2014 Teatr lalek leczy duszę materiały opracowane podczas zajęć terapeutycznych finansowanych przez PO FIO STOWARZYSZENIE TERAPII PRZEZ SZTUKĘ KATARSIS Przemyśl
Stowarzyszenie Terapii przez Sztukę Katarsis im. Bp Jana Chrapka w Przemyślu Wstęp Stowarzyszenie Terapii przez Sztukę Katarsis w Przemyślu zrealizowało projekt pt. Teatr lalek leczy duszę finansowany przez Fundusz Inicjatyw Obywatelskich FIO. Skierowany był on do dzieci niepełnosprawnych intelektualnie, ich rodziców oraz dzieci zdrowych. Oparty był na metodzie teatroterapii, w której inne dziedziny sztuki takie jak plastyka i muzyka pełnią rolę wspomagającą, uzupełniającą i rozwijającą dynamikę terapii. Celem projektu było m.in.: przeciwdziałanie stygmatyzacji i wykluczeniu ze społeczeństwa rodzin z dziećmi niepełnosprawnymi intelektualnie, zwiększenie ich integracji ze środowiskiem lokalnym, podniesienie kompetencji interpersonalnych dzieci niepełnosprawnych objętych projektem i ich rodziców/opiekunów oraz dzieci zdrowych, zwiększenie świadomości odnośnie alternatywnych metod terapii dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, zaangażowanie rodziców/opiekunów do aktywnego uczestnictwa w terapii dzieci, umożliwienie wielopłaszczyznowego rozwoju dzieci z dysfunkcjami i ich opiekunów oraz dzieci zdrowych, rozwijanie aktywności twórczej dzieci i ich rodzin oraz inspirowanie do wspólnych działań twórczych, przełamywanie barier i obaw przed podejmowaniem aktywności społecznej i kulturalnej rodzin zagrożonych marginalizacją. Projekt realizowany był w dwóch etapach: pierwszym były warsztaty artystyczne dla dzieci i ich rodziców/opiekunów polegające na rozwijaniu umiejętności społecznych, duchowych oraz zainteresowań twórczych. Ze szczególnym naciskiem na zajęcia teatralne, oraz plastyczne i muzyczne. Wstępem do tych działań był wyjazd wszystkich uczestników do teatru Maska w Rzeszowie na spektakl oraz lekcję teatralną. Miał on miał charakter spotkania integracyjnego oraz wprowadził wszystkich w świat teatru. W ramach zajęć warsztatowych prowadzono: ćwiczenia świadomości ciała, ćwiczenia dykcyjne z elementami terapii logopedycznej, ćwiczenia interpersonalne, treningu zachowania w sytuacjach trudnych, przygotowanie i prezentacja scen teatru lalek, zabawy muzyczno - ruchowe, zajęcia plastyczne. Wykorzystywano metodę dramy oraz elementy psychodramy. Spotkania odbywały się w okresie wrzesień listopad w Szkole Podstawowej nr 1 im. Henryka Sienkiewicza w Przemyślu. Drugim etapem było szkolenie w formie warsztatów dla nauczycieli zainteresowanych pracą terapeutyczną z dziećmi z dysfunkcjami z wykorzystaniem arteterapii ze szczególnym naciskiem na teatroterapię. 3 grudnia odbyło się podsumowanie i zamknięcie projektu. Podczas specjalnie przygotowanej wystawy fotografii i prac plastycznych stworzonych podczas zajęć uczestnicy projektu w uroczystej atmosferze otrzymali dyplomy uczestnictwa. Partnerami projektu byli: Wydział Kultury i Wydział Edukacji i Sportu Urzędu Miejskiego oraz TV Podkarpacka
Magdalena Peron Szott Zagraj siebie samego takim, jakim nigdy nie byłeś, tak, byś zaczął być takim, jakim mógłbyś być. Bądź swoją własną inspiracją, swym własnym autorem, swym własnym aktorem, swym własnym terapeutą i wreszcie swym własnym stwórcą. J.L. Moreno Techniki teatralne jako forma terapii i profilaktyki Głównymi założeniami terapii poprzez teatr jest wzmocnienie samoakceptacji jednostki oraz integracji z ja i otoczeniem. Potraktowanie terapii poprzez teatr jako czynnika wzmacniającego czy kształtującego tożsamość i osobowość umożliwia zastosowanie tej terapii nie tylko w pracy z osobami niepełnosprawnymi, ale również w pracy z wszelkimi jednostkami z zaburzeniami psychologicznymi osobami chorymi umysłowo (z powodzeniem terapię teatralnąwykorzystuje się u osób chorych na schizofrenię czy rozstrzępioną osobowość), osobami z marginesu społecznego (narkomanami, prostytutkami, alkoholikami, więźniami etc), jak i z osobami zdrowymi wspomagając proces samodefinicji i rozumienia świata. Szczególnie chętnie stosuje się zabawę w teatr w pracy z dziećmi, aby nauczyć je sposobu poszukiwania definicji własnego ja, rozumienia relacji z otaczającym ich światem i określania siebie w strukturze rzeczywistości. Pedagodzy zgodnie podkreślają, iż bardzo ważną funkcją teatru w pracy z dziećmi jest kreowanie ich tożsamości. W szczególny sposób podkreśla Mariola Szczepańska w artykule Edukacja teatralna w kontekście poszukiwać pedagogicznych dotyczy to dzieci w wieku szkolnym, które w specyficzny sposób podlegają treningowi kształtowania osobowości. Dzieje się tak dlatego, iż teatr działa stymulująco na percepcję, umożliwia poznanie człowieka i kategorii człowieczeństwa, przełamuje stereotypy, dostarcza nowych doświadczeń. Wychowanie przez teatr polega na wyzwalaniu w człowieku jego potencjału twórczego. Teatr kształtuje percepcję, emocje pozwala na ekspresję uczuć, doświadczeń w formie komunikatywnej, wspomaga rozwój fizyczny, zachęca do samodzielnego myślenia interpretowania i wyciągania wniosków. Herbert Mead, który twierdzi, iż sztuka zapewnia światu równowagę i społeczny porządek, w pracy Wychowanie przez sztukę pisze, że treści kształcenia poprzez sztukę powinny dotyczyć trzech zagadnień: własnej ekspresji potrzeby komunikowania uczuć, myśli i przeżyć, obserwacji dążenia do zachowania i motywowania własnych wrażeń oraz oceny, czyli odpowiedzi na ekspresje innych. Sztuka teatru zatem powinna kształtować walory poznawcze, moralne i światopoglądowe. Winna wpływać na sferę emocjonalną kształtując psychikę człowieka, przygotowywać do życia, podnosić poziom komunikacji oraz wzbogacać wnętrze. Zapewniać tożsamość kulturową i ciągłość kulturowego dziedzictwa. Jako nośnik treści i sposób ich wyrażania może w wychowywaniu i terapii dzieci pełnić zarówno funkcję kompensującą jak i terapeutyczno-wspomagającą rozwój, zachowań prospołecznych oraz procesu samodefiniowania się. Natomiast jako płaszczyzna rozmowy uczy sposobów komunikowania się z sobą i z innymi. Teatr bowiem to próba wypowiedzenia się człowieka, opowiedzenia o sobie za pośrednictwem rozmaitych środków wyrazu artystycznego. Wcielanie się w postaci dramatyczne umożliwia dzieciom poznanie siebie, ale również zrozumienie swoich relacji z innymi i dostosowanie się do norm
społecznych. A dzieje się to za pośrednictwem mimesis naśladownictwa. Dzieci przecież są urodzonymi imitatorami. Utożsamianie się z rolą to nie tylko próba naniesienia na postać fikcyjną swoich doświadczeń, lęków, emocji i potrzeb, ale także zaspokojenie potrzeby prawdy, autentyczności i ekspresji. Identyfikacja z rolą wspomaga bowiem samoakceptację siebie. Ale to również zabawa. Gry dramatyczne i działania parateatralne zauważa Irena Wojnar - to zjawiska, dla których bardziej istotna staje się swobodna gra siły psychicznych i wyobraźni niż tworzenie trwałych dzieł ( ) przeżycie [to] bliskie jest ludycznej spontaniczności dziecka charakteryzujące zabawę i twórczość, prowadzi do wytwarzania nowych więzi wspólnotowych. Zabawa wspomaga interakcję społeczną. Umożliwia dzieciom płynne nawiązywanie kontaktów z innymi. Zatem wspomaga trzy elementy rozwoju osobowego element osobisty poznawanie siebie, interpersonalny oraz uspołeczniający które odpowiadają etapom kreowania swojej tożsamości etapowi wspólnej tożsamości jedności z matką; etapowilustra rozpoznawanie siebie jako odrębnej istoty, poznawanie siebie (etap osobisty) oraz etapowi rozpoznawania innego umiejętności wcielania się w role, patrzenia na świat przez pryzmat drugiej osoby (etap interpersonalny i uspołeczniający). A wszystko to dzieje się w atmosferze bezpieczeństwa, które zapewnia fikcyjność, konwencjonalność teatru, ale także atmosferze grupy, wspólnoty.
Techniki teatralne stosowane w edukacji i terapii Drama Słowo drama pochodzi od greckiego słowa drao działa, usiłuję. W tak rozumianym pojęciu dramy człowiek odkrywa to wszystko, co jest poza nim, a także i to co jest w nim samym, poprzez wysiłki emocjonalne i fizyczne. W procesie dramy wyobrażenie staje się czynem, następuje swego rodzaju pośredniczenie za pomocą działań dramowych pomiędzy wewnętrznym ja a środowiskiem. Drama staje się pomostem pomiędzy tymi dwoma światami. Podstawą dramy jest fikcyjna, wyobrażeniowa sytuacja, która powstaje wówczas, gdy kilka osób we wspólnej przestrzeni, przedstawia coś, co nie jest w danym czasie obecne, używając jako środków wyrazu swoich ciał i głosów. W działaniu dramowym wszystko może stać się symbolem, cała postać, głos, ruchy ciała, wyraz twarzy oraz wykorzystywane przedmioty, których znaczenie może być inne od pierwotnego. Ważną cechą i istotną wartością w dramie jest napięcie, które powstaje jeszcze przed rozpoczęciem gry dramowej. Napięcie powoduje u członków grupy stawanie wobec siebie w opozycji co sprzyja głębszemu wchodzeniu w rolę i przeżywanie przedstawianych tematów czy problemów. Gavin Bolton wyróżnia trzy stopnie rozwojowe odnoszące akcję dramy do symboli. 1. Konkret znaczenie jest związane z akcją. Przedstawiana sytuacja posiada jedynie podstawową warstwę znaczeniową 2. Abstrakt (protosymboliczny) znaczenie powierzchniowe zdarzeń improwizowanych wykracza poza praktyczne znaczenie działania. 3. Abstrakt (symboliczny i dramatyczny) działania stają się skojarzeniowe i mają wiele znaczeń przystających do nich.
Istota dramy Drama odwołuje się do naturalnej aktywności dziecka (dla potrzeb tego referatu odnoszę się do dzieci, ale drama jest obecnie stosowana zarówno dla osób dorosłych, często w biznesie) i zwraca uwagę na różne formy ekspresji. Zwraca się do indywidualnych potrzeb, przeżyć, zainteresowań i możliwości dziecka, które ujawniają się w zabawie bądź w działalności typu funkcjonalnego, opartej na kształceniu zmysłów, bądź też w aktywności intelektualnej, związanej z praktyką i doświadczaniem dziecka. Drama, stymulując aktywność w działaniu i pobudzając wyobraźnię kształtuje postawę twórczą ucznia, czyli to co istnieje u wszystkich ludzi i prowadzi do twórczości. Z jednej strony drama wiąże się z pojęciami ekspresji i wyobraźni z drugiej jednak z zabawą. Drama stosowana opiera się na wykorzystaniu technik teatralnych w pracy z grupą do uzyskania zamierzonej zmiany np. kompetencji komunikacji w zespole. W pracy z dziećmi niepełnosprawnymi kompetencje te odnoszą się głównie do sytuacji życiowych na poziomie funkcjonowania w środowisku. Na całym świecie drama uważana jest za jedną z najbardziej efektywnych metod edukacyjnych wykorzystuje się ją w różnych obszarach społecznych (wyrównywanie szans, integracja, integracja międzypokoleniowa). W Polsce drama wciąż jest stosunkowo rzadko stosowana. Wynika to z niezbyt dokładnego opisu metody, dlatego osoby stosujące ją wciąż należą do grona innowatorów. Istotną wartością dramy jest to, że angażuje człowieka całościowo i uczy przez doświadczanie. Dlatego warsztaty dramy są wciągające, ciekawe i odpowiednie dla każdego typu odbiorców w tym także dzieci niepełnosprawnych Rozwiązywanie problemów podczas dramy poszerza wiedzę uczestników z różnych zakresów, ułatwiając jej integrację. Stanowi to podstawę bardziej dojrzałego działania. W pracy z dziećmi niepełnosprawnymi przekonałam się, że ma sens wielokrotne stawianie ich w tej samej sytuacji dramowej odnoszącej się do określonej sytuacji życiowej. Pomaga im utrwalić sobie pewne schematy zachowań np. spotkanie z kolegą na ulicy; zakupy, podróż pociągiem/autobusem; każda inna sytuacja życiowa, którą możemy przeanalizować używając różnych technik i strategii. W efekcie staje się oswojona na tyle, że można włączyć ją do repertuaru zachowań szybciej niż gdyby to się stało po przepracowaniu innymi metodami. Uważam, że wielu zachowań i sytuacji nie da się zaplanować i przetrenować w inny sposób tak skutecznie jak można to zrobić dzięki dramie. Ponad to poprzez dramę dziecko przygotowuje się do samokształcenia i samorealizacji. Psychodrama Wyraz psychodrama składa się z dwóch wyrazów greckich psyche i drama. Znaczy to działanie duszy (Roine, 2005). Psychodrama jest metodą psychoterapii, która umożliwia zgłębianie, poznawanie tajników naszego życia psychicznego poprzez działanie. Jest metodą zarówno diagnostyczną jak i terapeutyczną (Pawlik, 2012) Podstawy psychodramy wraz z jej kluczowymi koncepcjami stworzył Jacob Levy Moreno. Był on człowiekiem niezwykle kreatywnym, a jego koncepcje okazały się bardzo nośne i wzbogaciły psychoterapię, stając się szczególnie fundamentem psychoterapii grupowej. Psychodramy nie należy traktować wyłącznie jako części psychoterapii. Stanowi ona część psychologii stosowanej i socjologii obejmujących takie dziedziny jak edukacja, pedagogika, biznes, religia, budowanie społeczności, treningi umiejętności społecznych, funkcjonowanie grup i pomiar relacji grupowych.
Moreno był zawsze bardzo na czasie jeśli chodzi o wszelkie nowości. W jego czasach działo się bardzo wiele zarówno w dziedzinie teatru jak i psychiatrii oraz filozofii. Prekursorzy analizy bytu koncentrowali się na ludzkim przeżywaniu rzeczywistości w trzech wymiarach: świata otaczającego, świata współistniejącego i świata własnego. Podział ten nie odbiega od wymiarów rzeczywistości psychodramatycznej: obiektywnego, subiektywnego i osobistego. Początek lat dwudziestych jest wspólnym punktem wyjścia dla psychodramy oraz teatru awangardy. Inspiracją dla Moreno były dzieci, którym przyglądał się podczas spacerów. Zwrócił uwagę na to, jak spontanicznie dzieci potrafią się wyrażać, nie zwracając przy tym uwagi na reguły dotyczące zachowania lub wzorce kulturowe. Zaczął z nimi odgrywać różne role a później włączył do gry przechodniów i rozpoczynał z nimi spontaniczny dialog. Według twórcy metody człowiek jest ostatecznie swym własnym zbawicielem. Człowiek jest aktorem czyli wykonawcą działań. Wielkimi aktorami terapeutycznymi byli Jezus, Mahomet, Franciszek z Asyżu. Gra psychodramatyczna ma cztery główne formy: Gra grupowa Gra protagonistyczna w grupie tarapeutycznej Monodrama Małe formy psychodramatycznie (winietki, rzeźby, fotografie, obrazy itp.) Struktura psychodramatyczna: Scena jest miejscem fizycznym, na którym rozgrywa się gra psychodramy. Jest dokładnie zaznaczona tak, jak w teatrze. Jest ona przestrzenią, w której dzieją się sytuacje, które nigdy się nie wydarzyły i nie wydarzą w rzeczywistości, ale na scenie są możliwe. Symbolicznie scena jest wewnętrzną sceną wewnętrzną protagonisty. Protagonista jest to osoba odgrywająca na scenie swoją rolę, główny bohater psychodramy. Protagonista wyłania się z grupy zostając przez nią wybrany. Niesie on temat grupy, który jest wspólnym mianownikiem części lub całości grupy. Grupa natomiast służy protagoniście poprzez swoją grę na scenie oraz informacje udzielane po grze, podczas sharingu. Grupa jest elementem współuczestnictwa. Protagonista wybierany jest z grupy. Wybiera on spośród członków grupy osoby grające na scenie. Zadaniem tych osób jest odtwarzanie (jedynie na czas gry na scenie) osób/emocji itp. potrzebnych protagoniście do odegrania swojego dramatu wewnętrznego (konfliktu wewnętrznego i interpersonalnego). Grupa jako całość może również odgrywać zbiorową rolę podczas gry na scenie. W grupie tkwi ogromna siła, ponieważ od jej zaangażowania zależy intensywność gry.
Inscenizacja Inscenizacje należą do bardzo ważnych metod aktywizujących stosowanych w procesie kształcenia uczniów. Polegają one na graniu przez uczniów odpowiednich ról w sytuacji fikcyjnej. Istotnym czynnikiem w tej metodzie jest odtwarzanie zachowań jakiejś postaci, wcielenie się niejako w nią, przyjęcie na siebie roli. Może to być rola osoby rzeczywistej, kiedyś lub obecnie żyjącej, lub rola postaci wymyślonej. F. Bereźnicki dodaje, że inscenizacja może przybierać różne formy w zależności od uczestnictwa wszystkich lub tylko części uczniów. Natomiast, zdaniem J. Bogusza, inscenizacja zapewnia bezpośrednie uczestnictwo w zespołowym odtwarzaniu ról ( funkcji ). Inscenizacja jest doskonałą metodą pracy z uczniami w młodszym wieku szkolnym. Wychowankowie w tym wieku odczuwają silną potrzebę fikcji i fantastyki, mocno przeżywają wartości moralne, takie jak dobro i zło, stąd też tak duża jest u nich tęsknota za bajką, baśnią, za własnym uczestnictwem w tworzeniu wizji fantastycznej i przekształcaniu jej na realną rzeczywistość. Zaspokojenie tych potrzeb daje inscenizacja poprzez możliwość wczuwania się w określone postacie, sytuacje, które są wprawdzie fikcyjne, dają jednak wyobrażenie o realnym życiu. Źródłem inscenizacji może być tekst literacki ( proza, poezja ), teksty oglądane bądź słyszane, treści obrazków, zabawy, różne sytuacje klasowe i środowiskowe, własne wizje i potrzeby uczniów. Różnorodne typy inscenizacji dają niesamowite pole do popisu dla wyrażania uczuć, wyobrażeń, które stanowią treść przeżycia psychicznego wychowanka w toku odbierania utworu literackiego. Wyrażanie więc przeżyć w toku inscenizacji jest ważnym czynnikiem rozwoju wyobraźni ucznia.