nr 95 2013 Tendencje zmian w światowej, unijnej i polskiej produkcji i konsumpcji żywności do 2030/2050 roku Mieczysław Gruda Włodzimierz Rembisz
Tendencje zmian w światowej, unijnej i polskiej produkcji i konsumpcji żywności do 2030/2050 roku
Tendencje zmian w światowej, unijnej i polskiej produkcji i konsumpcji żywności do 2030/2050 roku Autorzy: dr Mieczysław Gruda prof. dr hab. Włodzimierz Rembisz 2013
Prac zrealizowano w ramach tematu: Analiza uwarunkowa i wyzwa rozwoju sektora rolno-ywnociowego w Polsce na tle tendencji wiatowych, w zadaniu: Szukanie nowej równowagi produkcyjnej w Polsce na tle tendencji wiatowych Celem pracy jest przedstawienie rozwaa teoretycznych zwizanych z równowag produkcyjn i konsumpcyjn w polskim sektorze rolno-ywnociowym na tle tendencji unijnych i wiatowych. Zarysowana zostaa identyfikacja róde powstawania nowych centrów konsumpcji ywnoci. Cz analityczna opracowania powicona jest tendencjom i projekcjom zmian w wiatowej, unijnej i polskiej produkcji i konsumpcji ywnoci do 2030/2050 roku. Sytuacja na wiatowych rynkach ywnociowych ulega i bdzie ulegaa daleko idcym zmianom, std te nasze zainteresowanie analityczne skierowane jest do poszukiwania nowych rynków zbytu dla polskich produktów ywnociowych. Recenzent dr Krzysztof Hofman Korekta Krystyna Mirkowska Redakcja techniczna Leszek lipski Projekt okadki AKME Projekty Sp. z o.o. ISBN 978-83-7658-433-1 Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej Pastwowy Instytut Badawczy ul. witokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (0 22) 50 54 444 faks: (0 22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl
SPIS TRECI Wstp 7 I. Konkurencyjno w sektorze ywnociowym 11 1.1. Wzrost zainteresowania konkurencyjnoci 11 1.2. Luki teorii wzrostu gospodarczego 13 1.3. Rozwój pojcia midzynarodowej konkurencyjnoci gospodarki 15 1.4 Konkurencyjno niebezpieczna obsesja? 18 II. róda powstawania nowych centrów ywnoci 21 2.1. Stopie powizania ze stref euro a prognozowanie tempa wzrostu gospodarczego 22 2.2. Ranga konkurencyjnoci polskich regionów w wietle bada prognostycznych 26 2.3. Podsumowanie 28 III. Narzdzia do prognozowania i modelowania w sektorze ywnociowym 31 3.1. Narzdzia do modelowania makroekonomicznego 31 3.2. Prognozowanie w sektorze rolno-ywnociowym 32 IV. Rynek ywnociowy w Polsce i UE na tle równowag 39 produkcyjnych 4.1. Krajowa opcja popytowa na ywno 39 4.2. Polski rynek ywnociowy w UE 46 V. Tendencje zmian w produkcji i konsumpcji ywnoci do 2030/2050 roku. Przesanki dla polskiego rynku ywnociowego 55 5.1. Wzrost produkcji musi wynika z wikszej wydajnoci 60 5.2. Implikacje dla Polski 61
VI. Popyt na ywno do 2020 roku raczej nie wzronie 71 6.1. Popyt na produkty rolnicze 71 6.2. Poda produktów rolniczych 72 VII. wiatowe bezpieczestwo ywnoci 75 7.1. Wzrost popytu na ywno a bezpieczestwo ywnociowe 84 7.2. Bezpieczestwo ywnociowe w Polsce w latach dziesitych 86 7.3. Straty ywnoci 87 Podsumowanie 90 Literatura 91 Aneks tabelaryczny 95
WSTP Równowaga jest jednym z najwaniejszych poj ekonomii. Wszystkie ukady zoone, takie jak gospodarka narodowa i wyodrbnione jej sektory, d do równowagi. W kontekcie gospodarczym zwykle mówimy o równowadze dynamicznej. Jej przeciwiestwem jest równowaga statyczna, która jest stanem przejciowym i krótkotrwaym. Istot procesów rozwojowych (wzrostowych) jest równowaga dynamiczna. W tej sytuacji stan równowagi zmienia si w czasie. Kady ukad gospodarczy dy do równowagi, ale de facto na trwae jej nie osiga. Kade zblienie si do równowagi rodzi nowe wyzwania, a te wymagaj nowego spojrzenia. Równowaga ma charakter stacjonarny wówczas, gdy struktura ukadu (liczba elementów i rodzaje sprze) s niezmienne w czasie, nie mog ulega zmianie zasady dziaania ukadu gospodarczego. Równowaga stanowi gówny nurt ekonomii klasycznej i kierunków z niej wyrastajcych. W swoim rozwoju zatoczya ona wielki krg, od ceny naturalnej A. Smitha poczwszy, poprzez zmienn czas oraz koncepcj równowagi krótkookresowej i dugookresowej A. Marshalla, poprzez statyk porównawcz i nowoczesn teori równowagi ekonomicznej K. Wicksella oraz teori równowagi ogólnej, stabilno równowag oraz równowag konkurencji K.J. Arrowa. W bogatej historii wiatowej myli ekonomicznej takie kwestie, jak ceny i dochodzenie do równowagi nieprzerwanie stanowi centralny punkt zainteresowa ekonomistów. Kwestie równowagi mog by rozpatrywane take na poziomie mikroekonomicznym. Idzie tu o ksztatowanie si relacji technicznych, czy technik wytwarzania, w których wyrównuj si wynagrodzenia czynników wytwórczych z ich produktywnociami kracowymi i przecitnymi. Uksztaltowanie si takich relacji, w istocie zero profit conditions, jest uwarunkowane równowag w sensie równowagi konkurencyjnej. Gdzie ksztatuj si odpowiednie relacje cen produktów (i ich struktura wynikajca z równowagi w sensie ogólnym) do cen czynników wytwórczych. Jest to jednak podejcie kompleksowe. Do analizy w tej pracy bardziej przystaje pojcie równowagi w sensie bilansowym i dynamicznym odnoszone do relacji popytowo podaowych. Mog one by ujmowane wskanikowo 1. Odnoszone do siebie mog by wskaniki wzrostu popytu zdeterminowanego zmianami okrelonych wielkoci i wspóczynników, do 1 Najbardziej znanym odniesieniem do sektora rolno-spoywczego takiego ujcia jest praca L. Malassisa, Agriculture and the development proces, The Unesco Press 1975. W Polsce takie ujcie jest w pracy W. Rembisz, Procesy wzrostowe w gospodarce ywnociowej, Zagadnienia teoretyczno-modelowe, PWN, Warszawa 1990. 7
wskaników wzrostu poday równie ksztatowanej przez odpowiednie wielko- ci. Moe to by ujcie bardziej bilansowo-ilociowe, gdzie ceny s stale i peni funkcje jedynie agregujce lub ujcie balansowo-wartociowe. W tym drugim ujciu na wskanik zmian wartoci popytu i poday skadaj si indeksy wielkoci i cen produktów. Jest tu wiksze nawizanie do istoty kwestii równowagi i regulacyjnych funkcji rynku. Dla potrzeb bada empirycznych dokonany zosta przegld dostpnych baz danych krajowych i midzynarodowych. Dotychczas wykorzystywane byy zasoby statystyki FAO, ERS USDA oraz Eurostatu w zakresie poday i popytu ywnoci w ujciu krajowym czy te regionalnym. Przygotowana baza danych empirycznych FADN 2004-2009 ukierunkowana jest na czynnikowe badanie efektywnoci sektora rolniczego Polski. Przewidywane oczekiwania z tych bada pozwol na maksymalizacj uzyskanych efektów aplikacyjnych w sensie okrelonych rekomendacji oraz projekcji co do równowag produkcyjnych i rynkowych w sektorze rolno-spoywczym. Przeprowadzone zostao wstpne rozpoznanie w zakresie moliwych do wykorzystania metod i modeli w zakresie oceny wpywu nowych technologii produkcyjnych, czy ujmujc bardziej w kontekcie funkcji produkcji technik wytwarzania, na poziom i struktur poday ywnoci na wybranych rynkach. W dalszej kolejnoci przewiduje si m.in. przeprowadzenie analiz statystycznych pozwalajcych na uaktualnienie wskaników (mierników) elastycznociowych podaowo-popytowych oraz substytucyjnych, a take dynamiczn ocen dokonujcych si zmian odnonie równowag na wybranych rynkach ywno- ciowych (lata 1990-2010). Osignicie i utrzymanie równowagi ekonomicznej w kadym ukadzie gospodarczym jest bardzo trudne, z uwagi na ogromn liczb czynników, które oddziauj na popyt i poda na kadym z rynków, wytrcajc je stale z uksztatowanego stanu równowagi. Równowag ekonomiczn, w aspekcie bilansowym, rozpatrywa naley, jako pewn tendencj, model, do którego zmierza gospodarka w wyniku dziaania mechanizmu rynkowego i ekonomicznej polityki pastwa. Ma ona odniesienia krótkookresowe, gdzie czynnikami równowacymi s ceny i wynikajce std wartoci oraz dugookresowe gdzie znaczenie maja wielkoci popytu i poday. Dokonano rozpoznania w zakresie wykorzystania dostpnych zasobów empirycznych w zakresie niezbdnej statystyki. W duej mierze wykorzystane zostan zasoby statystyki FAO, ERS USDA oraz Eurostat w zakresie poday i popytu ywnoci w ujciu regionalnym. Przygotowana zostaa baza danych empirycznych FADN 2004-2009 ukierunkowana na czynnikowe badanie efektywnoci sektora rolniczego Polski. Uzyskane wyniki bada pozwol na maksymalizacj uzyskanych efektów produkcyjnych. Przeprowa- 8
dzone zostao rozpoznanie w zakresie moliwych do wykorzystania metod i modeli w zakresie oceny wpywu nowych technologii produkcyjnych na poziom i struktur poday ywnoci na wybranych rynkach. W kolejnym póroczu przewiduje si m.in. przeprowadzenie analiz statystycznych pozwalajcych na uaktualnienie wskaników (mierników) elastycznociowych podaowo-popytowych oraz substytucyjnych, a take dynamiczn ocen dokonujcych si zmian na wybranych rynkach ywnociowych (lata 1990-2010). Wedug bada wasnych i statystyki FAO i ERS USD w Polsce w latach 2005-2007 popyt krajowy na ywno pochodzenia zboowego stanowi 34,7%, pochodzenia misnego 11,1%, pochodzenia mlecznego 9,2%, wyrobów cukierniczych 12,5% i owoców 4,3%. Poda surowców zboowych w Polsce jest prawie samowystarczalna (98,8% w 2007 r.), za poda ywnoci pochodzenia zwierzcego generuje ponad 20% (121,%) nadwyk. Udzia polskiego sektora ywnociowego stanowi ok. 1,3% produkcji wiatowej, za caa UE-27 dostarcza 12,3% surowców i ywnoci pochodzenia zboowego oraz 16,3% pochodzenia zwierzcego na wiatowy rynek ywnociowy. W krajach UE wystpuje wyranie zrónicowana struktura popytu na ywno od 19,0% do 38,7% w odniesieniu do ywnoci mcznej i od 7,5% do 21,1% w przypadku ywnoci pochodzenia misnego. Kraje bogatsze spoywaj wicej ywnoci pochodzenia zwierzcego (miso Luksemburg 21,1%, mleko Holandia 17,4%), za biedniejsze pochodzenia zboowego (Rumunia 38,7%, Bugaria 36,6%). Wysoko ceny na rynku zostaje ustalona samoczynnie w momencie wymiany informacji midzy producentami i konsumentami. Porównanie popytu i poday na jednym wykresie daje obraz rynku, na którym spotkali si sprzedajcy i nabywcy. Oczywicie za tym kryj si mechanizmy wyborów konsumentów i producentów, i sam mechanizm regulacyjny rynku w sensie równowagi ogólnej Walrasa czy zachowania podmiotów w sennie projektowania mechanizmów Hurwicza. Tych kwestii oczywicie w pracy nie ujmujemy. Punkt równowagi to taki stan, w którym poda danego dobra równa si popytowi. W tej unikalnej sytuacji mamy do czynienia z równowag rynkow, a cena okrelana jest mianem ceny równowagi. Dla kadej innej ceny rónica midzy ofert kupna i sprzeday jest wiksza. Samoistne ustalenie si ceny na rynku przez wyrównanie wielkoci popytu i poday to wanie mechanizm rynkowy, nazywany równowag rynkow. Graficznym obrazem stanu równowagi rynkowej jest punkt równowagi rynkowej, czyli punkt przecicia si krzywej popytu z krzyw poday. Stan równowagi rynkowej wystpuje w gospodarce bardzo rzadko. Przy cenach rynkowych wyszych od ceny równowagi pojawia si nadwyka poday nad popytem, czyli nadwyka rynkowa. Ceny rynkowe nisze od ceny równo- 9
wagi powoduj powstanie nadwyki popytu nad poda, czyli niedoboru rynkowego. Wystpienie nadwyki rynkowej, bdce rezultatem zwikszenia si poday lub zmniejszenia popytu pod wpywem innych ni cena czynników, uruchamia procesy dostosowawcze. Polegaj one na obnianiu ceny przez sprzedawców, w rezultacie czego rozmiary popytu rosn, a zmniejsza si wielko poday. Proces ten trwa, dopóki nie nastpi ich zrównanie. W wypadku niedoboru rynkowego sprzedawcy podwyszaj cen tak dugo, a zmniejszajca si wielko popytu i rosnca wielko poday doprowadz do ustalenia ceny równowagi. Objania to miedzy innymi model Arrowa-Hurwicza. Analogiczne zasady ksztatowania równowagi rynkowej wystpuj take na innych rynkach. Na rynku pracy rol ceny peni paca (w sensie rynku czynników wynagrodzenie czynnika pracy), na rynku finansowym stopa procentowa. Po osigniciu równowagi nastpuj na rynku zmiany innych ni cena czynników, które prowadz do kolejnych waha wielkoci popytu i poday. Rynek ustala cen równowagi na nowym poziomie. Analiza prowadzona w pracy otwiera wiele nowych kwestii i wymaga bdzie dalszego pogbienia zarówno w sensie teoretyczno-metodologicznym jak i empirycznym. Podnoszone s kwestie konkurencyjnoci, centrów ywno- ciowych, równowagi podaowo-popytowe oraz projekcje krótko i dugoterminowe itp. Tak jak ukad rozdziaów w sensie determinant i uwarunkowa oraz machizmów osigania nowych równowag w analizowanym sektorze rolno- -spoywczym i jego podsystemu rynku ywnociowego. S one krytycznie omawiane w kontekcie analizy empirycznej rzeczywistych procesów i wielko- ci na rynkach rolno-ywnociowych. Aspekt analizy empirycznej dominuje w caej pracy. S to nowe ujcia. 10
I. KONKURENCYJNO W SEKTORZE YWNOCIOWYM Konkurencyjno gospodarki jest dzi czym naturalnym, przyjmowanym w sposób oczywisty. Najbardziej znane rankingi konkurencyjnoci przygotowywane przez wiatowe Forum Ekonomiczne i Midzynarodowy Instytut Rozwoju Zarzdzania z Lozanny ukazuj si ju dekad, spotykajc si z duym zainteresowaniem. Pokazuj one jednak przede wszystkim mierniki i rangowanie konkurencyjnoci. Politycy w Polsce i w innych krajach Unii Europejskiej martwi si o konkurencyjno wasnych gospodarek bd te gospodarki caej UE. Na forum unijnym zostaa podjta inicjatywa, zwana Strategi Lizbosk, dziki której gospodarka unijna miaa sta si najbardziej konkurencyjna do 2010 r. Jednak wszystko wskazuje na to, i nie przyniesie ona spodziewanych rezultatów. W istocie nie s w peni rozpoznane mechanizmy konkurencyjnoci zarówno w wymiarze mikroekonomicznym, jak te makroekonomicznym, w tym zwaszcza instytucjonalnym jako uwarunkowanie. Có takiego wydarzyo si w ostatnich trzech dziesicioleciach, e pojcie konkurencyjnoci gospodarki krajowej tradycyjnie kojarzone ze sfer mikroekonomii zdobyo wielk popularno najpierw w polityce, a z czasem te w nauce (Fagerberg 1996)? Czym jest konkurencyjno gospodarki i czy zainteresowanie konkurencyjnoci, z jakim mamy do czynienia, jest uzasadnione? W istocie zawsze konkurencyjno bya istot regulacji rynkowej. Czy teraz wymagane s specjalne rozwizania instytucjonalne w tym regulacje i transfery by ten proces wspomaga, jakby wpywa na wybory producentów niejako komplementarnie do ich racjonalnoci, jak to odnosi do konkurencyjnoci sektorowej i midzynarodowej. To ma odniesienia dla polityki rolnej. Te kwestie s przedmiotem analizy w zakresie konkurencyjnoci 2. 1.1. Wzrost zainteresowania konkurencyjnoci Zainteresowanie konkurencyjnoci w skali makro rozpoczo si na prze- omie lat szedziesitych i siedemdziesitych XX w., kiedy to skoczy si okres powojennej prosperity i gospodarki krajów kapitalistycznych wkroczyy w faz perturbacji ekonomicznych. Symptomy wzrostu ogranicze strukturalnych zaobserwowano w tych krajach ju w drugiej poowie lat szedziesitych. 2 M.Gruda, W.Rembisz, Proces dochodzenia do równowag i ich stabilno na konkurencyjnym rynku. Zaleno miedzy dynamik cen,, popytem na produkty i ich poda, XLII KZM Zakopane 2013, s.2. 11
Ale punktami zwrotnymi w gospodarce wiatowej byy niewtpliwie dwa wydarzenia z pierwszej poowy lat siedemdziesitych: kryzys walutowy i ostateczne zaamanie si systemu z Bretton Woods oraz kryzys paliwowo-energetyczny. Przyczyniy si one znaczco do pojawienia si od dawna niespotykanych negatywnych zjawisk: inflacji i bezrobocia. Splot tych wydarze sprawi, i zaczto podnosi potrzeb realizacji polityki przemysowej jako kompleksowego i samodzielnego obszaru dziaa pastwa. Wanie w ramach polityki przemysowej zaczto postulowa dziaania majce na celu podniesienie konkurencyjnoci wybranych gazi przemysu i tworzenie konkurencyjnych struktur gospodarczych. Oficjalnie polityka przemysowa jako forma interwencji zostaa uznana w raporcie Organizacji Wspópracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) w 1975 r. Do powstania swoistej mody na uywanie czy wrcz naduywanie pojcia konkurencyjnoci przyczyniy si analizy róde i skutków midzynarodowej ekspansji japoskiej gospodarki, zwaszcza dla gospodarki amerykaskiej. Towarzyszce temu problemy gospodarki amerykaskiej stymuloway badania nad przyczynami takiego stanu. Doszukiwano si ich przede wszystkim w polityce rzdu Japonii, w tym jego pomocy dla przemysu, co znieksztacao warunki midzynarodowej konkurencji na korzy japoskich towarów. W Stanach Zjednoczonych powoano nawet Prezydenck Komisj ds. Konkurencyjnoci Amerykaskiego Przemysu, grupujc przedstawicieli zwizków zawodowych, nauki, biznesu oraz polityki. Wydarzeniom tym towarzyszyy zmiany w gospodarce wiatowej, które tworzyy korzystny klimat do rozwoju bada nad konkurencyjnoci midzynarodow. Byo to obnianie barier w handlu midzynarodowym (w ramach multilateralnych negocjacji oraz porozumie regionalnych i bilateralnych o wolnym handlu) i przepywie kapitau, dziaalno korporacji transnarodowych oraz rewolucja informacyjna i telekomunikacyjna. Przyczyniy si one do tego, e od poowy lat osiemdziesitych znacznego przyspieszenia i intensyfikacji nabray procesy globalizacji, internacjonalizacji gospodarki wiatowej, a wic coraz bliszego, realnego scalania gospodarek narodowych. Przejawiaj si one gównie w dynamicznym wzrocie przepywów towarów i usug, zagranicznych inwestycji bezporednich, technologii, globalizacji rynków finansowych oraz zmianach w organizacji midzynarodowej produkcji i funkcjonowaniu midzynarodowego biznesu 3. 3 Por. A. Budnikowski, Midzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa 2001, s. 18; B. Liberska, Globalizacja gospodarki wiatowej nowy regionalizm, Ekonomista 2001, nr 6, 731. 12
Zainteresowanie konkurencyjnoci, najpierw w ramach polityki przemysowej, a póniej ju jako osobnego nurtu bada, zrodzio si jak si wydaje z tego, e tradycyjne podejcia do wzrostu i rozwoju, zarówno neoklasyczne, jak i keynesowskie, okazay si niewystarczajce. W warunkach rosncego bezrobocia, dekoniunktury, inflacji oraz postpujcej liberalizacji gospodarki wiatowej powstaa potrzeba nowej strategii rozwoju. Koncepcja konkurencyjnoci bya jedn z odpowiedzi na t potrzeb. 1.2. Luki teorii wzrostu gospodarczego Mona zada pytanie, dlaczego zaczto mówi o konkurencyjnoci gospodarki zamiast zajmowa si analiz czynników wzrostu gospodarczego (modelami wzrostu)? Teorie wzrostu moemy podzieli na dwie zasadnicze grupy: tradycyjne i nowe 4. Wikszo tradycyjnych modeli jest rozwiniciem modelu Roberta Solowa z 1956 r. Model ten koncentruje si na czterech zmiennych: produkcie, czynniku kapitau, czynniku pracy oraz efektywnoci (wydajnoci) czynnika pracy ( w wersji per capita). W kadym punkcie czasu gospodarka dysponuje pewnym zasobem czynnika kapitau, siy roboczej (czynnika pracy) oraz wiedzy, i czy je ze sob w celu wytwarzania produktu. Jest to zaoenie definiujce zwizane z istnieniem okrelonej funkcji produkcji. W modelu Solowa przyjto zaoenie, e proces akumulacji kapitau podlega prawu malejcych przychodów. Bez wzgldu na punkt wyjcia gospodarka zmierza w kierunku cieki zrównowaonego wzrostu, czyli sytuacji, w której kada zmienna modelu ronie w staym tempie 5. Na ciece wzrostu zrównowaonego stopa wzrostu produktu 4 W literaturze stosuje si te inne podziay teorii, czy bardziej precyzyjnie ujmujc modeli wzrostu gospodarczego, jak np. modele neoklasyczne (w tym model Solowa i jego modyfikacje np. model Mankowa D.Romera, Weila) oraz modele wzrostu endogenicznego (modele Lucasa, P.M.Romera, Barro), keynsowskie modele wzrostu (Harrorda, Domara, Kaldora) modele optymalnego sterowania (Ramseya), a take inne nie poddajce si prostej klasyfikacji jak np. model Kaleckiego i inne. Por. T. Tokarski, Matematyczne modele wzrostu gospodarczego, Wyd. UJ, 2009 oraz B. Samojlik, Teorie wzrostu gospodarczego, modele agregatowe w literaturze z zachodniej, SGPiS, Warszawa 1974. W odniesieniu do rolnictwa najbardziej znane sformalizowane modele wzrostu typu neoklasycznego to modele Jorgensona oraz Besourupa oraz Hayami-Ruttana oraz wczeniejsze np. Feia i Ranisa: por. W. Rembisz, Mikro i makroekonomiczne podstawy równowagi wzrostu w sektorze rolno-spoywczym, Vizja Press&It, Warszwa 2008. 5 W modelu neoklasycznym opartym na funkcji produkcji typu Cobba-Douglasa zrównowa- ony wzrost ma swoje gbsze podstawy mikroekonomiczne, co wyraa si w tym, e wynagrodzenia czynników produkcji zmieniaj si tak samo jak ich produkcyjnoci kracowe, czyli inaczej relacje cenowe czynników wytwórczych zmieniaj si odwrotnie do zmian ich pro- 13
na pracownika jest wyznaczana wycznie przez stop postpu technicznego (wczeniejszy model R. Harroda i E.D. Domara wiza wzrost produkcji przede wszystkim z tworzeniem kapitau (inwestycjami)). Model ten nie wyjania jednak, jakie siy ekonomiczne i jakie rodzaje polityki ksztatuj to ródo wzrostu. Prób przezwycienia saboci neoklasycznych teorii wzrostu, które nie rozwizuj podstawowych problemów wzrostu gospodarczego (tzn. nie tumacz ani dugookresowego wzrostu, ani midzynarodowych rozpitoci w dochodzie), jest teoria wzrostu endogenicznego, zwana te now teori wzrostu. Dla rozwoju tej teorii silny impuls day prace Paula Romera i Roberta Lucasa z poowy lat osiemdziesitych. Przedstawiciele tego nurtu odnieli si krytycznie do traktowania postpu technicznego jako egzogenicznego czynnika wzrostu. Istot modeli powstaych w ramach nowej teorii oddaje równanie Y = AK, gdzie A wyraenie reprezentujce czynniki wpywajce na postp techniczny, K kapita rzeczowy i ludzki. W myl teorii wzrostu endogenicznego aden z tych czynników nie jest egzogeniczny oba s ksztatowane przez decyzje i dziaania podmiotów gospodarczych i rzdów. Wzrost gospodarczy nie jest wic dany z zewntrz 6, a w dugookresowym jego procesie wan rol odgrywaj inwestycje w kapita ludzki (rozwój wiedzy i dowiadczenia). Uwzgldnienie wiedzy w funkcji produkcji pozwala przede wszystkim uchyli zaoenie o malejcych przychodach 7. W nowych modelach znacznie wiksze jest pole do bada nad zwizkiem midzy polityk ekonomiczn a dugookresowym wzrostem gospodarczym. Waciwa polityka makroekonomiczna rzdu, suca szybkiemu wzrostowi skumulowanego kapitau fizycznego, ludzkiego oraz kapitau wiedzy prowadzi do przyspieszenia tempa wzrostu 8. dukcyjnoci kracowych, co wyznacza równowag producentów i caych sektorów gospodarki jako ich zbiorów. W modelu Domara kwestia zrównowaonego wzrostu jest odnoszona do relacji oszczdnoci i inwestycji ich wielkoci przyrostowych oraz przyrostu dochodu narodowego przy danym zatrudnieniu. Jeszcze inaczej to si ujmuje w modelu Harrodra-Domara. 6 Precyzyjniej ujmujc czynniki czy róda wzrostu gospodarczego nie s dane z zewntrz, tymczasem, najpopularniejszy wydaje si model wzrostu Hayami-Ruttana, istot wspóczesnego wzrostu gospodarczego upatruje w indukowanych z zewntrz innowacji prowadzcych do postpu technicznego czyli poprawy efektywnoci gospodarowania w rolnictwie, por. W. Rbisz, Mikro- i makroekonomiczne, op.cit. 7 W. Nowak, Gówne kierunki modeli endogenicznego wzrostu gospodarczego, Ekonomia 11, Wyd. UW, Wrocaw 2003, s. 23-44. 8 To te w istocie byo ujmowane w neoklasycznych modelach wzrostu opartych na konstrukcji funkcji produkcji albo poprzez uchylanie zaoenia o jednorodnoci stopnia pierwszego lub w skadniku resztkowym jak u Solowa, gdzie ujawnia si wpyw rozwiza instytucjonalnych szeroko rozumianych jako ródo wzrostu poza ujtymi w funkcji zmianami materialnych czynników wytwórczych. 14
Zasadnicze pytanie dotyczce tych teorii jest jednak nastpujce: czy przyczyniaj si one w dostatecznym stopniu do wyjanienia przyczyn rozwoju gospodarczego poszczególnych pastw? Zdaniem Marka Blauga 9 nie. Modele te zajmuj si przede wszystkim wzrostem zrównowaonym. Tymczasem, mówic bez ogródek: nigdy nie zaobserwowano, aby w jakiejkolwiek gospodarce trwa proces zrównowaonego wzrostu. [...] Jeli nie istnieje jakikolwiek zwizek pomidzy ciek wzrostu zrównowaonego, a historycznym dowiadczeniem rzeczywistego rozwoju gospodarczego, nie jest atwo dostrzec, w jaki sposób teoria wzrostu miaaby uatwi wyjanienie przyczyn wzrostu niezrównowaonego lub przyczyni si do ustalenia rodków umoliwiajcych zarzdzanie gospodark. Teorie wzrostu jak si niekiedy sdzi s niewystarczajcym narzdziem wyjaniajcym przyczyny rozwoju gospodarki otwartej. Taka analiza musiaaby uwzgldni istot zmian systemowych, wpyw globalizacji i integracji oraz rol korporacji transnarodowych w tworzeniu nowej struktury gospodarki i nowych mechanizmów jej funkcjonowania. S to nowe kwestie i zjawiska nie uwzgldniane we wczeniej wyprowadzanych modelach wzrostu. Nastpuj jednak modyfikacje tych modeli w dostosowywaniu nowych wyzwa, do globalnych uwarunkowa koniunkturalnych, zoonoci zalenoci, niekiedy s nazbyt formalizowane 10. W efekcie, gdy nie ujte s te nowe kwestie, teorie wzrostu nie day politykom wystarczajcych wytycznych do podejmowania biecych decyzji 11. 1.3. Rozwój pojcia midzynarodowej konkurencyjnoci gospodarki Podstawowym problemem, z jakim stykamy si, gdy zajmujemy si konkurencyjnoci gospodarki krajowej, jest trudno okrelenia, co tak naprawd ona oznacza, sprawiajc, e nie ma jednoznacznych jej definicji. Jedn z przyczyn jest fakt, i konkurencyjno gospodarki krajowej jest pojciem zarówno wzgldnym, jak i subiektywnym. W miar upywu czasu róne znaczenie 9 M. Blaug, Metodologia ekonomii, PWN, Warszawa 1995, s. 344-345. 10 T. Tokarski, Matematyczne, op. cit. oraz np. A. Jakimowicz, Od Keynesa do teorii chaosu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003; modele Godwina, Smithiesa, von Bertaanffy, Zemana. 11 Wynikao to te z niedostatecznej znajomoci tych teorii nie tylko wród polityków, co jest oczywicie usprawiedliwione i nikt tego nie wymaga, ale przede wszystkim wród ich doradców ekonomicznych, bowiem na salony polityczne wchodzi gównie ekonomia gazetowa i powierzchniowa a nie solidna ekonomia akademicka z natury trudna i zoona take w kontekcie uywanego jzyka i formalizacji wywodów. 15
przywizuje si do poszczególnych czynników konkurencyjnoci w krajach o rónych poziomach rozwoju. Pocztkowo zainteresowanie konkurencyjnoci sprowadzao si do wyników handlu zagranicznego. B. Balassa ju w 1964 r. pisa: moemy powiedzie, e kraj sta si bardziej lub mniej konkurencyjny, jeeli na skutek zmiany relacji koszt cena (cost-and-price developments) lub innych czynników, jego zdolno do sprzeday na rynkach zagranicznym i krajowym poprawia si lub pogorszya. Eksperci z komisji Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) (1983 r.), analizujc konkurencyjno przemysu Wspólnoty, stwierdzili: winnimy przyj za definicj konkurencyjnoci po prostu zdolno do sprostania konkurencji midzynarodowej, a miar tej konkurencyjnoci, przynajmniej w pierwszej ocenie, powinna by akceptacja naszych wyrobów przemysowych na rynku". W kolejnym za raporcie EWG (1985 r.) stwierdza si, e przemysowa konkurencyjno krajów zaley od ich zdolnoci do zachowania równowagi na rynku krajowym midzy importem a produkcj krajow, która to równowaga jest w zgodzie z efektami uzyskanymi w eksporcie 12. W definicjach tych podkrela si krótkookresowy wymiar konkurencyjno- ci, koncentrujc si na zmianach w bilansie wymiany handlowej i analizie ex post udziaów rynkowych. Brakuje w tych definicjach zwrócenia uwagi na gbszy wymiar konkurencyjnoci, czyli jako relacji z otoczeniem zewntrznym, efektywne wykorzystanie zasobów czynników produkcji oraz kierunki zmian strukturalnych w gospodarce 13. Te niektóre kwestie s w istocie dobrze znane w ekonomii gównego nurtu zwaszcza w ujciu neoklasycznym, gdzie mechanizm konkurencyjnoci zwizany jest zdeniem producentów do równowagi 14, w sensie finansowania wynagrodze (cen) czynników przez ich produktywnoci i wystpowanie zysków nadzwyczajnych. 12 W. Biekowski, i in., Czynniki i miary midzynarodowej konkurencyjnoci gospodarek w kontekcie globalizacji wstpne wyniki bada, SGH, Nr 284, Warszawa 2008, s. 24. 13 Ibidem, s. 24-25 14 W sensie takim, e finansowanie wynagrodze czynników, niekoniecznie przy tym wynagrodzenia, musi by równe cenie czynnika na rynku, musi by nisze ni punkt przecicia produktywnoci przecitnej i kracowej, i wystpuj zyski nadzwyczajne. Wtedy przychody jednostkowe (wynikajce z wielkoci sprzeday i cen) s wysze ni koszty jednostkowe (wynikajce z zastosowania czynnika i jego wynagrodzenia przy danej jego produkcyjnoci). Wane jest tu, czy tak rozumiana konkurencyjno wynika z wyszej produktywnoci czynnika (w istocie relacji produktu do czynnika), czy z niszego wynagrodzenia czynnika wynika jego cena na rynku czynników. Najczciej i w relatywnie krótszych okresach wysz konkurencyjno uzyskuje si z tego drugiego róda: vide Chiny, ale te i nasze rolnictwo i sektor rolno-spoywczy. 16
Autorzy wspomnianej Prezydenckiej Komisji ds. Konkurencyjnoci Amerykaskiego Przemysu w swym raporcie z 1985 r. stwierdzili, e konkurencyjno jest to stan (kondycja) gospodarki, kiedy dany kraj moe w warunkach wolnego i uczciwego rynku produkowa dobra i usugi, które sprostaj wymogom rynku midzynarodowego, a jednoczenie zachowa lub podniesie dochody realne swoich obywateli 15. Definicja Prezydenckiej Komisji zostaa zaakceptowana przez organizacje midzynarodowe, zwaszcza OECD, EWG i wiatowe Forum Ekonomiczne (WEF), i przez wiele lat bya przez nie przytaczana. Zainspirowaa ona badania zmian konkurencyjnoci krajów za pomoc wskaników wzrostu gospodarczego (prowadzone przez m.in. WEF i International Institute for Management Development (IMD)). Istotny wpyw na badania nad konkurencyjnoci gospodarki wywary prace M.E. Portera. Wyprowadza on konkurencyjno z procesu konkurencji midzy podmiotami na rynku krajowym i zagranicznym, i nie wie tej kategorii z wynikami handlu zagranicznego. Wedug niego jedyn znaczc koncepcj konkurencyjnoci na poziomie narodowym jest efektywno produkcji 16. Denie do wyja- nienia konkurencyjnoci na szczeblu ogólnonarodowym jest poszukiwaniem odpowiedzi na niewaciwe pytanie. Waniejsze jest zrozumienie wyznaczników efektywnoci i stopy jej wzrostu. Aby tego dokona, naley skupi uwag nie na gospodarce narodowej jako caoci, ale na konkretnych sektorach gospodarki i ich segmentach. Konkurencyjno tworzy si na poziomie przedsibiorstwa, jednak musz istnie jakie gbsze przyczyny sprawiajce, e dany kraj jest sprzyjajc lokalizacj dla firm konkurujcych w skali midzynarodowej. Porter zwraca uwag, i na powodzenie w konkurencji wpyw maj rónice w narodowych warto- ciach, kulturze, strukturach gospodarczych, instytucjach i w historii. W latach dziewidziesitych w ramach prowadzonych analiz pojawia si coraz wicej definicji konkurencyjnoci (ch rozszerzenia obszaru analiz o badanie wewntrznych czynników rozwojowych prowadzi do kreowania w zachodniej literaturze terminu national competitiveness zamiast international competitiveness). Du zasug maj w tym organizacje midzynarodowe i instytuty badawcze. Zmienia si definicja sformuowana przez IMD. Wedug autorów World Competitiveness Report 1994 zdolno konkurencyjna kraju jest rezulta- 15 Ibidem, s. 28. Biekowski, parafrazujc t definicj napisa, i naley uzna sprostowanie konkurencji w warunkach wolnego i uczciwego handlu kosztem obnienia dochodów obywateli za spadek konkurencyjnoci danej gospodarki. 16 Jak mona domniemywa na efektywno skadaj si produktywnoci zastosowanych w gospodarce (w przedsibiorstwach produkcyjnych, usugowych i handlowych) czynników produkcji w sensie koncepcji funkcji produkcji, zatem nie jest to nowa koncepcja jak mona sdzi. 17
tem przeksztacania zasobów kraju bd ju istniejcych (jak np. zasoby naturalne), bd to wytworzonych (np. infrastruktura, kapita ludzki) dziki procesom (np. produkcji) w wyniki ekonomiczne, które s nastpnie weryfikowane w konkurencji na rynkach midzynarodowych. W World Competitiyeness Yearbook 1996 konkurencyjno jest zdefiniowana jako zdolno kraju do tworzenia wartoci dodanej i w ten sposób powikszania bogactwa narodowego poprzez zarzdzanie zasobami i procesami, atrakcyjnoci, agresywnoci, w wymiarze globalnym i lokalnym, i przez integracj tych zalenoci w modelu spoecznogospodarczym. Autorzy World Competitiyeness Yearbook 2003 definiuj (tzw. definicja akademicka) konkurencyjno krajów jako ten obszar wiedzy ekonomicznej, który analizuje fakty i polityk, ksztatujce zdolno kraju do tworzenia i zachowania otoczenia, sprzyjajcego tworzeniu wikszej wartoci przez przedsibiorstwa i wikszego dobrobytu mieszkaców. OECD definiuje konkurencyjno jako zdolno przedsibiorstw, przemysów, regionów, pastw lub ponadnarodowych obszarów do generowania w wyniku wystawienia na midzynarodow konkurencj, relatywnie wysokich dochodów z czynników produkcji oraz wysokiej stopy zatrudnienia, opartych na trwaych podstawach. Podobn definicj posuguje si Komisja Europejska w jednym z ostatnich swoich raportów, przyjmujc, e konkurencyjno jest to zdolno gospodarki do zapewnienia mieszkacom wysokiego i rosncego standardu ycia oraz wysokiego poziomu zatrudnienia, opartych na trwaych podstawach. W tych definicjach konkurencyjno jest rozumiana gbiej pozwala na uwzgldnienie nie tylko tradycyjnych miar ilociowych, lecz take czynników jakociowych zwizanych ze struktur gospodarki, postpem technicznym czy te funkcjonowaniem rynków produktów i czynników produkcji. W ostatnich latach daje si zauway coraz wiksze zainteresowanie wpywem czynników szerszej natury na konkurencyjno, w tym przede wszystkim otoczenia instytucjonalnego. 1.4. Konkurencyjno niebezpieczna obsesja? Tytu tej czci nawizuje bezporednio do artykuu P. Krugmana opublikowanego w 1994 r. Pogldy tam wyraone wywoay wiele emocji i trwajc do dzi dyskusj wród ekonomistów. Wielu autorów piszcych o midzynarodowej konkurencyjnoci gospodarki odnotowuje, i Krugman sprzeciwi si stosowaniu pojcia konkurencyjnoci na poziomie makroekonomicznym. Uwaa, e taki pogld jest nieuzasadniony. Inna grupa przyznaje, i ogólnie rzecz biorc, Krugman 18
mia racj, natomiast istoty sprawy stara si doj niewielu. Warto si wic zastanowi, o co Krugmanowi tak naprawd chodzio. Gówne tezy Krugmana s nastpujce: po pierwsze, pastwa nie rywalizuj ze sob, tak jak to robi przedsibiorstwa. W przypadku tych drugich wzrost udziau w rynku jednego przedsibiorstwa odbywa si kosztem drugiego, co w skrajnym przypadku moe doprowadzi do bankructwa (wycofania si przedsibiorstwa z rynku). Taka sytuacja nie ma miejsca w odniesieniu do gospodarek krajowych (narodowych), poniewa handel midzynarodowy nie jest gr o sumie zero. Po drugie, wzrost standardu ycia mieszkaców (wynikajcy ze wzrostu produktywnoci czynników w tym gównie wydajnoci czynnika pracy) jest przede wszystkim determinowany wewntrznymi czynnikami krajowymi, a nie walk konkurencyjn na rynkach zagranicznych. Dowodzc swoich racji, Krugman opar si na klasycznym ricardiaskim modelu handlu. Wedug tego ekonomisty wikszo mówicych i piszcych o konkurencyjnoci nie rozumie podstawowej myli wynikajcej z tego modelu. Mona ich okreli jako merkantylistów. Wydaje im si oczywiste, e kraje konkuruj z innymi w ten sam sposób jak przedsibiorstwa, e korzy jednego kraju jest strat innego. Merkantylici wierz, e celem handlu jest zwikszanie eksportu, a jeli s za wolnym (ifairl) handlem, to tylko dlatego, e w ramach ukadu moemy zaakceptowa eksport innych krajów, jeli one zaakceptuj nasz 17. Co innego wynika z modelu D. Ricardo: celem handlu jest import, nie eksport. Eksport jest cen co musimy wyprodukowa, aby uregulowa nasze zobowizania z tytuu importu. Innymi sowy eksport jest poredni drog produkowania importu, któr warto pokona, poniewa jest bardziej wydajna ni produkcja bezporednia. Mona powiedzie, e model ricardiaski implikuje, i nie ma walki konkurencyjnej midzy pastwami i nie ma miejsca na interwencj rzdu, gdy powoduje ona tylko powstawanie strat w wydajnoci. Podmiotem (obiektem) bada konkurencyjnoci jest przedsibiorstwo. Wyania si jednak problem zwizany z wnioskami wynikajcymi z tego modelu, a sprowadzajcy si do nieaktualnoci jego podstawowych zaoe w realnym wiecie. Te zaoenia to m.in.: brak w handlu midzynarodowym jakichkolwiek ogranicze, w tym kosztów transportu i kosztów transakcyjnych; doskonaa konkurencja na wszystkich rynkach; pene wykorzystanie zasobów (pracy jako jedynego czynnika produkcji) i brak ich mobilnoci w skali midzynarodowej. Krugman dostrzega oczywicie uomnoci tradycyjnej teorii handlu, które doprowadziy do powstania w drugiej poowie XX w. tzw. nowych teorii 17 Por. P. Krugman, Making sense of Competitiveness debate, Oxford Review of Economic Policy, 1996, vol. 12, no. 3, s.18. 19
handlu (w tym przede wszystkim strategicznej teorii handlu) dajcych argumenty za interwencj pastwa, ale uwaa, i te teoretyczne moliwoci interwencji pastwa w praktyce mog przynie wicej zego ni dobrego. Czy wobec tego Krugman ma racj, czy zainteresowanie konkurencyjno- ci gospodarki krajowej nie ma sensu? Prawd jest, i (jak pisze Misala): zasada kosztów wzgldnych i jej reinterpretacja w postaci zasady obfitoci zasobów, zwaszcza ujte dynamicznie, zachowuj cigle swoj aktualno w sensie»normatywnym«, tj. jako sposoby osigania korzyci ze specjalizacji i aktywnego uczestnictwa w midzynarodowym podziale pracy. Zasady te warto zatem zna, rozumie i stosowa w praktyce. Nie wyjaniaj one jednak caej wspóczesnej wymiany handlowej (np. przyczyn handlu wewntrzgaziowego). Naley zauway za E.M. Pluciskim, e globalizacja procesów gospodarowania oznacza, i procesy racjonalnych wyborów w gospodarce dokonuj si nie tylko przez midzynarodowy handel, ale równie przez midzynarodowe inwestycje, dyfuzj technologii i kooperacj produkcji. [...] Globalizacja [...] prowadzi do tego, e przedsibiorstwa mog dokonywa swobodnego wyboru miejsca alokacji czynników wytwórczych, nie bdc zdanym tylko na obszar wasnego kraju. W konsekwencji istotnym determinantem wzrostu gospodarczego i standardu ycia w dzisiejszej gospodarce staje si przewaga konkurencyjna (absolutna). *** Zainteresowanie konkurencyjnoci zrodzio si z braku odpowiednich podstaw teoretycznych dla decyzji polityków, dotyczcych realizacji skutecznych dziaa na rzecz rozwoju gospodarczego we wspóczesnych warunkach gospodarki wiatowej. W nastpstwie globalizacji zmieni si charakter i intensywno procesów konkurencji na rynkach midzynarodowych. Konkuruj przedsibiorstwa, ale nie mona abstrahowa od faktu, i np. polityka pastwa jako zasady i regulacje wywiera wpyw m.in. na procesy gospodarcze. Wzrost produktywnoci przedsibiorstw nie jest determinowany w próni (tradycyjna teoria handlu przyja za aksjomat, i kraje róni si i handluj po to, by wykorzysta te rónice). Stopa akumulacji kapitau w kraju, umiejtnoci nabywane przez ludzi oraz sposób wykorzystania kapitau rzeczowego i ludzkiego w produkcji towarów i usug wszystko to wpywa na wzrost produktywnoci. Ale te czynniki s determinowane przez cechy krajowego systemu gospodarczego i w coraz wikszym stopniu przez jako jego wzajemnych relacji ze wiatem zewntrznym. To stymuluje badania konkurencyjnoci gospodarek, ale wydaje si, i zainteresowanie zwizane z konkurencyjnoci ma niewspómiernie may wkad w wyjanianie wspóczesnych procesów gospodarczych (ma mae znaczenie poznawcze). 20
II. RÓDA POWSTAWANIA NOWYCH CENTRÓW YWNOCI W roku 2012 dokonano rozpoznania literatury problemu w zakresie poziomu produkcji i konsumpcji na wiecie oraz identyfikacji powstawania nowych centrów konsumpcji ywnoci. wiatowa produkcja rolnicza (2007) ksztatowaa si na poziomie 2060 mln. ton zbó (o wartoci 2277 mld Int$), za konsumpcja ywnoci bya na poziomie 2197 mld Int$. Przeprowadzona zostaa identyfikacja i analiza ekonomiczna nowego centrum konsumpcji ywnoci w wiecie skadajcego si z piciu duych krajów: Brazylii, Rosji, Indii, Chin i Republiki Poudniowej Afryki. Kraje te cznie (2009r.) produkuj 36,94% wiatowej produkcji rolniczej, za konsumuj 43,16% wiatowych zasobów ywnoci. Na tym rynku konsumpcyjnym niedobór produktów ywnociowych siga 6,22 p.p. wzgldem krajowej produkcji, co stanowi okoo 140 mld Int$. Dla krajów dysponujcych nadwykami podaowymi ywnoci interesujcy powinien by rynek chiski, indyjski i rosyjski. Udzia polskiego sektora ywnociowego stanowi ok. 1,3% produkcji wiatowej, za caa UE-27 dostarcza 12,3% surowców i ywnoci pochodzenia zbo- owego oraz 16,3% pochodzenia zwierzcego na wiatowy rynek ywnociowy. Nastpnie przeprowadzono analiz statystyczn rozkadu konsumpcji ywnoci w wiecie w trzech okresach czasowych 2000-2015-2030 z podziaem na 5 grup dziennego spoycia ywnoci w [kcal/mieszkaca/dzie], (<2200, 2200-2500, 2500-2700, 2700-3000 i powyej 3000). W 2000 roku okoo 10% ludnoci na wiecie odywiao si poniej 2200 kcal/dzie, za 42% ludnoci spoywao powyej 3000 kcal/dzie. W 2030 roku nastpi pewna poprawa w wiatowym poziomie wyywienia. W grupie o najniszym odywianiu (<2200 kcal/dzie) znajdzie si okoo 2,5% ludnoci wiata, za spoycie w powyej 3000 kcal/dzie obejmie okoo 53% ludnoci wiata. wiatowe tempo przyrostu ludnoci w latach 2005/2007 2050 ma ksztatowa si na poziomie: wiat 0,75 % na rok, w krajach rozwijajcych si 0,88% na rok, w krajach rozwinitych 0,14% na rok 18. Kraje rozwijajce si zamieszkuje 4/5 ludnoci wiata, za tylko 1/5 kraje rozwinite. Wykonany zosta bilans popytu na ywno wedug gównych grup konsumpcji ywnoci, surowców rolniczych, oceny samowystarczalnoci (SSR %), tempa (p.a. %) zmian ludnoci, poday i popytu ywnoci dla piciu poziomów agregacji danych (wiat, kraje rozwijajce si, kraje rozwinite, unia europejska 18 Word Agriculture Towards 2030/2050. An FAO perspective. 21
i Polska). W najbliszym okresie (do 2015 r.) prognozuj si, e na poziomie wiatowym produkcja rolnicza wzgldem roku 2007 bdzie wzrasta redniorocznie na poziomie 1,2%, popyt na ywno na poziomie 1,3%, a przyrost ludnoci na poziomie 1,3%. Dla Polski te same wskaniki i o tych samych warunkach brzegowych ksztatuj si nastpujco: produkcja rolnicza 1,6%, popyt na ywno 1,2%, przyrost ludnoci 0,1%. Do estymacji projekcji wykorzystany zosta szereg statystyczny z lat 1991-2007. Przeprowadzone zostao rozpoznanie w zakresie moliwych do wykorzystania metod i modeli w zakresie oceny wpywu nowych technologii produkcyjnych na poziom i struktur poday ywnoci na wybranych rynkach, narzdzi do oceny zmian struktury popytu oraz narzdzi projekcyjnych. W kolejnym póroczu przeprowadzone zostay analizy statystyczne pozwalajce na uaktualnienie wskaników podaowo popytowych a take dynamiczn ocen dokonujcych si zmian w strukturze produktów konsumpcyjnych i na wybranych rynkach ywnociowych (lata 1990-2010). Przygotowana zostaa baza danych w zakresie poday produktów rolniczych i konsumpcji ywnoci w oparciu o dane: FADN Agriculture and Rural Development; EUROSTAT Database, Farm Structure Survey (FSS), Agriculture, Environment and Rural Development; FAOSTAT Food and Agriculture (production, food supply, food security). 2.1. Stopie powizania ze stref euro a prognozowane tempo wzrostu gospodarczego Negatywny wpyw silnych powiza krajów regionu Europy rodkowo- Wschodniej (EW) ze stref euro wpyn na obnienie prognoz w ostatnich miesicach. Silna korekta prognoz tempa wzrostu PKB dla strefy euro na 2012 r., jaka miaa miejsce w II poowie 2011 r. (prognozy konsensualne obniyy oczekiwan skal wzrostu go-spodarczego z 1,7% w czerwcu do 0,4% w listopadzie 2011 r.), pocigna za sob wyran weryfikacj prognoz dla krajów EW. Jeszcze w czerwcu prognozy na 2012 r. dla regionu jako caoci wynosiy 3,6%, a w listopadzie zostay obnione do niespena 2%. W przypadku krajów EW redukcja prognoz bya duo wysza ni w krajach wschodzcych w innych regionach wiata. W analogicznym okresie oczekiwania dotyczce wzrostu gospodarczego na 2012 r. dla krajów BRIC (Brazylia, Rosja, Indie, Chiny) ulegy tylko niewielkiej korekcie w dó. 22
Tabela 1. Dugookresowe prognozy wzrostu gospodarczego wiata, wybranych krajów i grup krajów (BRIC) (rednie roczne tempo wzrostu PKB w %) Wyszczególnienie 1994- -2003 (MFW) 2004- -2011 (MFW) PwC (2012- -2050) HSBC (2010- -2050) EIA/IHS (2008- -2035) wiat 3,4 3,9 3,3 <3 3,4 Kraje rozwinite 2,8 1,6 2,1 (G7). 2,1 - USA 3,3 1,5 2,4 1,6 2,5 - Japonia 0,9 0,6 1,5 0,7 0,5 - Niemcy 1,5 1,4 1,5 1,5. Kraje rozwijajce si 4,4 6,8 4,5 (E7). 4,6 - Brazylia 2,5 4,2 3,8 3,0 4,6 - Rosja 0,7 4,4 2,4 3,9 2,6 - Indie 6,0 8,3 5,9 5,5 5,5 - Chiny 9,4 10,8 4,4 5,2 5,7 POLSKA 4,5 4,2. 2,9. Modele PwC (zmienne egzogeniczne modelu prognozujcego: sia robocza, kapita ludzki, inwestycje, postp techniczny); model HSBC (zmienne egzogeniczne: stabilno monetarna, kapita ludzki, PKB per capita). ródo: J. Chojna, Dugookresowe perspektywy rozwoju gospodarki wiata, MRR 2012. PwC prognozuje zmiany w ukadzie si wiatowych gospodarek do 2032 r. Udzia gospodarek rozwinitych w wiatowym PKB moe spa do 37% w 2032 roku wynika z szacunków firmy doradczej PwC. W 1992 roku kraje rozwinite wytwarzay okoo 64% wiatowego PKB, podczas gdy obecnie ich udzia w globalnym PKB ksztatuje si na poziomie 50%. Oznacza to, e do 2032 roku gospodarki wschodzce i rozwijajce si mog wytwarza a 63% wiatowego PKB, co bdzie si wizao z ich rosnc rol i coraz wikszym zapotrzebowaniem na energi i zasoby naturalne. Obserwowany trend wzrostowy generuj w ogromnej mierze Chiny, Indie oraz pozostae, szybko rozwijajce si pastwa azjatyckie, których udzia w wiatowym PKB wzrós z 11% w 1992 r. do 26% w roku 2012, a do roku 2032 moe osign okoo 37%. Brazylia, Rosja i inne gospodarki wschodzce spoza Azji równie powinny w cigu nastpnych dwóch dekad rosn zdecydowanie szybciej ni G7. Obecnie cakowite wiatowe PKB przekracza nieco 80 bln USD czyli realnie dwukrotnie wicej ni dwadziecia lat temu, i okoo poowy wartoci PKB za kolejne dwadziecia lat. Produkcja gospodarek rozwinitych moe by w 2032 roku tylko okoo 2,4 razy wysza ni w 1992 r. 23
Cho najbardziej rozwinite kraje powinny nadal odgrywa wiodc rol w deniu do osignicia zrównowaonego rozwoju, to jednak dugoterminowe rozwizania dla wiatowych problemów, takich jak zmiany klimatyczne czy zapewnienie biorónorodnoci, przynios jedynie wspólne dziaania gospodarek wschodzcych i rozwijajcych si, w tym krajów BRIC podkrela Irena Pichola, lider zespou ds. zrównowaonego rozwoju i odpowiedzialnego biznesu PwC (Pricewaterhouse Coopers). wiatowe zagroenia staj si obecnie coraz czciej przedmiotem obserwacji ze strony midzynarodowych spóek. Przewiduje si, e tania energia, niedostatki zasobów naturalnych, braki wody i zmiany klimatyczne bd si stawa coraz powaniejszymi problemami dla wielu firm w nadchodzcych latach. Jak wynika z badania PwC wiat w 2050 roku, prezesi spóek uznali tani energi, równo i integracj spoeczn, zrównowaon konsumpcj i niedostatki zasobów naturalnych za trzy najwaniejsze problemy zwizane z rozwojem w 2012 roku. 87% respondentów twierdzi, e tania energia jest wana dla ich dziaalnoci, a do 2022 r. ta proporcja wzronie do 89%. Znacznie wzronie te liczba respondentów, dla których kwestia ta jest bardzo wana, z 39% w 2012 r. do 60% w 2022 r. 83% ankietowanych firm wskazao równo i integracj spoeczn jako wany element swojej dziaalnoci, do 2022 r. ma to ju by 86% z nich. Istotny wzrost bdziemy obserwowa te w liczbie respondentów, dla których kwestia ta jest bardzo wana, z 26% w 2012 r. do 43% w 2022 r. 80% firm ocenio, e zrównowaona konsumpcja i niedostatki zasobów naturalnych bd miay istotny wpyw na ich dziaalno, a do 2022 r. ten odsetek wzronie do 84%. Rosn obawy o to, jak rol bd odgryway w dziaalnoci sprawy niedoborów wody (z 65% do 78% w roku 2022) oraz zmian klimatycznych (z 68% do 78% w roku 2022). Zgodnie z globalnymi trendami znaczenie polskiej gospodarki w Europie bdzie równie roso, dlatego te szczególne znaczenie w najbliszych latach bd miay wyzwania zwizane z czyst energi. W tej chwili tylko 7% energii wytwarzanej w naszym kraju pochodzi ze róde odnawialnych, a do roku 2020 powinno to by 15% wskazuje Mateusz Walewski PwC. Podczas pierwszej konferencji w Rio w 1992 r. najbardziej rozwinita cz wiata wytwarzaa 64% wiatowego PKB i oczywistym wydawao si, e kraje te powinny odgrywa wiodc rol w rozwizywaniu globalnych problemów zwizanych ze zrównowaonym rozwojem. Dominowa wówczas pogld, e wiatowe problemy wynikaj w duej mierze z rozwoju gospodarek dojrza- 24
ych i w tym kierunku zmierzay inicjatywy podejmowane po konferencji w Rio, jak np. protokó z Kioto, który koncentrowa si na ograniczeniu emisji dwutlenku wgla przez gospodarki rozwinite podkrela Irena Pichola. Jednake po znacznym osabieniu wiatowym kryzysem finansowym, a obecnie kryzysem w strefie euro, rozwinite gospodarki nie mog dalej same przewodzi postpowi w tym zakresie zarówno podczas konferencji Rio+20, jak równie w przyszoci. Chiny, Indie, Brazylia, Rosja i inne gospodarki wschodzce nieco spowolniy, ale wydaje si, e jest to jedynie przejciowa cykliczna korekta. Dugoterminowy model PwC sugeruje, e w cigu nastpnych dwóch dekad prawdopodobnie nadal to one bd dominujcymi graczami w generowaniu wzrostu gospodarczego. Tabela 2. Obecne i przewidywane udziay w wiatowym PKB i tendencje dotyczce wzrostu (wedug Purchasing Power Parities) % wiatowego PKB wedug PPP % realnego wzrostu wiatowego PKB Grupy krajów 1992-2012- Narastajco 2032 1992 2012-2012 -2032 2012- (P) (rocznie) (rocznie) -2032 G7 51,3 37,8 27,4 2,0 2* 49% Inne 12,9 12,3 9,9 3,3 2,5* 64% kraje rozwinite Kraje rozwinite* 64,2 50,1 37,3 2,3 2,1 52% Rozwijajce si 11,3 26,0 37,1 8,0 5,5* 192% w Azji Inne kraje 24,5 23,9 25,6 3,4 4* 119% rozwijajce si Kraje 35,8 49,9 62,7 5,3 4.8 157% rozwijajce si* wiat 100 100 100 3,6 3,6 105% * Na podstawie rednich stóp wzrostu waonych PKB gównych gospodarek wiata w kadej grupie krajów, zaokrglone do najbliszego pó punktu procentowego na lata 2012-2032 dla uniknicia nadmiernej dokadnoci. ródo: IMF World Economic Outlook (kwiecie 2012) dla rzeczywistych danych z 1992 r. i oszacowa na 2012 r.; dugoterminowy model gospodarczy PwC dla projekcji udziau w PKB na 2032 r. 25
Symbol województwa Tabela 3. Przecitne odchylenia regionalne od krajowej stopy wzrostu w latach 2000-2010 oraz stosowane wagi 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2010 rednia waona DLN -1,1-2,4 1,8-0,9-0,6 1,6 1,2-0,2 KJP 3,6 0,1 0,0-2,3-0,4-2,4 2,0-1,1 LUB -1,6 1,6-0,9 0,2-2,0-1,5 1,2-1,1 LUS -1,0-1,8-0,8-1,5 3,4 1,0 0,8-0,3 OD -0,1 0,3 1,2 1,1-0,4 0,0 1,2 0,2 MA 0,7-3,4 2,0 0,3-0,6 0,0 0,0-0,2 MAZ -0,5 3,7-1,4 0,8-2,1 4,1 3,0 1,6 OPO 0,8-3,3-1,2-1,8 8,6-3,6-1,2-0,7 PDK -3,5 1,0-0,5 1,1-1,6-1,0-0,5-0,9 PDL 2,1 3,0-0,3-1,9-1,9-0,7 0,3-0,4 POM -2,1-1,4 1,8-1,5-0,8 0,7 1,8-0,4 L 0,4-0,2 1,2 0,0 3,4-4,1-2,1-0,5 WI -0,2-2,0 1,4 1,3-1,2-3,2-2,0-0,6 WMZ -1,4-3,1 0,5 3,5-1,8-1,4 1,6-0,4 WLK 2,2-0,4-2,3 1,0 2,7-0,5 2,0 0,8 ZCH 0,7-2,3-1,4-3,6-2,2 0,1 1,2-0,3 Wagi 2 2 2 3 3 3 2 x ródo: obliczenia wasne oraz Instytut Bada Strukturalnych. 2.2. Ranga konkurencyjnoci polskich regionów w wietle bada prognostycznych Badania prognostyczne wskazay, e najsilniejszym regionem w 2015 r. w Polsce zostanie województwo mazowieckie, osignie blisko dwukrotnie wikszy wskanik ni w caym kraju i trzykrotnie wikszy w porównaniu do regionów najbiedniejszych, np. podkarpackiego. Na drugim miejscu uplasuje si natomiast region wielkopolski, w którym w 2015 r. dochód per capita zwikszy si o 15% PKB w skali caego kraju. Województwo lubelskie osignie najnisze PKB na mieszkaca o okoo 4% rocznie (warto dla caego kraju w 2005 r.). Wedug autora tej pracy, obszary przygraniczne maj najwiksz moliwo do wyrównywania szans rozwojowych w regionach, podregionach oraz podnoszenia stopnia konkurencji. Zatem, jak wskazuj dane statystyczne, regiony przygraniczne zwikszaj wykorzystanie potencjau ekonomicznego tam, gdzie istnieje wikszy przepyw dóbr, osób i kapitau, jednoczenie przyczyniajc si do wzrostu gospodarczego. Niestety, wspomniane zjawisko ma równie cechy ne- 26