskich zagadnień. Najogólniej rzecz ujmując, większość współczesnych definicji, pośrednio lub bezpośrednio odwołuje się do stopnia zaspokojenia rozmaitych potrzeb człowieka. W ramach szerokiej listy zagadnień, rozpatrywanych w ramach współczesnych koncepcji i wskaźników jakości życia w mieście, można wyróżnić elementy które, z uwagi na specyficzne cechy obszarów zurbanizowanych, nabierają specjalnego znaczenia dla jakości życia mieszkańców. Wyjątkowo wysoka gęstość zaludnienia, koncentracja i różnorodność działalności ludzkiej, nasycenie infrastrukturą oraz ogólnie wysoki poziom przekształcenia antropogenicznego środowiska naturalnego stanowią czynniki zagrażające jakości życia mieszkańców miast. Zanieczyszczenie środowiska, w tym zwłaszcza zanieczyszczenie hałasem, stanowi jeden z kluczowych problemów wielu obszarów zurbanizowanych. Szczególna ekspozycja miast na zanieczyszczenie hałasem wynika najogólniej z koncentracji i nakładania się wielu różnych funkcji (np. mieszkaniowej, usługowej, produkcyjnej) w przestrzeni miejskiej oraz wysokiej intensywności jej wykorzystania. Za głównie przyczyny narażenia na hałas w środowisku uznaje się: urbanizację, rosnące zapotrzebowanie na transport zmotoryzowany, nieefektywną urbanistykę, nieefektywność krajowych i lokalnych systemów prawnych i działalności służb porządkowych Zagadnienie hałasu jako elementu diagnozy jakości życia i polityki środowiskowej było dość długo spychane na dalszy plan w stosunku do innych problemów, takich jak zanieczyszczenie powietrza, wody i wykorzystania wtórnego surowców. Zmianę w tym zakresie przyniosły lata

6 dziewięćdziesiąte, zaś jednym z symptomów zmiany podejścia do problemu hałasu w Europie było opublikowanie w 1996 r. tzw. Zielonej Księgi Komisji Europejskiej dotyczącej wytycznych kształtowania przyszłej polityki zwalczania hałasu w Europie. W efekcie prac zainicjowanych w latach dziewięćdziesiątych, prawie dekadę później, powstała Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (2002/49/WE) odnosząca się do oceny i zarządzania poziomem hałasu w środowisku. Dyrektywa ma na celu zdefiniowanie wspólnego podejścia do unikania, zapobiegania lub zmniejszania szkodliwych skutków narażenia na działanie hałasu, w tym jego dokuczliwości. Celem dyrektywy jest ponadto stworzenie podstawy dla rozwijania środków wspólnotowych w zakresie obniżania hałasu z głównych źródeł, w szczególności z taboru drogowego i szynowego oraz ich infrastruktury, samolotów, urządzeń pracujących na otwartej przestrzeni i urządzeń przemysłowych, oraz maszyn i urządzeń samobieżnych. Prace organizacji międzynarodowych, w tym, przede wszystkim organów UE i WHO, przyczyniły się do podniesienia rangi hałasu jako ważnego komponentu jakości życia i zdrowia człowieka. Obecnie uznaje się, że hałas stanowi istotny problem środowiskowy w całej UE. Zgodnie z zapisami sprawozdania komisji dla Parlamentu Europejskiego i Rady z wykonania dyrektywy w sprawie hałasu w środowisku (art. 11 dyrektywy 2002/49/WE) hałas jest jednym z najbardziej istotnych problemów środowiska na obszarach miejskich UE oraz istnieje potrzeba podjęcia działań wobec różnych źródeł hałasu. W ostatnich latach, dostępnych jest coraz więcej informacji o wpływie hałasu na ludzkie zdrowie. Na przykład w publikacji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) i Wspólnego Centrum Badawczego Komisji wykazano, że skutkiem hałasu związanego z ruchem drogowym może być utrata ponad 1 mln lat zdrowego życia rocznie w państwach członkowskich UE oraz w innych krajach Europy Zachodniej. Z badań prowadzonych nad hałasem w UE wynika, że hałas w środowisku stanowi istotne zagrożenie dla zdrowia publicznego oraz, że narażenie na hałas wykazuje tendencję wzrostową w porównaniu z innymi czynnikami stresogennymi. W przestrzeni miasta najwcześniej został zauważony problem hałasu komunikacyjnego, tego zagadania dotyczy też zdecydowanie najwięcej analiz, raportów, publikacji naukowych i utylitarnych. Ponadto wyróżnia się wiele innych rodzajów hałasu miejskiego, którego źródłem są obiekty usługowe, produkcyjne oraz codzienna działalność ludzi i gospodarstw domowych. Szczególnym typem hałasu miejskiego, któremu często poświęcone są w różnych krajach osobne zapisy legislacyjne w narodowych systemach prawnych, jest hałas związany z działalnością klubów nocnych i różnych form imprez, którym towarzyszy zazwyczaj głośna muzyka i konsumpcja alkoholu. Ten typ hałasu ograniczony jest zwykle do konkretnych typów

7 lokalizacji miejskiej związanych z działalnością klubów nocnych i różnymi formami imprez zbiorowych. Proces globalizacji gospodarek narodowych, zacieśnienie współpracy międzynarodowej, która na poziomie instytucjonalnym wyraża się powstaniem i rozwojem takich organizacji jak UE czy też ONZ wraz z szeregiem powiązanych, wyspecjalizowanych organizacji przyczynił się do powstania zapotrzebowania na obiektywną i prostą w odbiorze informację o różnicach w poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego, w tym - na różnego rodzaju rankingi i porównania nie tylko pomiędzy krajami czy regionami, ale również między miastami. Rankingi takie, jakkolwiek mają swoje ściśle zdefiniowane cele, dostarczają pośrednio informacji (o charakterze hipotetycznym) o poziomie jakości życia w porównywalnych miastach. Przyjmuje się założenie, że rankingi porządkujące miasta według poziomu rozwoju gospodarczego, czy jakości kapitału społecznego, lub różnie definiowanych kategorii dobrobytu i bogactwa są silnie skorelowane 1 z jakością życia ich mieszkańców. Im dane miasto zajmuje wyższą pozycję w w/w rankingach tym prawdopodobnie oferuje swoim mieszkańcom wyższą jakość życia. Generalnie jednak miasto, które dzięki swojej pozycji konkurencyjnej, zagwarantuje zatrudnienie i rozwój gospodarczy, oferuje również wysoką jakość życia jego mieszkańców. Przełomowy charakter w rozwoju metodologii pomiaru poziomu rozwoju społecznogospodarczego układów terytorialnych miało opracowanie wskaźnika HDI (Human Development Index). Wskaźnik ten opracowany został w 1990 roku przez pakistańskiego ekonomistę Mahbuba ul Haqa, i jest dość powszechnie wykorzystywany w analizach i raportach międzynarodowych (United Nations Development Programme 1990). Na wskaźnik HDI składają się trzy elementy scalane według prostego wzoru, charakteryzujące - w najprostszym ujęciu - stan ludzkiego ciała, stan umysłu i zamożność. W kolejnych dekadach opracowano również szereg innych wskaźników, jednak podobnie jak HDI wszystkie one traktowały czynniki społeczne jako ważny składnik oceny jakości rozwoju i życia. Koncepcje dobrobytu i jakości życia są wciąż rozwijane. W odpowiedzi na nowe wyzwania społeczne, związane, między innymi, z kryzysem finansowym z 2008 UN-Habitat zaproponował wykorzystanie do pomiaru poziomu dobrobytu obszarów zurbanizowanych wskaźnik CPI (City Prosperity Index) składającego się z pięciu wymiarów: ekonomicznego (wzrost gospodarczy, zarobki, zatrudnianie, poziom życia), infrastrukturalnego (transportowy, 1 Choć nie zawsze korelacje takie są identyfikowalne na obszarze naszego kraju

8 sanitarny, energetyczny, telekomunikacyjny), usług społecznych (edukacja, zdrowie, rekreacja, bezpieczeństwo), nierówności społecznych i ubóstwa oraz zrównoważonego rozwoju (utrzymanie walorów środowiska miejskiego na co najmniej obecnym poziomie). Każdy wymiar przyjmuje również charakter samodzielnego wskaźnika zaś CPI ma charakter syntetyczny i stanowi wypadkową wskaźników (wymiarów) cząstkowych. Rycina 1. Koło miejskiego dobrobytu (komponenty CPI) Źródło: State of the World s Cities 2012/2013, str. 16 Poważnym problemem uwzględnienia zagadnienia zanieczyszczenia hałasem w ocenach jakości życia jest brak pełnych, obiektywnych i porównywalnych w kontekście międzynarodowym informacji z tego zakresu. Istnieje pilna potrzeba rozszerzenia zakresu i

9 ujednolicenia metodologii opracowania map akustycznych na poziome UE 2, co będzie podstawą obiektywnej oceny i porównań międzynarodowych. Z drugiej strony istnieje ciągła potrzeba badań opinii mieszkańców (zwłaszcza przy braku odpowiedniej jakości danych administracyjnych) udzielających odpowiedzi na pytanie: w jakim zakresie hałas jest dla nich uciążliwy i obniża jakość życia w mieście? Problem hałasu w Warszawie był - w ostatnich latach - uwzględniany w ramach paru niezależnych programów badawczych, których ogólnym celem było poznanie percepcji jakości życia w Warszawie. Dla przedstawienia na ile poważnym problemem jest hałas dla mieszkańców miasta wykorzystano wybrane wyniki: Badanie percepcji jakości życia w miastach europejskich w ramach programu Urban Audit. Przeprowadzono cztery rundy badania w: 2004, 2006, 2009 i 2013 roku. Badano osoby w wieku 15 lat lub starsze. Wielkość próby wynosiła każdorazowo 500 osób, z którymi przeprowadzono wywiad telefoniczny. Badanie jakości życia mieszkańców warszawskich dzielnic, zrealizowane w 2013 roku, przeprowadzono od października do grudnia 2013 roku na losowej próbie mieszkańców w wieku 15 i więcej lat; wywiady prowadzone były bezpośrednio w domu respondenta. Łącznie zrealizowano 7200 wywiadów, po 400 w każdej z dzielnic. Międzynarodowe badania opinii publicznej- Szczęśliwe Miasta. Jednorazowe badanie przeprowadzone w okresie od sierpnia 2013 do czerwca 2014. Próba objęła łącznie 5445 respondentów z 9 miast. Badanie przeprowadzone na zlecenie stowarzyszenia Koalicja: Ciszej, proszę! - lidera projektu Niech nas usłyszą. Badanie dotyczyło wpływu hałasu generowanego przez kluby na jakość życia mieszkańców Warszawy. Metodologia badania zawierała techniki ilościowe (ankieta) i jakościowe (wywiady). Dodać należy, iż badania, polegające na korelacji odpowiedzi na ankiety (ok. 500 gospodarstw domowych) z wynikami pomiarów hałasu w środowisku miejskim (w odniesieniu do hałasu ulicznego), wykonane w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska wykazały, że w warunkach polskich sprawdzają się krzywe uciążliwości hałasu, opracowane uprzednio w związku z wdrażaniem Dyrektywy 2002/49/UE. Wyniki tych badań nie będą jednak brane pod uwagę w niniejszym opracowaniu. 2 Co zresztą w większości już wykonano (na obszarze Europy), w opracowanych i wciąż rozwijanych dokumentach metodycznych związanych z wdrażaniem Dyrektywy 2002/49/EU

10 1.2. Badanie percepcji jakości życia w miastach europejskich Największym i najważniejszym, z perspektywy porównań międzynarodowych, jest badanie percepcji jakości życia w miastach europejskich w ramach programu Urban Audit. Jego celem jest zebranie porównywalnej informacji statystycznej o jakości życia i problemach najważniejszych miast państw członkowskich UE oraz wybranych państw kandydatów. Badanie to z założenia miało umożliwić konfrontację wyników uzyskanych na podstawie analizy twardych danych statystycznych, jakie wykorzystuje większość wskaźników jakości życia, z bardziej subiektywnymi danymi, opartymi na opiniach mieszkańców miast. Informacja statystyczna, gromadzona w ramach Urban Audit, pozwala również na wnioskowanie o aspektach jakości życia, dla których pozyskanie danych administracyjnych jest z różnych przyczyn trudne lub w obecnej praktyce statystycznej niewykonalne. Jednym z przykładów jest problem zanieczyszczenia hałasem. Brak wystarczającej, szczegółowej informacji o hałasie, bazującej na bezpośrednich pomiarach (np. w ramach cyklicznych realizacji map akustycznych lub funkcjonowania systemów monitoringu hałasu), jest w wielu przypadkach uzupełniany przez uzyskanie informacji o tym,w czy sami mieszkańcy miast europejskich uważają problem hałasu za istotny czy też nie. Badanie takie wykorzystuje metodę reprezentacyjną, co oznacza, że informacje o jakości życia są pozyskiwane od wybranej części mieszkańców miast. Wyboru próby dokonuje się przez losowanie ze zbiorowości generalnej, czyli wszystkich mieszkańców miast w wieku 15 lat lub starszych. Wielkość próby we wszystkich rundach badania wynosiła 500 osób, z którymi przeprowadzono wywiad telefoniczny. Wielkość i sposób doboru próby pozwalają z zadowalającą dokładnością wnioskować o opinii wszystkich mieszkańców badanych miast. Pierwsza runda badania, przeprowadzona w 2004 roku objęła 31 miast ówczesnych państw członkowskich UE. W 2006 i 2009 roku badanie przeprowadzono już w 75 miastach leżących na obszarze 27 państw członkowskich oraz 5 miastach Turcji i Chorwacji. Kolejna zmiana nastąpiła w ostatniej rundzie badania, która odbyła się w 2013 roku w 79 miastach i 4 aglomeracjach miejskich. W badaniu tym uwzględniono miasta w 28 państwach Unii Europejskiej a także w Islandii, Norwegii, Szwajcarii i Turcji. Wyniki ostatniego badania, z 2013 roku, pokazują, że mieszkańcy miast europejskich są na ogół zadowoleni z jakości życia w mieście. Ocena taka stanowiła wypadkową ocen różnych czynników (nie tylko hałasu), a także procesów synergicznych między tymi czynnikami. W zdecydowanej większości miast co najmniej 80% respondentów określiło się jako usatysfakcjonowanych życiem w mieście. Generalnie, w całej zbiorowości miast, wysoko

11 zostały ocenione przestrzenie publiczne, tereny zielone, czystość i poczucie bezpieczeństwa. Oczywiście, widoczne były również słabe strony i problemy dotyczące wielu miast. W 8 z 79 miast odsetek niezadowolonych mieszkańców z jakości życia przekroczył 20%. Najwięcej niezadowolonych osób z mieszkania w mieście zanotowano w Atenach (48%) i ich obszarze metropolitalnym (40%), Neapolu (34%) i Palermo (28%), a następnie w Miskolcu, Marsylii, Istambule i Ostrawie (powyżej 20%). Najważniejsze problemy tych miast, w opinii mieszkańców to, przede wszystkim: bezrobocie, brak poczucia bezpieczeństwa i słaba jakość usług medycznych. Najwięcej zadowolonych osób mieszkało w Aalborgu, Hamburgu, Zurychu, Oslo, Kopenhadze i Groningen, gdzie odsetek niezadowolonych był marginalny, plasując się poniżej 3%. Generalnie jednak, różnice w zakresie ogólnej satysfakcji między miastami pozostają względnie niewielkie i nawet w skrajnych przypadkach wynoszą zwykle poniżej 15 punktów procentowych. W Warszawie 90% respondentów określiło się siebie jako zadowolonych z życia w mieście, z czego 54% było bardzo zadowolonych. Jako niezadowolonych określiło się 9% badanych, w tym 2% jako zdecydowanie niezadowolonych. Wyniki odpowiedzi plasują Warszawę na poziomie średnim na tle ogółu badanych miast. Bardziej korzystnie, o satysfakcji związanej z zamieszkiwaniem miasta, wypowiedzieli się mieszkańcy pozostałych, uwzględnionych w badaniu polskich miast: Gdańska (94% zadowolonych) i Krakowa (95% zadowolonych). Ograniczając analizę do stolic europejskich, Warszawa z wynikiem 90% zajęła 12 miejsce osiągając wynik niemal identyczny jak Lublana, Praga i Dublin wyprzedzając w zestawianiu takie miasta jak Londyn, Rzym czy Madryt. Trzy pierwsze miejsca pod względem odsetka osób zadowolonych z miejsca zamieszkania, wśród stolic, zajęły: Kopenhaga (97%), Sztokholm (97%), Amsterdam (97%). Porównując wyniki badania z 2012 i 2006 roku, w zakresie ogólnego zadowolenia z zamieszkiwania w mieście, wyraźny jest względnie stabilny poziom odsetka zadowolonych mieszkańców. W grupie 74 miast, które były badane w ostatnich dwóch rundach badania, w 53 zmiany nie przekroczyły 3 punktów procentowych. Rycina 2. Odsetek mieszkańców zadowolonych z życia w mieście w 2012 roku (w %)

Ogólna satysfakcja z życia w mieście (stolice UE) 12 Kopenhaga Sztokholm Amsterdam Luksemburg Wiedeń Wilno Berlin Lizbona Helsinki Zagrzeb Lubiana Warszawa Dublin Praga Paryż Tallin Valletta Londyn Madryt Nikozja Bratysława Ryga Sofia Bruksela Budapeszt Bucuresti Rzym Ateny 52 97 96 96 95 95 93 93 92 92 92 90 90 90 90 89 89 88 87 87 87 86 84 84 84 83 82 80 0 20 40 60 80 100 Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat Badania opinii mieszkańców, prowadzone w programie Urban Audit wykazały natomiast znaczące zróżnicowania skali i hierarchii problemów w poszczególnych ośrodkach miejskich.

13 Do najważniejszych należały: bezrobocie, zanieczyszczenie powietrza, usługi opieki zdrowotnej i edukacji; w niektórych miastach dużym problemem był brak poczucia bezpieczeństwa (np. Bruksela, Antwerpia, Liege, Ateny), w dalszej kolejności powtarzającymi się problemami dla części miast było mieszkalnictwo i transport publiczny. Dla Warszawy, trzy najczęściej wymieniane zagadnienia to: usługi opieki zdrowotnej, infrastruktura drogowa i bezpieczeństwo. Dwa pierwsze wskazania dotyczą również Gdańska i Krakowa, gdzie ponadto wskazano na problem z bezrobociem (Gdańsk) oraz zanieczyszczeniem powietrza (Kraków). Hałas nie został natomiast wskazany jako jeden z trzech najważniejszych problemów w żadnym z badanych w 2013 roku miast. Z drugiej strony pierwsza runda badania, przeprowadzona w 2004 roku, potwierdziła, że hałas stanowi bardzo poważny problem dla wielu mieszkańców miast w Europie. Wyniki dla poszczególnych miast były jednak silnie zróżnicowane a granice zakresu zmienności wyznaczyły Sztokholm z najmniejszą liczbą respondentów uznających hałas za problem (36%) oraz Ateny gdzie odsetek osób uznających hałas za problem wyniósł 96%. Ogólnie najmniej korzystne wyniki uzyskano dla miast greckich (Ateny i Heraklion), hiszpańskich (Madryt, Barcelona, Malaga), portugalskich (Lizbona) i włoskich (Neapol i Rzym). W dalszej kolejności, hałas stanowił również bardzo poważny problem w wielu miastach stołecznych, w tym: Paryżu, Berlinie i Londynie. Rycina 3. Ocena postrzegania hałasu jako problemu w 2004

14 Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat W zakresie odsetka odpowiedzi, wskazujących na postrzeganie hałasu jako istotnego problemu w miastach europejskich, przeważnie obserwowana jest duża stabilność. We wszystkich rundach badania najgorsze wyniki uzyskuje się dla Aten, Barcelony, Madrytu, Lizbony, Neapolu, Rzymu, Budapesztu i Bukaresztu. Są to w większości stolice bądź metropolie o randze

15 międzynarodowej, gdzie koncentracja funkcji biznesowych, administracyjnych prowadzi do koncentracji ludności i konfliktów związanych z różnymi potrzebami użytkowników przestrzenni miejskiej. W wielu z tych miast znajdują się też dzielnice, w których tradycją jest życie nocne, związane z działalnością pubów, dyskotek i klubów. W grupie miast, w których, w ostatniej dekadzie odnotowano istotną poprawę, a więc skurczył się odsetek wskazań hałasu jako istotnego problemu, znalazły się Manchester, Luksemburg, Malaga, Dublin. Powolną poprawę sytuacji odnotowano również dla Wiednia, Rotterdamu, Amsterdamu, Paryża i Lizbony. Istotny wzrost odsetka wskazań problemu zanieczyszczenia hałasem odnotowano natomiast w Sztokholmie i Malmo. Dla polskich miast dane dostępne od 2006 roku wskazują na umiarkowany wzrost wskazań hałasu jako istotnego problemu w Warszawie i Krakowie (około 80%), stabilizację w Gdańsku (około 60%) oraz poprawę w Białymstoku gdzie odsetek wskazań uległ redukcji o 7 punktów procentowych. Rycina 4. Ocena postrzegania hałasu jako problemu w latach 2004-2009 Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat

16 Rycina 5. Ocena postrzegania hałasu jako problemu w latach 2004-2009 Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat Wśród miast, w których w 2013 roku zanotowano najwyższy odsetek opinii o całkowitym braku satysfakcji związanej z poziomem hałasu (powyżej 60%) należały, podobnie jak w poprzednich latach: Barcelona, Madryt, Rzym, Ateny, Lizbona, Rzym, Malaga i Bukareszt. Bardzo wysoki odsetek osób całkowicie niezadowolonych znajdował się ponadto w Paryżu, Warszawie, Krakowie, Sofii i Pradze, gdzie taką opinię wyraziła ponad połowa badanych osób. W grupie miast, których mieszkańcy relatywnie rzadko wskazywali hałas jako problem były między innymi: Oslo, Białystok, Ryga, Helsinki, Londyn, Lublana i Strasburg. Spośród tej grupy uwagę zwraca Londyn, który pomimo zajmowania czołowych miejsc w rankingach światowych metropolii należy do grupy miast, gdzie zanieczyszczenie hałasem jest rzadko wskazywanym problemem przez mieszkańców. Podobnie korzystne wyniki uzyskano również dla innych miast Wielkiej Brytanii: Manchesteru, Glasgow, Belfastu, Cardiff i Newcastle.

17 Rycina 6. Stopień zadowolenia z poziomu hałasu w mieście w 2012 roku Źródło: Opracowanie własne na podstawie Eurostat

18 Na podstawie dwóch ostatnich rund badania, z lat 2009 i 2013, można dostrzec pewne prawidłowości. Ocena poziomu uciążliwości hałasu przez mieszkańców miast europejskich zmienia się generalnie w zależności od wielkości i funkcji miasta. Można też dopatrywać się zależności związanych z kulturą i poziomem rozwoju kraju. Najogólniej, duże metropolie, pełniące ważne funkcje administracyjno-biznesowe, w skali światowej, oraz miasta, w których ważną rolę odgrywała funkcja obsługi ruchu turystycznego, charakteryzowały się wysokimi odsetkami opinii wskazujących na hałas jako istotny problem. Są również przykłady miast nie wpisujące się w tak ogólne zależności, zaś próby wyjaśnienia ich zadowalającej lub wręcz przeciwnie, sytuacji związanej z zanieczyszczeniem hałasem należy szukać w uwarunkowaniach lokalnych, takich jak: lokalne i państwowe zapisy legislacyjne chroniące przed hałasem, skuteczność mechanizmów egzekucji prawa, świadomość społeczna negatywnych konsekwencji hałasu, działalność lokalnych władz i organizacji pozarządowych, zwyczaje i kultura mieszkańców. Generalnie, w większości z 79 miast przebadanych w 2012 roku i 75 przebadanych w 2009 roku, zanieczyszczenie hałasem nie znalazło się w grupie najczęściej wskazywanych przez respondentów trzech najważniejszych problemów, jednak w większości z nich odsetek ten (osób uznających hałas za jeden z trzech najważniejszych problemów) był bliski lub przekraczał 10%. Problem zanieczyszczenia hałasem został wskazany (w pierwszej trójce) tylko w Pradze, gdzie 34% osób zdecydowanie zgodziło się z tym, że hałas stanowi poważny problem, zaś kolejne 42% zgodziło się z tym twierdzeniem do pewnego stopnia. Należy jednak mieć na uwadze, że Pragę, pod względem ogólnego odsetka odpowiedzi mieszkańców świadczących o obecności problemu zanieczyszczenia hałasem (bez ograniczenia do trzech najważniejszych problemów) wyprzedzały takie miasta jak: Ateny, Budapeszt, Madryt, Rzym, Warszawa, Kraków, Lizbona czy też Barcelona. Oznacza to, że w tych miastach ma miejsce kumulacja również innych problemów, które wysunęły się na pierwsze miejsca, a problem hałasu pomimo że często wskazywany zajął czwartą lub dalszą pozycję według częstości wskazań. Najogólniej, we wszystkich rundach badań obserwuje się zależność polegającą na tym, że w miastach, w których odnotowano najwyższy odsetek odpowiedzi wskazujących na obecność nadmiernego hałasu jest on równocześnie względnie rzadko zaliczany do trzech najważniejszych problemów. Miasta te cechują się również ogólnie niskim zadowoleniem mieszkańców z miejsca zamieszkania i wieloma problemami. Potwierdza to ogólną prawidłowość, że miasta które są prawidłowo zarządzane a problemy rozwiązywane są

19 holistycznie, oferują wysoki standard życia i są przeważnie w stanie wypracować mechanizmy łagodzące uciążliwość zanieczyszczania hałasem. Rycina 7. Porównanie odsetka wskazań hałasu jako istotnego problemu oraz wskazań hałasu jako jednego z trzech najważniejszych problemów w mieście Źródło: Opracowanie własne na podstawie Eurostat Wyniki dostępnych badań kwestionariuszowych w miastach potwierdzają, że zanieczyszczenie hałasem stanowi istotny problem w Warszawie, ale również w większości dużych miast Europy. Kolejne rundy badań opinii publicznej, prowadzone przy okazji realizacji programu Urban Audit pozwalają wnioskować, że problem ten w przeważającej części dużych miast europejskich, w ujęciu względnym ma mniejsze znaczenie w porównaniu do innych elementów jakości życia w mieście. Wyniki badania dla Warszawy nie pozwalają na wnioskowanie o poprawie sytuacji w tym zakresie. Bardzo wysoki odsetek negatywnych opinii powinien stanowić silną przesłankę do wypracowania przez władze samorządowe działań ukierunkowanych na redukcję zanieczyszczenia hałasem. 1.3. Międzynarodowe badanie opinii publicznej Szczęście w Mieście Badanie Szczęście w Mieście zostało przeprowadzone w dziewięciu miastach: Warszawie, Paryżu, Chicago, Rio de Janeiro, Bombaju, Chongqing, Algierze, Madrycie i Barcelonie. Respondenci biorący udział w badaniu w Warszawie odpowiadali na pytania ankietowe w

20 okresie od sierpnia 2013 do czerwca 2014. Łączna próba dla dziewięciu miast wyniosła 5445 osób. Badanie w Warszawie przeprowadzono w dniach 28 maja 3 czerwca 2014 roku. Rycina 8. Najbardziej przeszkadzające czynniki w opinii mieszkańców Warszawy Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badania Szczęście w Mieście, 2014 rok W ramach badania proszono respondentów o wskazanie dwóch najbardziej przeszkadzających aspektów życia w mieście, spośród określonej listy zagadnień (rycina 8). W Warszawie zdecydowanie najczęściej wskazywany był hałas, który został uznany za przeszkadzający przez 55% badanych osób, na drugim miejscu uplasowało się zanieczyszczenie środowiska uznane za przeszkadzające przez 43% respondentów. Tym samym, hałas pod względem częstości wskazań stanowił przeszło dwukrotnie istotniejszy problem w porównaniu do trudności z przemieszczaniem się w stolicy i przeszło trzykrotnie ważniejszy niż trudności związane ze znalezieniem pracy. W porównaniu do wyników dla pozostałych miast uczestniczących w badaniu, Warszawę wyróżniło zdecydowanie najczęstsze wskazanie hałasu jako problemu w mieście, podczas gdy dla pozostałych miast ogółem na pierwszym miejscu znalazło się zanieczyszczenie środowiska 3. Mieszkańcy Warszawy, w odpowiedzi na pytanie o jakim mieście marzą najczęściej wybierali miasto mniej zanieczyszczone (60%) oraz z dużą ilością zieleni (73%). Natomiast znacznie mniej respondentów (21,5%) zadeklarowało, że marzy o mieście bez hałasu. Względnie niewielki odsetek osób marzących o mieście bez hałasu należy w tym wypadku interpretować 3 Być może ocena ta w części dotyczy także hałasu, ponieważ zanieczyszczenie hałasem jest w obiegowej opinii uważane za element środowiska.

21 prawdopodobnie jako pragmatyzm osób udzielających odpowiedzi, akceptujących brak możliwości całkowitej eliminacji problemu hałasu w mieście (rycina 9). Rycina 9. O jakim mieście marzą warszawiacy Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badania Szczęście w Mieście, 2014 rok 1.4. Badanie jakości życia mieszkańców warszawskich dzielnic Jedynym badaniem, przeprowadzonym w Warszawie w ostatnich latach, uwzględniającym problematykę hałasu 4, którego wyniki pozwalają na prezentację przekrojową dzielnic, jest Badanie jakości życia mieszkańców warszawskich dzielnic zrealizowane w 2013 roku. Badanie to zostało zrealizowane od października do grudnia 2013 roku na losowej, reprezentatywnej próbie mieszkańców w wieku 15 lat i więcej. Ankieterzy przeprowadzili bezpośrednie wywiady (face-to-face) w domu respondenta, przy wykorzystaniu techniki CAPI (ComputerAssisted Personal Interview). W sumie zrealizowano 7200 wywiadów, czyli po 400 w każdej z dzielnic. Maksymalny statystyczny błąd pomiaru dla próby w dzielnicy wynosi 5%. Rycina 10. Wybrane problemy związane z okolicą zamieszkania 4 Pod terminem jedynych badań należy w tym przypadku rozumieć badania mające charakter samoocen mieszkańców. Natomiast w rozpatrywanym okresie wykonano cały szereg badań pomiarowych fizycznych wskaźników hałasu (np. w ramach mapowania akustycznego w roku 2007, 2012 itd.)

22 Źródło: opracowanie własne na podstawie badania jakości życia mieszkańców warszawskich dzielnic, 2013 r. Z przeprowadzonego na zlecenie Urzędu Miasta badania wynika, że w miejscu zamieszkania co trzecia osoba skarży sie na hałas nocny powodowany przez młodzież a co czwarta natomiast uskarża się na hałas nocny powodowany przez sąsiadów (rycina 10). Analizując zróżnicowania wewnątrzmiejskie, dzielnicami, w których mieszkańcy są najbardziej narażeni na hałas w okolicach miejsca zamieszkania, były Żoliborz, Praga Północ i Bielany. Najrzadziej na tego rodzaju hałas skarżyli się mieszkańcy Mokotowa, Wesołej i Wilanowa (rycina 11). Rycina 11. Wybrane problemy związane z okolicą miejsca zamieszkania, w przekroju dzielnic Warszawy

23 Źródło: opracowanie własne na podstawie badania jakości życia mieszkańców warszawskich dzielnic, 2013 r. 1.5. Badanie wpływu hałasu generowanego przez kluby na jakość życia mieszkańców Warszawy Ostatnie z badań, których wyniki mogą posłużyć jako jeden z elementów oceny skali i charakteru dokuczliwości hałasu w Warszawie jest badanie przeprowadzone na zlecenie stowarzyszenia Koalicja: Ciszej, proszę!. Badanie to dotyczyło wpływu hałasu generowanego przez kluby na jakość życia mieszkańców Warszawy. Metodologia badań miała charakter mieszany, wykorzystując techniki ilościowe (ankieta) i jakościowe (wywiady). Wielkość próby, na potrzeby części ankietowej, wyniosła 152 osoby, z których ponad 95% mieszkała w dzielnicy Śródmieście, z czego blisko połowa na Powiślu. W zakresie narzędzi badawczych wykorzystano: Bezpośredni Standaryzowany Wywiad Kwestionariuszowy (badanie ankietowe) Indywidualny Wywiad Pogłębiony (Individual In-Depth Interview, IDI) Zogniskowany Wywiad Grupowy (Focus Group Interview, FGI) Rycina 12. Zakłócanie ciszy nocnej przez kluby

24 Źródło: Raport Wpływu hałasu generowanego przez kluby na jakość życia mieszkańców Warszawy Wyniki badania w zakresie obecności problemu związanego z hałasem nocnym, w miejscu zamieszkania, odsłaniają bardzo poważną skalę problemu społecznego, gdzie 85% mieszkańców spotyka się z tego typu sytuacjami. Uszczegółowienie tego zagadnienia wskazuje, że w największym stopniu problem ten dotyczy głośnej muzyki (78% wskazań), głośnego zachowania klientów klubów (65%) a także dodatkowo zaśmiecania, nieprawidłowego parkowania i niszczenia infrastruktury (60%) (ryciny 12 i 13). Rycina 13. Konsekwencje działalności klubów nocnych dla okolicznych mieszkańców Źródło: Raport Wpływu hałasu generowanego przez kluby na jakość życia mieszkańców Warszawy Na uwagę zasługuje fakt, że około 40% badanych osób, będących świadkami zakłócania ciszy nocnej, nie podjęło interwencji. Jako powód zaniechania działań - często w sytuacji, w której

25 respondenci byli równocześnie osobami poszkodowanymi w skutek hałasu w ich miejscu zamieszkania - przede wszystkim wskazywano brak wiary w skuteczność interwencji (60% wskazań). Rycina 13. Przyczyny nie podjęcia interwencji w sytuacji zakłócenia ciszy nocnej Źródło: Raport Wpływu hałasu generowanego przez kluby na jakość życia mieszkańców Warszawy Autorzy badania stawiają, na podstawie otrzymanych wyników, hipotezę: Mamy do czynienia z efektem negatywnej synergii wobec postaw poszanowania i egzekwowania swoich podstawowych praw obywatelskich. Pogłębione wywiady, przeprowadzane z osobami, które wcześniej wypełniły ankietę, pozwoliły na zwrócenie również uwagi na inne uciążliwe konsekwencje działalności klubów nocnych na Powiślu. Głównymi problemami, deklarowanymi przez mieszkańców Warszawy w ankietach, były: parkowanie w miejscach niedozwolonych, trąbienie, nieformalne postoje taksówek, zastawianie wjazdu na podwórko, nocne głośne rozmowy, zaśmiecanie i tłuczenie butelek, czy załatwianie potrzeb fizjologicznych w bramach. Wielokrotnie wskazywanym, przez respondentów, problemem była niska skuteczność interwencji policji i straży miejskiej. Interwencje tych służb kończą się, w opinii badanych osób, w sposób niezadowalający powodując brak wiary w skuteczność ich działań i zaniechanie powiadomień. Jednym z głównych wniosków z badania i raportu podsumowującego jego wyniki, było narastające i coraz dotkliwsze poczucie bezradności; uczucie dotykające bardzo osobiście zdecydowaną większość badanych, mające wpływ na ich postrzeganie swojego miasta, dzielnicy czy najbliższej okolicy.

26 2. Hałas aspekty techniczne 2.1. Rozrywka i hałas - wprowadzenie Plany uatrakcyjnienia miasta związane są z celem podniesienia jakości życia mieszkańców, dostępności przestrzeni rekreacyjno-sportowych, kulturalnych etc. Z drugiej strony, w kilku miastach w Polsce, można spotkać się ze skargami mieszkańców na wzrastający nadmiernie hałas, będący konsekwencją rozszerzającej się działalności rozrywkowej. Natomiast, z rozmów z mieszkańcami stref nie związanych z rozrywką, można wnosić, że chwalą sobie oni rozwój turystyki w mieście, jego atrakcyjność. W planie rozwoju Warszawy z roku 2005 zapisano: W centrum uwagi chcemy stawiać zawsze dobro mieszkańców naszego miasta. [...] Podstawowym celem działania Warszawy jako wspólnoty czynimy dziś osiągnięcie przez wszystkich szeroko rozumianej satysfakcji z wysokiego standardu życia w metropolii z wszechstronnie rozbudowanymi funkcjami kulturowymi, oświatowymi, sportowo-rekreacyjnymi, nowoczesną i wygodną infrastrukturą komunikacyjną, socjalną i usługową. Cel tak postawiony warto wesprzeć, by w atrakcyjnych i rozwiniętych miastach można było zarówno się bawić, jak i odpocząć. Problem hałasu, który jest skutkiem działalności rozrywkowej, został w ubiegłym wieku zauważony zarówno w krajach śródziemnomorskich, skandynawskich, w Niemczech oraz w Wielkiej Brytanii. Warto przyjrzeć się praktykom tam stosowanym, aby zaczerpnąć z doświadczenia ochrony mieszkańców przed hałasem, w obliczu wzrostu zaplecza rozrywkowego Warszawy i innych miast Polski. Zanim jednak zaprezentowane zostaną doświadczenia w tym zakresie oraz propozycje przyjęcia pewnych rozwiązań, należy przybliżyć pewne fizyczne i techniczne aspekty oddziaływania hałasu. 2.2. Natura hałasu Zacznijmy od definicji: Hałas - dźwięk niepożądany, którego działanie może być uciążliwe lub szkodliwe dla człowieka (Encyklopedia PWN, 2014) Hałas to dźwięk słyszalny, który powoduje zaburzenie, uszkodzenie lub utratę zdrowia (Poradnik dobrych praktyk na temat narażenia na hałas i potencjalnych jego skutków dla zdrowia; Europejska Agencja Ochrony Środowiska)

27 W definicjach tych przewijają się dwa istotne aspekty natury hałasu: 1. Jest to zjawisko fizyczne, którego nośnikiem są fale mechaniczne, przenoszone drogą powietrzną, a które mogą powodować wrażenia słuchowe (w momencie, gdy dotrą do potencjalnego odbiorcy). Fale te nazywamy falami dźwiękowymi. 2. Jest to zjawisko, którego występowanie może w efekcie powodować skutki psychofizjologiczne (uciążliwość) i zdrowotne (szkodliwość). Jeżeli dany dźwięk nie powoduje negatywnych skutków nie nazywa się go hałasem. Rycina 14. Narażenie mieszkańców na hałas w budynku wielorodzinnym w mieście. Źródło: Giorgio Campolongo Hałas sąsiedzki kontrowersje sądowe (2012) Z natury swojej, dźwięk jest potrzebny człowiekowi. Używa go do porozumiewania się z innymi, dźwięk przestrzega go o niebezpieczeństwie. W budowie i działaniu układu słuchowego człowieka można wyróżnić cechy, które mówią o przystosowaniu ewolucyjnym do odbioru słuchem otaczającego świata, komunikacji, odbioru muzyki, czy naturalnemu ograniczeniu oddziaływania hałasu (szczególnie w zakresie występujących w naturze częstotliwości). Istnieją również mechanizmy i odruchy mające uchronić narząd słuchu przed dźwiękami nagłymi lub zbyt głośnymi (np. odruch strzemiączkowy).

28 Rycina 15. Obszar słyszenia w zależności od częstotliwości i poziomu dźwięku. Źródło: Brϋel&Kjar Instruments, Inc. W dzisiejszych czasach, w szczególności na terenach miast, lecz także i na innych obszarach, narażenie człowieka na hałas jest już znacznie większe, niż ukształtowane ewolucyjnie mechanizmy ochronne. Hałas ten, niepożądany dźwięk, uciążliwy lub szkodliwy, wydaje się być wszechobecny. Hałas wywiera coraz większy wpływ na życie ludzi. Światowa Organizacja Zdrowia już w 1972 roku opublikowała piramidę efektów narażenia na hałas. Najczęstszym efektem oddziaływania hałasu jest uczucie dyskomfortu, które może być związane z dokuczliwością czy zaburzeniami snu. Uczucie dyskomfortu jest znacznie częściej obserwowane obiektywnie niż bezpośrednio zgłaszane przez osoby narażone. Poczucie dyskomfortu, przybierając na sile, wiąże się ze wzrostem stresu, fizycznego niepokoju i braku możliwości odpoczynku. Może to prowadzić do zwiększenia czynników ryzyka (zmiany ciśnienia krwi, poziomu glukozy etc.), a w konsekwencji do poważnych konsekwencji zdrowotnych takich jak choroby układu krwionośnego oraz do bezsenności. W analizach hałasu ważny jest każdy z warunków, które powodują, że dźwięk można nazwać hałasem: uciążliwość lub szkodliwość. Szkodliwość występuje wtedy, gdy narażenie na hałas prowadzi do uszkodzenia słuchu lub innych konsekwencji zdrowotnych. O uciążliwości można mówić wtedy, gdy dźwięk dobiegający do człowieka powoduje poczucie dyskomfortu. Należy wspomnieć, że o ile szkodliwość hałasu dla układu słuchu (a także innych organów) jest

29 faktem obiektywnym, potwierdzanym klinicznie, o tyle miarą dokuczliwości i uciążliwości hałasu są wskaźniki populacyjne, mające w znacznym stopniu charakter subiektywny. Każdy człowiek odbiera hałas w sposób subiektywny i nawet dźwięk cichy lub niewykrywalny standardową aparaturą pomiarową w pewnych okolicznościach może być postrzegany jako skrajnie dokuczliwy. Do czynników ułatwiających tolerancję na hałas należą: akceptacja celu i okoliczności, w jakich pojawia się ów dźwięk (w szczególności, gdy dany dźwięk jest oczekiwany, ponieważ przynosi użyteczną informację); pozytywne nastawienie, sympatia do konkretnego rodzaju dźwięku (np. do rodzaju muzyki puszczanej przez sąsiada); ustabilizowana charakterystyka zmian dźwięku w czasie; płaski charakter widma hałasu, czyli jego charakterystyki częstotliwościowej; im bardziej przypomina ona szum spotykany w naturze, tym łatwiej dany dźwięk zaakceptować. Z uwagi na fakt, iż jednym z istotniejszych przedmiotów rozważań w niniejszym raporcie jest hałas powodowany działalnością rozrywkową, wprowadźmy dla ułatwienia dwa nowe określenia: hałas rozrywkowy hałas pochodzący z różnych źródeł, które jednak związane są z prowadzeniem działalności rozrywkowej, hałas muzyczny specyficzny rodzaj hałasu związanego z działalnością rozrywkową, powodowany uciążliwą dla otoczenia muzyką. Pojęcia powyższe nie funkcjonują szerzej w obiegu. Wprowadza się je jednak do niniejszego raportu dla ułatwienia prowadzenia dalszych rozważań. Hałas pochodzący z lokali rozrywkowych jest trudny do zaakceptowania. Istotne znaczenie dla jego dokuczliwości i uciążliwości ma kilka czynników, a przede wszystkim: poziom dźwięku (wysokość), charakterystyka częstotliwościowa (w szczególności basy czy wysokie tony o charakterze pisków ) charakterystyka zmian w czasie w dwóch aspektach:

30 o pora doby i częstość występowania hałasu, o charakter zmienności w czasie (brak przewidywalności, duża zmienność poziomu, występowanie impulsów dźwiękowych itp.). Przyjmuje się obecnie, że hałas muzyczny i rozrywkowy ma kształt widma (charakterystyki częstotliwościowej) przybliżony do kształtu krzywej widma transportowego, lecz występują w nim duże wzmocnienia dla jednego lub dwóch (w zależności od gatunku muzyki) pasm częstotliwości. W muzyce wydobywanej naturalnie, bezpośrednio z instrumentów, wykonywanej na żywo, bez wzmacniaczy, dominują częstotliwości z tzw. średniego pasma (250-1200 Hz). W muzyce nowoczesnej, wzmacnianej, występują często bardzo trudne do stłumienia niskie częstotliwości dźwięku. Zasadniczo rozważa się trzy grupy widm dźwięku dla gatunków muzycznych sztucznie wzmacnianych. W muzyce, której istotą jest rytm (elektroniczna - transowa, hip-hop, reggae), występuje silne wzmocnienie niskich częstotliwości. Grupę drugą stanowią gatunki rock, metal i pop. Badania wykazały, że - mimo oczywistych różnic - generalnie mają one wspólną charakterystykę widmową: wzmocnienie w okolicy pasma częstotliwości 125 Hz. Do trzeciej grupy należą gatunki takie jak jazz, country i folk. Kształt ich charakterystyki widmowej jest najbardziej podobny do kształtu naturalnej muzyki niewzmocnionej. Największy udział w tym przypadku mają częstotliwości od 250 500 Hz związane z melodyką. Dla uzupełnienia można podać, że są to częstotliwości zawierające się w oktawach małej i razkreślnej dwóch, w której większość ludzi jest w stanie śpiewać (mężczyźni w małej, kobiety w razkreślnej). Jest to więc dźwięk najbardziej naturalny z prezentowanych. Oczywiście, przedstawiony podział jest generalizacją na podstawie analizy wielu utworów (pracę tę przeprowadzono w Australii celem wyznaczenia poziomów dopuszczalnych w środowisku w odniesieniu do dźwięku muzyki).

Poziom równoważny Leq [db] 31 Rycina 16. Charakterystyka częstotliwościowa różnych gatunków muzycznych 116 114 112 110 108 106 104 102 63 125 250 500 1000 2000 Częstotliwość [Hz] grupa 1: electro, hiphop, reggae grupa 2: rock, metal, pop grupa 3: jazz, country, folk Źródło: Hayne et al. Influence of music genre and composition on entertainment noise limits (2005) Ze względu na charakterystykę czasową sygnału, hałasy są dzielone na jednostajne, cykliczne i epizodyczne. Hałasy jednostajne trwają dłuższy czas, a ich charakter nie zmienia się w czasie lub zmiany są niewielkie. Może być to na przykład szum od wentylatora albo jednostajny hałas impulsowy (taki, jak w muzyce z dużym udziałem sekcji rytmicznej). Do hałasów cyklicznych należą na przykład komunikaty słowne na dworcach kolejowych, włączanie, praca i wyłączanie chłodni. Do hałasów epizodycznych można zakwalifikować przesuwanie stołów lub krzeseł, jednoczesny okrzyk kibiców podczas szczególnie udanej akcji. Ze względu na rodzaj zaburzenia (związany z charakterystyką źródła dźwięku) wyróżnia się hałasy impulsowe oraz szumowe. Impulsy to krótkie i gwałtowne zwiększenia poziomu dźwięku względem poziomu ustalonego (często występują przy włączaniu urządzeń). Hałasy szumowe zawierają większość obserwowanych hałasów, a w tym rozmowy, hałas muzyczny. Poruszając zagadnienie dźwięku muzycznego postrzeganego przez sąsiadów jako hałas, należy odnieść się do wyników badań brytyjskich, wprowadzających skalę ocen. W raporcie z projektu Noise from Pubs and Clubs podano 5 poziomów oceny subiektywnej hałasu rozrywkowego (muzyki rockowej, muzyki elektronicznej, karaoke oraz wspólnego oglądania meczu sportowego w klubie):

32 Poziom 1) hałas rozrywkowy bardzo cichy lub ledwo słyszalny, wymagający koncentracji na danym dźwięku, by był zauważony wśród pozostałego tła akustycznego. Charakteryzuje się tym, że jest najlepiej zauważalny, gdy pojawia się i zanika (na przykład na skutek otwierania drzwi do klubu). Poziom 2) muzyka rozrywkowa słyszalna lecz na niskim poziomie. Nie jest możliwe rozpoznanie tekstu piosenek. Hałas może być łatwo zamaskowany przez normalną rozmowę lub włączenie telewizora/radia itp. Poziom 3) muzyka rozrywkowa słyszalna i rozpoznawalna. Istnieje możliwość zrozumienia tekstu piosenek, rozpoznania melodii. Słyszalna równie głośno jak rozmowa czy włączony w pokoju telewizor. Hałas ten powoduje problemy z zaśnięciem, może stanowić istotną uciążliwość, jeśli jest regularny i długotrwający. Poziom 4) hałas muzyczny dominuje nad wszelkimi dźwiękami słyszanymi w pokoju. Zaśnięcie w takim hałasie jest niemalże niemożliwe. Pojedyncza ekspozycja takiego hałasu może powodować istotną uciążliwość, jeśli trwa dostatecznie długo. Poziom 5) hałas muzyczny przenika do wszystkich pomieszczeń budynku i poza budynek, mogą wystąpić odczuwalne wibracje. Należy przypomnieć, że każdy człowiek odbiera hałas w sposób subiektywny, w związku z tym nie można zapewnić, że hałas poziomu pierwszego będzie akceptowany przez wszystkich. W badaniach włoskich wykazano, że przeciętna tolerancja hałasu od działalności rozrywkowej wynosi około 3 db powyżej poziomu tła. 2.3. Pomiar i ocena hałasu Pomiary hałasu przeprowadza się przy pomocy urządzeń nazywanych miernikami poziomu dźwięku (sonometrami) lub analizatorami dźwięku. Urządzenia te powinny, przed pomiarem, być sprawdzane (potocznie często mówi się: kalibrowane). W zależności od miejsca wykonywania pomiaru, należy zapewnić stosowne warunki, aby pomiar nie był obciążony błędami. Dla późniejszej oceny jest konieczne, aby podczas pomiaru poziomu dźwięku w mieszkaniu okna były zamknięte, a w pomieszczeniach wyłączone wszystkie urządzenia wydające dźwięk (m.in. zegarki wskazówkowe). Podczas pomiarów akustycznych na świeżym powietrzu duże znaczenie ma pogoda zbyt duży wiatr lub deszcz są niedopuszczalne.

33 Prowadzenie badań akustycznych i oceny wpływu danego źródła hałasu na poziom dźwięku w pomieszczeniach wymaga określenia (pomiaru): poziomu dźwięku podczas działania danego źródła, poziom tła w pomieszczeniu. Poziomem tła nazywamy poziom dźwięku zarejestrowany w czasie, gdy nie działa źródło ocenianego hałasu, w możliwie takiej samej scenerii akustycznej (zakłócenia pochodzące od ruchu drogowego, instalacji etc.). Jeżeli poziom dźwięku zmierzony podczas działania źródła jest nie większy niż 3 db od poziomu tła, nie ma możliwości określenia rzeczywistego poziomu hałasu pochodzącego od danego źródła. Jest to generalna zasada wynikająca z właściwości fizycznych dźwięku. Poziom dźwięku można oceniać za pomocą różnych parametrów, nazywanych wskaźnikami hałasu, które dobiera się odpowiednio do oceny danego hałasu. Najczęściej używany jest wskaźnik zwany równoważnym poziomem dźwięku o symbolu LAeq,T, za pomocą którego uśredniana jest, w danym czasie, energia akustyczna dźwięków ocenianych; jest to poziom, z którym źródło stałe, działając przez taki sam czas (T), jak badany sygnał (hałas) o zmiennym poziomie, niesie ze sobą taką samą energię i takie samo ryzyko uszkodzenia słuchu. Praktycznie, czas, dla którego wyznaczana jest wartość poziomu równoważnego przyjmowany jest w Polsce (a także w większości innych krajów) jako 16 godzin dnia i/lub 8 godzin nocy (dla hałasu przemysłowego czasy te skracane są do 8 najniekorzystniejszych godzin dnia oraz 1 najbardziej niekorzystnej godziny w nocy). W wielu przypadkach niezbędne są oceny wpływu na człowieka długotrwałego oddziaływania hałasu. Jeśli źródła dźwięku działają nieprzerwanie w długim okresie czasu, stosuje się wskaźniki roczne, a są to: poziom dzienno wieczorno nocny, LDWN, długookresowy poziom nocny, średni dla wszystkich nocy w ciągu roku LN. Poziom dzienno-wieczorno-nocny wyznacza się długookresowo (dla całego roku) przez wyznaczenie poziomów równoważnych dla pory dnia, wieczoru i nocy. Poziomy te koryguje się w następujący sposób: poziom dzienny wartość bez zmian, poziom wieczorny zwiększany jest o +5dB,

34 poziom nocny zwiększany jest o +10dB. Następnie, poszczególne składowe poziomu są sumowane logarytmicznie, biorąc pod uwagę czas oddziaływania w ciągu doby (12 godzin dnia, 4 wieczoru i 8 nocy). Warto zauważyć, iż przyjmowane wagi, do których należy m.in. długość pór dnia, wieczoru i nocy mogą być różne w różnych krajach (np. w Portugalii), gdzie można znaleźć rozporządzenia, wg których wieczór trwa 3 godziny (wówczas wzór obliczeniowy zmienia się uwzględniając 13 godzin dnia i 3 wieczoru). Wskaźnik LDWN służy do oceny całorocznego wpływu hałasu od wszystkich źródeł na środowisko, natomiast wskaźnik równoważny poziom dźwięku LAeq, niesie informacje o hałasie, w trakcie jego pomiaru. Przy ustalaniu i sprawdzaniu spełnienia wymagań dla wskaźników długookresowych jest bardzo ważne, by pamiętać, że jest to miara dawki hałasu, na którą człowiek będzie narażony w danym przedziale czasowym. Oznacza to, że istnieje możliwość, że przez pewien czas w trakcie pomiaru poziom chwilowy będzie istotnie wyższy (lub odpowiednio niższy). Scharakteryzowane pokrótce wskaźniki są użyteczne, gdy mamy do czynienia ze zjawiskami długotrwałymi. Stąd też poziomy LDWN oraz LN są wykorzystywane do ogólnych ocen narażenia populacji na hałas w środowisku, wykonywanych np. w postaci map akustycznych. Natomiast hałas rozrywkowy, jak już opisano, jest zmienny w czasie i występowanie w nim niezbyt długich, ale znacznie głośniejszych od średniej dźwięków istotnie zwiększa jego uciążliwość. Wymaga to zastosowania innych wskaźników. Mówiąc o hałasie płynącym z lokali rozrywkowych należy uwzględnić nie tylko wartość równoważnego poziomu dźwięku. Podczas pomiaru można wyznaczyć wskaźniki mówiące o poziomie maksymalnym. W krótkim czasie (dobierając stałą czasową S=1s lub F=0,125s) uśrednia się poziom chwilowy, a następnie zapisuje się maksymalne wskazanie z całego czasu pomiaru. Należy pamiętać, by porównywać te same parametry dźwięku. Maksymalny poziom dźwięku wyznaczony ze stałą fast (F) jest wyższy niż poziom dźwięku wyznaczony w tym samym czasie ze stałą slow (S). Poziom równoważny (w potocznym sensie: uśredniony) jest niższy niż poziomy maksymalne. Stąd bezpośrednie porównywanie wyników pomiarów różnych parametrów jest nieprawidłowe.

35 Rycina 17. Poziomy: równoważny, maksymalny mierzony ze stałą czasową SLOW (1s) i FAST (0,125s)\ Uwaga: W tym przykładzie operuje się poziomem równoważnym dla krótkich próbek hałasu o czasie trwania kilku sekund. Źródło: opracowanie własne 2.4. Zasady i sposoby ochrony przed hałasem W procesie ochrony pierwszym działaniem powinna być analiza, czy jest możliwe wyciszenie źródła dźwięku. Ograniczenie hałasu u źródła jest metodą najefektywniejszą oddziałuje pozytywnie na sytuację wszystkich narażonych. Ze względu na to, że niektórych rodzajów hałasu nie sposób w stopniu satysfakcjonującym ograniczyć u źródła, podejmuje się następnie kroki w celu odizolowania od hałasu przenoszonego drogą powietrzną osób narażonych. Jeżeli źródło hałasu zlokalizowane jest na zewnątrz budynku, projektuje się fasady o podwyższonej izolacyjności akustycznej. Wymaga ona zastosowania specjalnych rozwiązań dotyczących okien i zapewnienia wentylacji pomieszczeń (nawiewników powietrza w skrajnych przypadkach wymagane jest montowanie nawiewników ściennych). Rozwiązania te sprawdzają się jedynie przy zamkniętych oknach. Ustalono więc, że normy dot. poziomu dźwięku w pomieszczeniu mają być spełnione przy zamkniętych oknach, co budzi niezadowolenie mieszkańców, którzy chcieliby mieć możliwość otwierania okien, wietrzenia, bez utraty komfortu akustycznego.

36 W przypadku, gdy klub ulokowany jest w tym samym budynku należy zapewnić wystarczająco wysoką izolacyjność akustyczną przegród między lokalem a częścią mieszkalną. Należy zwrócić uwagę na dwa szczegóły w normie podającej wymagane izolacyjności: pierwszy wymagane izolacyjności podane są dla pomieszczeń, w których poziom hałasu nie przekracza 75dB (w dyskotece poziom dźwięku jest znacznie wyższy). Drugi hałas muzyczny jest nisko i średnio-częstotliwościowy. W normie podano, że izolacyjność od dyskotek powinna być oceniana wskaźnikiem R A2 (tak, jak od hałasów transportowych). Jest to ostrzejsze kryterium, niż izolacyjność od hałasów bytowych / sąsiedzkich. Badania i porównania wykazały jednak, że nawet strop spełniający wymaganie R A2 nie izoluje w stopniu wystarczającym, by zapewnić komfort akustyczny w mieszkaniu. Można też wykonywać pomiary w rozszerzonym zakresie częstotliwości, a w praktyce stosuje się metodykę pomiaru od 50 Hz. Dlaczego jednak spełnienie akustycznych norm nie daje pewności wystarczającej ciszy w mieszkaniu? Dzieje się tak, ponieważ przenikanie hałasu muzycznego nawet o niskim poziomie jest uciążliwe dla mieszkańców ze względu na charakter muzyki (muzyka dyskotekowa, muzyka do intensywnych ćwiczeń) oraz zmienność hałasu w czasie. Zbyt niska izolacyjność w zakresie średnich częstotliwości (250-1250 Hz) powoduje, że w mieszkaniu występuje znaczący hałas, z wyróżniającą się melodią, harmonią muzyki, wrażenie uczestniczenia w życiu lokalu usługowego (Ryciny18a, 18b). Niewystarczająca izolacyjność akustyczna w zakresie niskich częstotliwości powodowała przenoszenie się uciążliwych basów, na które skarży się większość sąsiadów lokali rozrywkowych, a które są szczególnie trudne do wyeliminowania, ponieważ przenoszą się m.in. drogą konstrukcyjną. Rycina 18. a) W jaki sposób izolacyjność akustyczna stropu wpływa na ograniczenie hałasu z lokalu usługowego? 4b) Hałas muzyczny w mieszkaniu w odniesieniu do poziomu tła akustycznego oraz średniego progu słyszenia

37 a) b) Źródło: Hanna M. Koprowska, Ochrona mieszkańców przed hałasem z lokali rozrywkowych w: Materiały Budowlane 8/2014 2.5. Sposoby oceny hałasu rozrywkowego przykłady praktyki europejskiej Obserwuje się generalnie dwa podejścia do oceny hałasu rozrywkowego: środowiskowe i wewnątrzlokalowe. Podejście środowiskowe znalazło swój wyraz w unijnej dyrektywie2002/49/we z dnia 25 czerwca 2002 r. odnoszącej się do oceny i zarządzania poziomem hałasu w środowisku.

38 W podejściu środowiskowym, ustanawiane są strefy w obrębie miast, gmin, w których powinny być zachowane odpowiednie poziomy hałasu występujące na zewnątrz (w środowisku). Zasięg stref/sektorów/obszarów ustalany jest zgodnie z przeważającą na danym terenie funkcją urbanistyczną. Wymagany poziom hałasu (najczęściej LAeqD i LAeqN obecnie także w coraz większym stopniu poziomy LDWN oraz LN) oraz kategoria obszaru są określane przez każde państwo Unii indywidualnie. Ponadto, występują różnice w określeniu godzin odniesienia dla wyznaczania wskaźników hałasu, na przykład dla wyznaczania LN (wykres). Pora nocna nie we wszystkich krajach jednoznaczna z ciszą nocną występuje od 22.00 do 6.00 w krajach takich jak Polska, Włochy, Niemcy. W niektórych państwach (Hiszpania, Portugalia) za porę nocną uważa się godziny od 23.00 do 7.00. Istnieją kraje, w których w święta, dni wolne od pracy, pora nocna przedłużana jest o godzinę lub dwie (w stronę następnego dnia). Rycina 19. Podział dnia i nocy dla obliczania długookresowych wskaźników oceny hałasu w wybranych krajach Europy Źródło: Opracowanie własne na podstawie dokumentów prawnych Państw Na przykładzie Hiszpanii i Polski można obserwować różnice w stanowionych rodzajach kategorii zagospodarowania. W Hiszpanii są to (w porządku od najcichszych do najgłośniejszych): 1) obszary ciszy (na przykład medyczno-sanitarne, edukacyjne i kulturowe, wymagające szczególnej ochrony przed hałasem) 2) obszary mieszkalne,

39 3) obszary usług publicznych niezwiązanych z rozrywką, 4) obszary rekreacyjne i rozrywkowe, 5) obszary przemysłowe. W polskim rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w Środowisku wyróżniane są następujące rodzaje terenów według przeznaczenia: a) na cele uzdrowiskowe, b) pod szpitale i domy opieki społecznej, c) pod budynki związane ze stałym lub czasowym pobytem dzieci i młodzieży, d) pod zabudowę mieszkaniową, e) na cele rekreacyjno-wypoczynkowe, f) na cele mieszkaniowo-usługowe. W prawie polskim wyróżnia się również dodatkowo strefę śródmiejską, określoną jako teren zwartej zabudowy mieszkaniowej z koncentracją obiektów administracyjnych, handlowych i usługowych. W przypadku miast, w których występują dzielnice o liczbie mieszkańców powyżej 100 tys., można wyznaczyć w tych dzielnicach strefę śródmiejską, jeżeli charakteryzuje się ona zwartą zabudową mieszkaniową z koncentracją obiektów administracyjnych, handlowych i usługowych. Jest to strefa najgłośniejsza, w której hałas komunikacyjny według prognoz będzie wzrastał. Wymagane prawem poziomy hałasu w nocy, w strefach chronionych i w strefach głośnych, pokazano na wykresach poniżej. Przy danych z Portugali i Hiszpanii podano hałas od wszystkich źródeł hałasu (łącznie z drogowymi), natomiast dane dotyczące Polski obejmują hałasy od źródeł innych niż transportowe. Należy zwrócić uwagę na fakt, że w pozostałych opisywanych krajach obszary o najwyższym poziomie hałasu są strefami głównie rozrywkowymi i przemysłowymi. W Polsce strefa z najwyższymi dopuszczalnymi poziomami hałasu w Polsce jest strefą zamieszkaną. W strefie tej przewiduje się występowanie hałasu drogowego o poziomie LD = 68 dbw dzień oraz LN = 60 dbw nocy, oraz hałasu pochodzącego od innych źródeł o poziomie LD = 55 dboraz LN = 45 db. Istotnym jest, że przedział czasu odniesienia dla oceny hałasu nocnego od pozostałych obiektów i działalności będących źródłem hałasu wynosi tylko 1 godzinę najmniej korzystną w ciągu nocy.

40 Na pokazanych przykładach obserwuje się, że polskie wymagania (LN = 45 db w strefie śródmiejskiej i zabudowy wielorodzinnej oraz LN = 40 db w obszarach zabudowy jednorodzinnej) są ostrzejsze niż hiszpańskie (LN = 60-65 db), podobne do portugalskich (LN = 45 db), zaś mniej ostre niż w Niemczech, gdzie dla całej zabudowy mieszkalnej wymaga się poziomu 40 db. W Portugalii istnieje możliwość zaostrzenia rygoru hałasu o 5 db dla wybranych, szczególnie wrażliwych stref. Dodatkowo za doniesieniami literaturowymi możemy podać, że w Norwegii w odniesieniu do hałasu krótkookresowego wskaźnik LAmax mierzony w nocy powinien zawierać się w zakresie od 25 do 45 db. Rycina 20. Dopuszczalny poziom hałasu w środowisku w strefach głośnych. Dane dla Polski podane dla hałasów oprócz hałasów komunikacyjnych. Źródło: Opracowanie własne na podstawie dokumentów prawnych Państw Rycina 21. Dopuszczalny poziom hałasu w środowisku w strefach chronionych. Dane dla Polski podano dla hałasów oprócz hałasów komunikacyjnych.