Wydawca: Joanna Perzyńska Redaktor merytoryczny: Grażyna Nowak Projekt okładki i stron tytułowych: GRAFOS Ilustracja na okładce: Mark Evans/iStockphoto.com Recenzent: prof. dr hab. Urszula Zagóra-Jonszta Publikacja dofinansowana przez Akademię Ekonomiczną w Katowicach Wydawnictwo C.H. Beck 2009 Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa Skład i łamanie: GRAFOS Druk i oprawa: Studio Spartan, Gdynia ISBN 978-83-255-0759-6 Czech_spis.indd 4 2009-07-06 08:54:11
Spis treści Wstęp................................................................ 9 Część 1. Wahania koniunktury przebieg i uwarunkowania...................... 13 Rozdział 1. Cykle koniunkturalne: ujęcie historyczne i przegląd głównych teorii (Kamil Marczak, Krzysztof Piech).......................................... 15 1.1. Przegląd teorii ekonomicznych wyjaśniających cykl koniunkturalny............. 15 1.2. Teorie i praktyka przeinwestowania.................................... 19 Rozdział 2. Ścieżki międzynarodowej transmisji kryzysów (Szymon Mazurek)......... 24 2.1. Międzynarodowa transmisja kryzysów.................................. 24 2.2. Kanały transmisji kryzysów........................................... 26 2.3. Asymetria zjawiska zarażania......................................... 28 2.4. Kondycja gospodarek a kanały transmisji................................ 29 2.5. Opóźnienia czasowe................................................ 30 2.6. Sprzężenia zwrotne................................................ 31 2.7. Budowa modeli ścieżek transmisji...................................... 31 Rozdział 3. Deficyt budżetu a wzrost gospodarczy, czyli dlaczego budżet może być intrygujący (Andrzej Rzońca)............................................ 34 3.1. Dlaczego redukowanie cyklicznych wahań aktywności gospodarczej może być ważne?. 34 3.2. Dlaczego utrzymywanie równowagi w finansach państwa może być ważniejsze niż redukowanie cyklicznych wahań aktywności gospodarczej?................ 37 Rozdział 4. Czy grozi nam recesja? Egzogeniczność i synchronizacja cyklu koniunkturalnego Polski i obecny kryzys finansowy (Kamil Marczak, Krzysztof Piech). 42 4.1. Synchronizacja cykli koniunkturalnych.................................. 43 4.1.1. Europejski cykl koniunkturalny................................... 43 4.1.2. Czynniki zewnętrzne kształtujące polski cykl koniunkturalny............. 44 4.1.3. Ewolucja przenoszenia się czynników zewnętrznych na gospodarki........ 44 4.1.4. Argumenty (obliczenia) za zewnętrznym kształtowaniem się cyklu koniunkturalnego Polski........................................ 49 4.1.5. Cykl światowy i jego prognozowanie............................... 52 4.2. Aktualna sytuacja gospodarcza na świecie................................ 54 4.3. Nadchodzi recesja?................................................ 55 Część 2. Modele i prognozy koniunktury gospodarczej.......................... 59 Rozdział 5. Krótkookresowy symulacyjny model cyklu koniunkturalnego w Unii Gospodarczej i Walutowej z zapasami w roli głównej (Michał Konopczyński). 61 5.1. Model dynamiczny................................................ 61 5 Czech_spis.indd 5 2009-07-06 08:54:24
Spis treści 5.2. Równowaga i stabilność............................................. 63 5.3. Symulacje....................................................... 66 5.4. Numeryczna analiza stabilności....................................... 69 Rozdział 6. Nieliniowy model cyklu koniunkturalnego z oczekiwaniami (Robert Kruszewski).................................................... 73 6.1. Model Hicksa. Równowaga i stabilność.................................. 73 6.2. Model nieliniowy. Stany stacjonarne.................................... 75 6.3. Stabilność równowag i bifurkacje lokalne................................ 77 6.4. Stabilne atraktory i ich baseny przyciągania.............................. 78 Rozdział 7. Czy filtry liniowe są przydatnym narzędziem badania koniunktury? Analiza spektralna na przykładzie ankietowych wskaźników koniunktury (Zuzanna Wośko)..................................................... 83 7.1. Analiza szeregów czasowych w dziedzinie częstości........................ 84 7.2. Filtry i funkcje transferowe........................................... 86 7.2.1. Pierwsze przyrosty............................................ 86 7.2.2. Filtr Hodricka-Prescotta........................................ 87 7.2.3. Filtr Baxter-Kinga............................................. 88 7.2.4. Filtr Christiano-Fitzgeralda...................................... 90 7.3. Ankietowe wskaźniki koniunktury..................................... 92 7.4. Analiza efektywności filtracji metodami: pierwsze różnice, HP, BK i CF w przypadku wybranych polskich ankietowych wskaźników koniunktury......... 95 Rozdział 8. Ekonometryczne prognozy cen na przykładzie rynku paliw w Polsce (Aneta Sobiechowska-Ziegert)............................................. 99 8.1. Przyczynowo-skutkowa analiza cen benzyny.............................. 101 8.2. Prognozy w oparciu o modele: trendu i autoregresyjny...................... 104 Rozdział 9. Przewidywanie zmian koniunkturalnych w polskim sektorze budowlanym na podstawie diagnoz i oczekiwań przedsiębiorców (Jacek Jankiewicz)........... 107 Rozdział 10. Prognozowanie dynamiki indeksów giełdowych (na przykładzie DJA I WIG) (Wiesław Łuczyński)................................................... 117 10.1. Modelowanie ARIMA.............................................. 118 10.2. Zastosowanie sztucznych sieci neuronowych............................. 124 Część 3. Wahania koniunktury a rynki finansowe.............................. 129 Rozdział 11. Wybrane kryzysy finansowe końca XX wieku a obecny kryzys finansowy na świecie (Ewa Sikorska, Paulina Wiatrak)................................. 131 11.1. Kryzys bankowy w krajach skandynawskich............................. 132 11.2. Kryzysy walutowe lat 1980 1999..................................... 133 11.3. Kryzys na rynku nieruchomości w Stanach Zjednoczonych.................. 135 Rozdział 12. Sekurytyzacja a rozprzestrzenianie się kryzysu kredytów subprime (Ewa Szabłowska)..................................................... 141 12.1. Definicja kredytu subprime.......................................... 141 12.2. Geneza kryzysu kredytów subprime w Stanach Zjednoczonych................ 142 12.3. Globalny rynek pochodnych instrumentów kredytowych.................... 143 12.4. Polski rynek kredytów hipotecznych i pochodnych instrumentów kredytowych... 144 12.5. Prawdopodobieństwo wystąpienia kryzysu kredytowego na rynku polskim...... 146 Rozdział 13. Wpływ polityki stóp procentowych Systemu Rezerwy Federalnej na wycenę akcji w Stanach Zjednoczonych oraz Unii Gospodarczej i Walutowej (Ireneusz Pszczółka). 149 Rozdział 14. Sektor bankowy i branża deweloperska w Polsce w kontekście kryzysu subprime w dobie globalizacji rynków finansowych (Piotr Szkudlarek)............ 156 14.1. Globalizacja rynków finansowych..................................... 156 14.2. Kryzys subprime w Stanach Zjednoczonych zarys problematyki.............. 157 14.3. Analiza wybranych indeksów WGPW w kontekście kryzysu subprime........... 161 Rozdział 15. Kryzys subprime a zachowania inwestorów na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie (Marek Kunasz)............................... 166 15.1. Wyniki badań.................................................... 167 6 Czech_spis.indd 6 2009-07-06 08:54:25
Spis treści 15.2. Podsumowanie................................................... 175 Rozdział 16. Wzrostowe i spadkowe tendencje w rozwoju polskiego sektora bankowego (Jerzy Kaźmierczyk).................................................... 177 16.1. Wzrosty i spadki wartości wybranych wskaźników charakteryzujących rozwój polskiego sektora bankowego........................................ 177 16.2. Wzrostowe i spadkowe okresy w rozwoju polskiego sektora bankowego........ 184 Część 4. a reakcje rynków i podmiotów gospodarujących... 189 Rozdział 17. Obciążenia podatkowe przedsiębiorstw w cyklu koniunkturalnym (Janusz Kudła)....................................................... 191 17.1. Podatki a koniunktura w teorii makroekonomii........................... 191 17.2. Mierniki obciążeń podatkowych...................................... 193 17.3. Wykorzystane dane finansowe....................................... 195 17.4. Obciążenia podatkowe przedsiębiorstw wyniki badania................... 195 Rozdział 18. Działania konkurencyjne firm w czasie recesji gospodarczej w latach 2001 2002 (Marcin A. Pawłowski, Aleksandra Wąsowska)................ 200 18.1. Problem badawczy i hipotezy........................................ 201 18.2. Wyniki badania.................................................. 205 Rozdział 19. Największe przedsiębiorstwa w Polsce na tle przedsiębiorstw wybranych państw Europy Centralnej wpływ na funkcjonowanie gospodarki (Tomasz Bernat).. 210 19.1. Gospodarki badanych krajów........................................ 211 19.2. Największe przedsiębiorstwa Czech, Słowacji, Węgier i Polski................ 213 19.3. Wpływ dużych podmiotów na funkcjonowanie gospodarki.................. 215 Rozdział 20. Cykl koniunkturalny a bezrobocie w Polsce (Rafał Nagaj).............. 218 20.1. Przegląd doktryn ekonomicznych z zakresu teorii cyklu koniunkturalnego....... 219 20.2. Bezrobocie w Polsce............................................... 221 20.3. Płace nominalne i inflacja a bezrobocie w Polsce.......................... 223 20.4. Zatrudnienie a cykl koniunkturalny w Polsce............................ 225 Rozdział 21. Wpływ emigracji Polaków na koniunkturę gospodarczą Polski (Renata Orłowska) 227 Rozdział 22. Wpływ zmian w systemie społecznym (destabilizacji rodziny) na aktywność zawodową kobiet (Anna Horodecka)........................... 234 22.1. Wpływ destabilizacji rodziny na aktywność zawodową kobiet podstawy teoretyczne i stworzenie modelu..................................... 234 22.1.1. Uzasadnienie modelowanych powiązań i podstawy teoretyczne......... 235 22.1.2. Dobór zmiennych do modelu, analiza ich zmienności i korelacji......... 237 22.2. Modele na średnich i dla każdego kraju oddzielnie........................ 240 Rozdział 23. Bilans płatniczy i jego wpływ na zewnętrzną równowagę Polski w latach 1997 2006 (Michał Jurek)....................................... 244 23.1. Kształtowanie się równowagi zewnętrznej Polski w latach 1997 2006......... 245 23.2. Dekompozycja zmian międzynarodowej pozycji inwestycyjnej Polski w latach 1997 2006............................................... 249 Rozdział 24. w krajach członkowskich Unii Europejskiej rozkwit czy recesja? (Magdalena K. Stawicka).............................. 253 Rozdział 25. Sektorowo-przestrzenna elastyczność zatrudnienia w strefie euro (Robert W. Włodarczyk)................................................. 262 25.1. Metoda badawcza................................................ 264 25.2. Sektorowa struktura zatrudnienia w ujęciu regionalnym.................... 265 25.3. Sektorowa struktura wartości dodanej w ujęciu regionalnym................ 268 25.4. Analiza empiryczna............................................... 270 Bibliografia............................................................ 273 Indeks rzeczowy........................................................ 285 7 Czech_spis.indd 7 2009-07-06 08:54:25
Czech_spis.indd 8 2009-07-06 08:54:25
Wstęp Cykl koniunkturalny jest nieodłączną cechą gospodarki rynkowej. To proste stwierdzenie nie oddaje złożoności problemu, przed jakim stoi ekonomia. Mimo dziesiątek lat prób wciąż dalecy jesteśmy od pełnego zrozumienia fenomenu, jakim są względnie regularnie następujące po sobie cykle wahań wzrostu PKB i innych wielkości ekonomicznych. W konsekwencji także nasze umiejętności prognostyczne i zdolności do działań prewencyjnych są ograniczone, co jeszcze raz dobitnie potwierdził globalny kryzys finansowy i następujące po nim ochłodzenie koniunktury, jak wiele na to wskazuje, jedno z najgłębszych w okresie powojennym. Obecny kryzys finansowy, mający swoje źródło na rynku kredytów subprime w Stanach Zjednoczonych, podobnie jak poprzedni z początku XXI w. związany z ekspansją technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych (z tzw. bańką internetową), pokazuje, że postulat eliminacji wahań cyklicznych, głoszony przez skrajnych zwolenników koncepcji nowej gospodarki, nie znajduje potwierdzenia w rzeczywistości. Książka podejmuje problematykę wahań koniunkturalnych. Autorzy próbują odpowiedzieć na pytania dotyczące: przyczyn, przebiegu i rozprzestrzeniania się zmian koniunkturalnych, metod prognozowania, uwarunkowań kryzysów finansowych, ze szczególnym uwzględnieniem obecnego globalnego kryzysu finansowego, a także reakcji podmiotów gospodarujących na osłabienie koniunktury. Podstawowym odbiorcą książki są środowiska naukowe zajmujące się problematyką koniunktury gospodarczej, jak również studenci kierunków ekonomicznych. Mamy nadzieję, że znajdzie ona swoich Czytelników także wśród przedstawicieli praktyki gospodarczej oraz administracji publicznej zainteresowanych analizami przyczyn, przebiegu i skutków wahań koniunkturalnych. Autorzy, ze względu na odmienną problematykę poszczególnych rozdziałów, mieli pełną swobodę w przyjmowaniu celów, tez oraz sposobów analizy. 9 Czech_wstep.indd 9 2009-07-06 09:53:46
Wstęp Książka składa się z czterech części obejmujących łącznie 25 rozdziałów. Część 1 została poświęcona zagadnieniom związanym z uwarunkowaniami oraz przebiegiem wahań koniunktury. Kamil Marczak i Krzysztof Piech dokonali przeglądu głównych teorii ekonomicznych wyjaśniających zjawisko cykliczności gospodarki oraz zasygnalizowali egzo- i endogeniczne jej determinanty. Szymon Mazurek zaprezentował pojęcie i kanały międzynarodowej transmisji kryzysów. Kwestie synchronizacji i egzogeniczności cyklu koniunkturalnego Polski w aspekcie obecnego kryzysu finansowego wraz z próbą odpowiedzi na pytanie o groźbę wystąpienia recesji podjęli w kolejnej części swoich rozważań Kamil Marczak i Krzysztof Piech. Andrzej Rzońca bada wpływ deficytu na wzrost gospodarki, identyfikując korzyści i koszty z prowadzenia ekspansywnej lub restrykcyjnej polityki fiskalnej w krótkim i długim okresie. W części 2 podjęto problematykę modelowania i prognozowania koniunktury gospodarczej. Michał Konopczyński zaprezentował krótkookresowy, symulacyjny model cyklu koniunkturalnego w Unii Gospodarczej i Walutowej, uwzględniający kumulację zapasów w czasie. Robert Kruszewski bada wpływ prostego mechanizmu oczekiwań na dynamikę nieliniowego modelu cyklu koniunkturalnego opartego na mnożniku i zasadzie akceleracji. Zuzanna Wośko poszukuje odpowiedzi na pytanie o przydatność filtrów liniowych jako narzędzia badania koniunktury. Aneta Sobiechowska-Ziegert przedstawia ekonometryczne prognozy cen na przykładzie rynku paliw w Polsce. Jacek Jankiewicz prognozuje zmiany koniunkturalne w polskim sektorze budowlanym na podstawie diagnoz i oczekiwań przedsiębiorców. Wiesław Łuczyński podejmuje próbę oceny efektywności prognostycznej sieci neuronowych w prognozowaniu Warszawskiego Indeksu Giełdowego oraz Dow Jones Average Industrial Index. Część 3 traktuje o kryzysach finansowych i związanych z nimi implikacjach dla światowej koniunktury gospodarczej. Ewa Sikorska i Paulina Wiatrak dokonują analizy wybranych kryzysów finansowych ze szczególnym uwzględnieniem kryzysu na amerykańskim rynku nieruchomości i kredytów hipotecznych. Ewa Szabłowska bada rolę transakcji sekurytyzacyjnych w rozprzestrzenianiu się kryzysu kredytów subprime. Ireneusz Pszczółka omawia wpływ polityki stóp procentowych Systemu Rezerwy Federalnej (FED) na zmiany koniunktury na rynkach akcji w Stanach Zjednoczonych oraz Unii Gospodarczej i Walutowej. Piotr Szkudlarek dokonuje oceny działalności sektora bankowego i branży deweloperskiej w Polsce w kontekście kryzysu na amerykańskim rynku kredytów hipotecznych i rynku nieruchomości. Marek Kunasz omawia reakcje inwestorów na Giełdzie Papierów Wartościowych na zmianę światowej koniunktury gospodarczej. Jerzy Kaźmierczyk przedstawia analizę i ocenę wzrostowych oraz spadkowych tendencji w rozwoju polskiego sektora bankowego. W części 4 przedmiotem zainteresowania są zachowania podmiotów oraz rynków w ramach cyklu koniunkturalnego. Janusz Kudła bada procykliczność obciążeń podatkowych przedsiębiorstw. Marcin Pawłowski i Aleksandra Wąsowska 10 Czech_wstep.indd 10 2009-07-06 09:53:52
Wstęp przeprowadzają analizę zależności między aktywnością gospodarki na poziomie makro a dynamiką zachowań konkurencyjnych na poziomie sektorów gospodarki. Tomasz Bernat analizuje grupę największych przedsiębiorstw. Rafał Nagaj omawia relacje między wahaniami koniunkturalnymi a poziomem bezrobocia. Renata Orłowska analizuje skutki, zarówno pozytywne, jak i negatywne, wpływu wzmożonej emigracji polskich zasobów pracy na stan gospodarki. Anna Horodecka bada wpływ systemu społecznego na zmiany zachodzące na rynku pracy, w szczególności na aktywność zawodową kobiet. Robert W. Włodarczyk rozważa stopień sektorowego zróżnicowania elastyczności zatrudnienia względem produkcji w Unii Gospodarczej i Walutowej. Michał Jurek analizuje zewnętrzną równowagę Polski. Magdalena Kinga Stawicka omawia koniunkturę gospodarczą krajów Unii Europejskiej. Oddając książkę w ręce Czytelników mamy nadzieję, że spotka się ona z przychylnym przyjęciem zarówno środowisk akademickich, jak i praktyków pragnących pogłębić rozumienie mechanizmów cyklu koniunkturalnego. Redaktorzy 11 Czech_wstep.indd 11 2009-07-06 09:53:52
Czech_wstep.indd 12 2009-07-06 09:53:52
CZĘŚĆ 1 WAHANIA KONIUNKTURY przebieg i uwarunkowania Czech_1_2.indd 13 2009-07-06 08:57:06
Czech_1_2.indd 14 2009-07-06 08:57:11
Rozdział 1 Cykle koniunkturalne: ujęcie historyczne i przegląd głównych teorii 1 Kamil Marczak, Krzysztof Piech Czy grozi nam recesja? Pytanie wydawałoby się trywialne, aczkolwiek jeżeli nieco głębiej je przeanalizować, odpowiedź nie jest tak prosta. Coraz bardziej problematyczne bowiem staje się to, czym jest recesja. Jeżeli przyjmiemy, że recesja jest nieodłączną częścią cyklu koniunkturalnego, to sytuacja byłaby dość prosta wystarczyłoby zidentyfikować długość cyklu. Jednakże oznaczałoby to zakwestionowanie innej, klasycznej definicji recesji, rozumianej jako spadek PKB w dwóch kolejnych kwartałach. Poza tym pozostaje wątpliwość: czy rzeczywiście recesja jest groźna, czy może pożyteczna (vide kreatywna destrukcja Josepha Schumpetera). 1.1. Przegląd teorii ekonomicznych wyjaśniających cykl koniunkturalny Każda gospodarka wolnorynkowa rozwija się w sposób cykliczny. Zjawisko to zostało odkryte w XIX w. przez francuskiego ekonomistę Clémenta Juglara i od tamtej pory rozwijane było przez wielu innych naukowców. Cykl koniunkturalny jednak zmienia się, zmieniają się zatem pojęcia z nim związane, np. takie jak recesja. 1 Rozdział ten zawiera osobiste poglądy i tezy autorów i nie muszą one być zgodne ze stanowiskiem instytucji, które reprezentują. 15 Czech_1_2.indd 15 2009-07-06 08:57:12
1. Cykle koniunkturalne: ujęcie historyczne i przegląd głównych teorii Aktualnie w gospodarkach krajów, opierających się na procesach wolnorynkowych, występuje równolegle wiele rodzajów wahań i cykli koniunkturalnych od bardzo krótkich, związanych zazwyczaj z rynkami finansowymi, poprzez wahania sezonowe, fluktuacje średniookresowe, do bardzo długich cykli związanych z ruchami społecznymi i zmianami technologicznymi. Początki analizy fluktuacji gospodarki datuje się na lata 1810 1820. Były to czasy panowania ekonomii klasycznej, a co więcej kryzysy gospodarcze lat 1763 1843 miały przyczyny zewnętrzne (zdecydowanie niezwiązane z cyklami koniunkturalnymi w ich właściwym znaczeniu) 2. Oba te czynniki definitywnie przesądziły o zanegowaniu cykli koniunkturalnych jako zjawiska powszechnego czy istotnego. Jeden z czołowych przedstawicieli klasycznej szkoły ekonomii Jean-Baptiste Say w swoim prawie dowodził, jakoby ogólnogospodarcza nadprodukcja, jako taka, nie mogła zaistnieć w gospodarce. W tej nadbudowie naukowej fluktuacje gospodarcze zostały jednoznacznie zakwalifikowane do zjawisk całkowicie przypadkowych [Lubiński, 2002, s. 77]. Tezy, którymi starano się lepiej wyjaśnić występujące jednak w rzeczywistości wahania aktywności gospodarczej, powstały dopiero później. W pewien sposób teorią koniunktury, a w szczególności kryzysami gospodarczymi, zajmował się także Thomas Robert Malthus. Przewidywał on nieuchronną katastrofę społeczno-gospodarczą, spowodowaną malejącą krańcową użytecznością ziemi. Jako drogę ratującą od klęski ogólnoświatowego głodu zalecał on wstrzemięźliwość seksualną, co miało ograniczać liczbę populacji do bezpiecznej liczby. Nie można też przynajmniej nie wspomnieć o Karolu Marksie. Według niego obserwowane co jakiś czas kryzysy są nieodłącznie związane z gospodarką rynkową, a ich skuteczne pozbycie się możliwe byłoby tylko po przejściu gospodarki na inny system socjalistyczny, w którym procesy gospodarcze byłyby centralnie sterowane. Wtedy ogólna nadprodukcja nie byłaby możliwa i nie dochodziłoby do kryzysów. Lata 1870 1930 były okresem prawdziwej prosperity dla rozwoju problematyki cykli koniunkturalnych. Przeprowadzono wtedy dużo badań empirycznych, a pierwszy ich autor C. Juglar przedstawił tezę, iż egzogeniczne przyczyny fluktuacji gospodarki nie są jedynymi, a nawet nie są najważniejszymi z czynników [Landreth, Colander, 2005, s. 485]. Jako dość zabawną anegdotę można przytoczyć teorię Stanleya Jevonsa, który zauważył, iż cykle plam słonecznych występują co 11,1 lat, natomiast zgodnie z badaniami w czasach mu współczesnych cykle koniunktury powtarzały się średnio co 10,8 lat (oparł się on na kształtowaniu się kredytów bankowych). Implikacja była w tym przypadku bardzo prosta: wyższa aktywność Słońca to większe plony, czyli lepsza koniunktura [Peart, 1991, s. 243 265]. 2 Szeroki opis tych kryzysów można znaleźć np. w: [Mendelson, 1959]. 16 Czech_1_2.indd 16 2009-07-06 08:57:12
1.1. Przegląd teorii ekonomicznych wyjaśniających cykl koniunkturalny Kolejny okres rozwoju studiów nad koniunkturą rozpoczął wraz z publikacją fundamentalnego dzieła Johna Maynarda Keynesa Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza. Co do zasady, teorie następców J.M. Keynesa kwalifikuje się do endogenicznych teorii cyklu koniunkturalnego. Zwolennicy keynesizmu dopracowali bardzo ogólnikowe teorie samego J.M. Keynesa, tworząc bardzo rozbudowany model Harroda-Domara. Postawą tego modelu jest znaczenie zagregowanego popytu i proces jego kształtowania się. W sposób oczywisty raziło to w założenia ekonomi klasycznej, w myśl której gospodarka dąży do pełnego wykorzystania czynników produkcji, gdyż podaż sama kreuje sobie popyt (prawo rynków Saya). Gwoli ścisłości keynesiści nigdy nie odrzucili roli czynników produkcji w analizie czynników kształtujących wzrost gospodarczy, ale jedynie zauważyli, iż tworzą one potencjalną produkcję, produkcję rzeczywistą tworzy natomiast popyt [Landreth, Colander, 2005, s. 513]. Jeden z największych keynesistów John Richard Hicks rozpatrywał gospodarkę, w której inwestycje rosną liniowo (w stałym tempie). Oznacza to, iż równowaga w gospodarce podlega ciągłym zmianom (równowaga dynamiczna). Wzrost autonomicznych inwestycji implikuje zwielokrotniony wzrost (poprzez mechanizm mnożnikowy), przez co produkcja rośnie szybciej, niż wynikałoby to ze stopy równowagi. Wzrost ten trwa aż do momentu, gdy zaistnieje pełne zatrudnienie czynników produkcji (maksimum produkcji potencjalnej). Teoretycznie dalsza ekspansja jest możliwa według stopy równowagi, przejście od ekspansji do stopy równowagi łączy się jednak z przejściowym zmniejszeniem tempa wzrostu. Powstaje w ten sposób bodziec dostateczny, aby mechanizm mnożnika zaczął działać w kierunku powodującym ograniczenie produkcji. Oczywiście spadek ten też ma dolną granicę w postaci inwestycji brutto, które nie mogą być mniejsze od zera. Powstaje w ten sposób bariera, od której odbija się funkcja spadku produkcji w kierunku ponownej ekspansji [Lubiński, 2002, s. 88]. Przeciwnikami koncepcji o endogenicznych przyczynach cykli koniunkturalnych są zwolennicy koncepcji egzogenicznej, czyli przede wszystkim monetaryści, zwolennicy realnego cyklu koniunkturalnego oraz cyklu politycznego. Mimo że Michał Kalecki jest kojarzony jako protoplasta metodologii keynesistowskiej, to jako pierwszy zwrócił uwagę na mechanizmy znane współcześnie jako polityczny cykl koniunkturalny [Piech, Pangsy-Kania, 2003, s. 59 82]. Najważniejsze, bardziej współczesne teorie wyjaśniające zjawisko fluktuacji gospodarki to teoria monetarystyczna oraz teoria realnego cyklu koniunkturalnego 3. 3 Warto także wspomnieć o innym z nowszych poglądów przedstawiciela szkoły chicagowskiej G. Beckera. Marginalizuje on znaczenie cyklu koniunkturalnego. Twierdzi, iż fluktuacje gospodarcze mają małe znaczenie dla wartości, jaką jest bogactwo narodu. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest bardzo mała elastyczność kapitału intelektualnego względem fluktuacji gospodarczej, przy czym kapitał intelektualny jest taktowany jako bardzo znaczące dobro (co najmniej kilkukrotnie przewyższające wartość PKB kraju) [Becker, Becker, 2006]. 17 Czech_1_2.indd 17 2009-07-06 08:57:12
1. Cykle koniunkturalne: ujęcie historyczne i przegląd głównych teorii Co istotne, obie teorie nie traktują recesji gospodarczej jako stanu nienaturalnego dla gospodarki (założenie takie zostało też przyjęte na wstępie niniejszego rozdziału). Zgodnie z ich założeniami zarówno recesja, jak i ożywienie gospodarcze to konsekwencje optymalnych wyborów z punktu widzenia podmiotów gospodarujących. Nasuwa się więc stwierdzenie, iż oba, biegunowo przeciwne, stany koniunktury są tak samo dobre, a każda próba zmiany w zmianach koniunktury powoduje straty społeczne. Twórcą pierwszej z tych teorii jest Milton Friedman 4. Zgodnie z tą teorią początkowo producenci zauważają jedynie wzrost cen produktów przez nich sprzedawanych, a nie biorą pod uwagę wzrostu kosztów produkcji. W takiej sytuacji dochodzi do wzrostu produkcji, do czego z kolei potrzebny jest wzrost zatrudnienia, przez co rośnie nominalna wartość wynagrodzenia za pracę. Po okresie euforii związanej z powszechnym wzrostem zarobków dochodzi do powszechnego rozczarowania poszczególne podmioty biorą poprawkę na to, ile rzeczywiście zarabiają (płaca realna). Zrewidowanie poglądów o ten czynnik powoduje spadek zainteresowania pracą oraz ograniczenie produkcji, czyli w efekcie recesję gospodarczą. Teoria realnego cyklu koniunkturalnego zakłada, iż wahania produkcji i zatrudnienia są wynikiem zmian realnych czynników w gospodarce przy rynkach dostosowujących się szybko i zawsze pozostających w stanie równowagi. Kluczowym czynnikiem powodującym zmiany w koniunkturze są rozmaite wstrząsy podażowe, których następstwem są zmiany poziomu produkcji. Przykładem takich zjawisk są przede wszystkim zmiany klimatyczne, wojny i inne istotne czynniki historyczne i kulturowe. Teoria ta pomija czynniki monetarne, ale za to ściśle wiąże analizę mikroekonomiczną z makroekonomiczną. Jej twórcami są Finn E. Kydland oraz Edward C. Prescott. W 2004 r. autorzy teorii otrzymali Nagrodę Nobla z ekonomii za pracę wyjaśniającą, w jaki sposób na cykle koniunkturalne wpływają zmiany w polityce gospodarczej czy zmiany technologii. Teoria ta doczekała się bardzo licznej krytyki, głównie ze względu na brak dowodów empirycznych. Klasyczna definicja cyklu koniunkturalnego opisująca to zjawisko w warunkach gospodarki rynkowej została zaproponowana przez Arthura F. Burnsa oraz Wesleya C. Mitchella [Lubiński, 2002, s. 11]. Według tej definicji cykle koniunkturalne są rodzajem wahań występujących w agregatach przedstawiających działalność gospodarczą narodów, organizujących swą produkcję zazwyczaj w przedsiębiorstwach. Cykle koniunkturalne składają się z okresów ekspansji (występują wtedy równolegle tendencje zwyżkowe w wielu dziedzinach gospodarki), następujących równie powszechnie kryzysach, zastojach lub ożywieniach, które łączą 4 Jego teorie opierały się na założeniu prymatu czynników pieniężnych w kształtowaniu się dynamiki dochodu narodowego (oraz cyklu koniunkturalnego). Przykładem implikacji zmian podaży pieniądza na realne procesy w gospodarce jest długookresowa krzywa Philipsa. Następstwem wzrostu podaży pieniądza jest wzrost powszechny wzrost cen. 18 Czech_1_2.indd 18 2009-07-06 08:57:12
1.2. Teorie i praktyka przeinwestowania się z fazą ekspansji kolejnego cyklu. Jest to definicja tzw. klasycznego cyklu koniunkturalnego 5. Ze względu na dużą liczbę czynników wewnętrznych i zewnętrznych kształtujących wahania aktywności gospodarczych fluktuacje te mają bardzo złożony charakter, który podlegając ciągłym przekształceniom w zakresie mechanizmu i cech morfologicznych wymusza poszukiwanie nowych wskaźników empirycznych, a także procedur statystyczno-ekonometrycznych w zakresie badania koniunktury, które umożliwiłyby formułowanie diagnoz oraz prognoz krótkoi średniookresowych. Koniec XX w. przyniósł zjawiska empiryczne, które wydaje się nie uzyskały jeszcze wystarczającego potwierdzenia teoretycznego. Chodzi tu o rozpoczęcie kształtowania się światowego cyklu koniunkturalnego, który poprzez wielorakie powiązania zglobalizowanych gospodarek staje się jednym z głównych czynników kształtujących narodowe cykle koniunkturalne. Zgodnie z wynikami badań autorów światowy cykl koniunkturalny to wypadkowa cykli koniunkturalnych różnych krajów świata [Piech, Pangsy-Kania, 2003, s. 85 95]. Największy wpływ na kształtowanie się koniunktury światowej (przez co także częściowo polskiej) mają w tym modelu kraje, których udział w światowej gospodarce jest największy. Dobrym przykładem takiego kraju są Stany Zjednoczone, które już od lat siedemdziesiątych XIX w. 6 mają zdaniem autorów największy spośród różnych krajów świata wpływ na zmiany światowej koniunktury. Słusznie mówi się bowiem, że gdy gospodarka Stanów Zjednoczonych kichnie, świat choruje. Jest też inne zjawisko: postępującej na skalę globalną integracji gospodarczej. Sprawia ono, że coraz więcej krajów zaczyna się rozwijać w podobny sposób, wspólnie doświadczając faz recesji i rozkwitu. Jest tak m.in. w strefie euro 7. Do synchronizacji cykli koniunkturalnych bo o niej tu mowa przyczyniły się też kryzysy naftowe lat siedemdziesiątych XX w. i późniejsze wzrosty cen ropy np. w wyniku wojny w Zatoce Perskiej. 1.2. Teorie i praktyka przeinwestowania Jedną z teorii cyklu gospodarczego (oraz recesji) jest teoria przeinwestowania. Zgodnie z tą teorią przesadne inwestycje kończą się załamaniem koniunktury 5 Jest ona do dziś stosowana w amerykańskiej tradycji badań ekonomicznych. W Europie wyróżnia się więcej faz cyklu niż tylko ekspansję i recesję. 6 Dokładniej ten prymat uzyskały po tzw. Wielkiej Depresji lat 1873 1874 (największy kryzys gospodarczy na świecie w XIX w.). 7 Więcej na temat synchronizacji cykli koniunkturalnych w strefie euro w dalszej części rozdziału. 19 Czech_1_2.indd 19 2009-07-06 08:57:12