Promocja Zdrowia inwestycją w społeczeństwo XXI wieku Prof. Witold Zatoński Warsztaty Promocji Zdrowia, Wyższa Szkoła Ekonomii i Prawa, Kielce, 21.03.2011 r.
Cel Wzmocnienie i / stworzenie zespołu ł /ij jego kompetencji w zakresie promocji zdrowia / health lateracy kompetencje zdrowotne / w obszarze funkcjonowania projektu PONS 1
Uczestnicy - prezentacja Osoby prowadzące promocję zdrowia w mieście Kielce i w powiecie kieleckim Zespół ekspertów w zakresie promocji zdrowia (prof. Leif Aaro / prof. Reidar Thyholdt / dr Zofia Słońska) Zespół realizatorów projektu PONS 2
Plan Warsztaty t będą składały ł się z trzech części: A. Informacja o zdrowiu / HEM / PONS B. Eksperci promocji zdrowia C. Przykłady case study 3
Case study Fundacja Promocja Zdrowia tytoń t ń / zmniejszenie / wyeliminowanie szkód zdrowotnych wynikających z inhalowania dymu tytoniowego (aktywne i bierne palenie) Prof. Reidar Thyholdt - The Olweus Bullying Prevention Programs 4
Refleksje nad zdrowiem Polaków zdrowe woj. świętokrzyskie i t k ki 2020 5
Wskaźnik Rozwoju Społecznego ang. Human Development Index (HDI) Ocena stopnia rozwoju kraju z uwzględnieniem: PKB w przeliczeniu na 1 mieszkańca w USD liczonego wg parytetu nabywczego waluty (PPP $) Ogólnego wskaźnika skolaryzacji brutto dla wszystkich poziomów nauczania Oczekiwanej długości życia Oczekiwana długość życia jest więc jednym z elementów wskaźnika rozwoju społecznego według UNDP 6
Czynniki kształtujące zdrowie 5-10% czynniki genetyczne 5-10% czynniki środowiskowe 20-25% 25% środowisko społeczne 10-20% medycyna naprawcza 40-60% styl życia Źródło: Lalonde M. AN New Perspective on the Health of Canadians; AW Working Document; Information Canada, Ottawa, 1974. 7
Naturalna historia choroby Faza przedkliniczna Faza kliniczna Ekspozycja Choroba Przedkliniczne objawy Objawy kliniczne Punkt końcowy: Leczenie Inwalidztwo Zgon Czas Prewencja pierwotna zapobieganie chorobie Prewencja wtórna (wczesna diagnostyka i Profilaktyka trzeciej fazy (leczenie (ec e ekliniczne) leczenie) Medycyna zapobiegawcza Medycyna kuratywna 8
Przyrost zdrowia w XX wieku 9
Oczekiwana długość życia w wybranych krajach, obie płcie 80 Szwecja Polska 70 Węgry Rosja Lata 60 50 Portugalia Korea Płd. 40 Tunezja 30 1945 1955 1965 1975 1985 1995 2005 Źródło: Polish Central Statistical Office; Human Mortality Database; CIA World Fact book; G. Caselli, F. Mesle et J. Vallin: The health transition failures, URL: http://www.demogr.mpg.de/papers/workshops/020619_paper41.pdf; estimations for Portugal and Russia for 1950; presented data for every 10 years since 1950 to 2000 10
Prawdopodobieństwo zgonu przed ukończeniem 65 r.ż., w krajach UE, 2007* Kobiety 7% 7% 7% 8% 8% 8% 8% 8% 9% 9% 9% 9% 9% 10% 10% 10% 11% 11% 13% 13% 14% 14% 15% 15% 16% 17% 18% 23% Mężczyźni Hiszpani Szwecja 12% Włochy Holandia 13% Grecja Włochy 13% Szwecja Irlandia 15% Francja UK 15% Austria UE15 16% Portugali Hiszpani 16% UE15 Austria 16% Finlandi Niemcy 16% Niemcy Grecja 16% Irlandia Luksemb 17% Holandia Belgia 18% Słoweni Dania 18% Belgia Francja 18% Luksemb Portugali 19% UK Finlandia 19% Czechy Słowenia 21% Dania Czechy 23% Polska Słowacja 30% Słowacja Polska 30% UE10 UE10 31% Estonia Rumunia 32% Bułgaria Bułgaria 32% Rumunia Węgry 35% Węgry Estonia 39% Litwa Łotwa 43% Łotwa Litwa 46% Rosja Rosja 54% Bardzo istotne różnice w Europie: Jedynie 7% kobiet w Hiszpanii umiera przed 65 rokiem życia Ponad 50% mężczyzn w Rosji nie dożywa wieku 65 lat 100% 80% 60% 40% 20% 0% 0% 20% 40% 60% 80% 100% 11 * 2004: Belgia; 2006: Dania, Luksemburg, Portugalia, Rosja
Transformacja epidemiologiczna 12
Odsetek zgonów przed 5 rokiem życia Polska vs. Anglia i Walia, obie płcie 45% Transformacja epidemiologiczna (choroby zakaźne i pasożytnicze i umieralność niemowląt). Polska Transformacja 40% 35% 30% 25% Angia i Walia 20% W 1950 roku w Polsce około 35% 15% nowonarodzonych dzieci nie dożywa 5 roku życia. 10% 5% 0% 1820 1860 1900 1940 1980 2020 13
Transformacja kardiologiczna w Europie 14
Umieralność na choroby układu krążenia, Polska i Finlandia, 1950-1991 1991 1100 Mężczyźni, 45-64 1000 Wzrost umieralności 900 z powodu chorób układu 800 krążenia po II Wojnie 700 Światowej 600 Lata 70-te: Rozejście się 500 trendów umieralności z 400 powodu chorób układu 300 krążenia (CVD) między 200 wschodem a zachodem 100 Europy 0 1949 1959 1969 1979 1989 1999 Finlandia Polska 15
1000 900 Trendy umieralności z powodu chorób układu krążenia, 20+ Przykład spadku 800 umieralności z powodu 700 Finlandia mężczyźni chorób układu krążenia ż 600 500 400 300 200 100 Finlandia kobiety Europa Zachodnia (zmiana diety, kontrola palenia, prewencja wtórna) 0 1948 1958 1968 1978 1988 1998 2008 16
Demokracja jest zdrowsza We wszystkich krajach Europy wschodniej transformacja chorób układu krążenia jest przesunięta w czasie W Polsce wzrost umieralności zakończył się około 1990 roku Wraz z transformacją społeczno-ekonomiczną rozpoczęła się faza spadku 17 Źródło: Richard Peto, CTSU, Univeristy of Oxford, UK
IMPACT MODEL, 2010 Explaining The Decline in Coronary Heart Disease Mortality in Poland After Democratic and Economic Transformation Wyjaśnienie spadku liczby zgonów z powodu chorób wieńcowych serca w Polsce po transformacji społeczno-ekonomicznej 550 0 Czynniki ryzyka: -54% 500-5000 450-10000 400 350 Liczba zgon nów -15000 Leczenie: -37% 300 250 200 Prof. Witold Zatoński, 2010-20000 -25000-30000 Niewyjaśnione: -10% O 26202 mniej zgonów w 2005 r. 1991 rok 2005 150 Między ę 1991 a 2005 rokiem liczba zgonów z powodu chorób wieńcowych 100 zmniejszyła się o 26,202; 15% spadku liczby zgonów wynika z 50 ograniczenia palenia tytoniu u mężczyzn 0 39% spadku liczby zgonów wynika ze 1958 1968 1978 1988 1998 2008 zmian w diecie symetrycznie u obu płci; 37% spadku liczby zgonów wynika z Mężczyźni Kobiety postępów w leczeniu, np.: niewydolność serca 12%, leczenie zawału 9%, rewaskularyzacja 6%, leczenie nadciśnienia 2%. Autorzy: Bandosz P, O Flaherty M, Drygas W, Rutkowski M, Koziarek J, Wyrzykowski B, Zdrojewski T, 18
Kontrola chorób tytoniowych (zmniejszenie i ekspozycji na dym tytoniowy t palenie aktywne i bierne) 19
Wprowadzenie na początku XX wieku do zwyczaju ludzkiego inhalacji dymu papierosowego ( palenia ) zmieniło obraz ludzkiego zdrowia. 20
Zawarty w dymie papierosowym kompleks ponad 4000 związków chemicznych, h docierający do najgłębszych tkanek organizmu, upośledza wszystkie procesy życiowe i wszystkie narządy. 21
Palenie papierosów doprowadziło do trwającego cały XX wiek systematycznego wzrostu zachorowań i zgonów przede wszystkim z powodu raka płuca, zawału serca, udaru u mózgu oraz przewlekłej e ej obturacyjnej choroby płuc. 22
Palenie a ryzyko choroby Alzheimera / chorób otępiennych. Wzrost ryzyka zachorowania z wielkością dawki (liczba papierosów) Ryzyko względne (HR) Niepalący Palący >20 2.72 2.57 2.14 1.00 1.00 1.00 Choroba Alzheimera Otępienie Otępienie naczyniopochodne Palenie >2 paczek papierosów dziennie znacznie zwiększa (o ponad 100%) ryzyko wystąpienia chorób otępiennych w porównaniu do osób niepalących. Źródło: Rusanen M, Kivipelto M, Quesenberry ChP, Zhou J, Whitmer RA. (2010) Heavy Smoking In Midlife and Longterm Risk of Alzheimer Disease and vascular Dementi. Arch. Inter. Med. (www.archinternmed.com)
Podsumowanie rozwoju sytuacji w Polsce: trendy czasowe; tytoń, płuco 24
Codzienne palenie tytoniu, mężczyźni (Polska 1974-2010) 70 20+ 65 62 60 55 % 50 45 55 45 41 40 35 30 35 1974 1985-1995- 2005-2009- 1989 1999 2008 2010 25
Codzienne palenie tytoniu wg wieku, kobiety (Polska 1974-2010) 60 20-29 60 30-39 60 40-49 % 50 40 30 44.5 34.3 28.5 28.5 % 50 40 30 48.4 41.5 39.4 37.3 32.8 24.6 % 50 40 30 29.8 22.9 25.0 35.3 36.3 40.4 34.8 32.3 20 10 27.8 23.0 25.8 22.4 20 10 17.6 22 20 10 0 60 1974 19821985-1990-1995-2000-2005-2009- 1988 1994 1999 2004 2008 2010 50-59 0 60 1974 19821985-1990- 1995-2000-2005-2009- 1988 1994 1999 2004 2008 2010 60+ 0 1974 19821985-1990-1995-2000-2005-2009- 1988 1994 1999 2004 2008 2010 20+ 60 50 50 50 % 40 30 20 10 0 32.8 33.4 23.2 32.3 18.0 20.9 18.2 15.5 1974 19821985-1990-1995-2000-2005-2009- 1988 1994 1999 2004 2008 2010 40 40 26.1 25.4 25.8 23.5 25.2 % % 30 20 7.1 8.2 7.8 9.0 6.6 11.5 10 5.8 8.0 0 1974 19821985-1990- 1995-2000-2005-2009- 1988 1994 1999 2004 2008 2010 31.6 30 22.1 20 18.6 10 0 1974 19821985-1990-1995-2000-2005-2009- 1988 1994 1999 2004 2008 2010 Źródło: Ogólnopolskie badania ankietowe przeprowadzone przez Centrum Onkologii we współpracy z ośrodkami badania opinii publicznej (OBOP, CBOS, RUN, PENTOR) na reprezentatywnych próbach dorosłej (15+ lub 18+) populacji Polski; dane z 2009-2010 r. pochodzą z badania Global Adult Tobacco Survey koordynowanego w Polsce przez Ministerstwo Zdrowia, a wykonanego przez Centrum Onkologii, Warszawski Uniwersytet Medyczny i PENTOR.
Zachorowania raka płuca w Polsce 35-44 45-54 20 120 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 1950 1970 1990 2010 100 80 60 40 20 0 1950 1970 1990 2010 mężczyźni kobiety Std. wsp. zachorowań / 100,000 i linie trendu Std. wsp. zachorowań / 100,000 i linie trendu 400 55-64 65-74 600 350 300 250 200 150 100 50 500 400 300 200 100 Std. wsp. zachorowań / 100,000 i linie trendu Std. wsp. zachorowań / 100,000 i linie trendu Project PONS PNRF-228-AI-1/07 0 1950 1970 1990 2010 0 1950 1970 1990 2010
Umieralność na nowotwory złośliwe płuca, Polska i Węgry 14 Mężczyźni, wiek 20-44 6 Kobiety, wiek 20-44 12 5 10 zg gony / 100,00 00 8 6 4 0 zg gony / 100,00 4 3 2 2 1 0 1959 1965 1971 1977 1983 1989 1995 0 1959 1965 1971 1977 1983 1989 1995 Polska Węgry Polska Węgry 28
Umieralność na nowotwory złośliwe płuca, Polska vs. UE15, w latach, 1965-2006, mężczyźni w grupie wieku 35-44 20 18 16 ik umieralno ości współczynn 14 12 10 8 6 4 Polska UE15 2 0 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 29
30
Umieralność wwoj woj. świętokrzyskim 2008 Dekompozycja: wg. płci wg. wieku wg. grup chorobowych Porównanie z Norwegią 31
Umieralność w woj. świętokrzyskim i t k ki 2008 Oczekiwana długość życia y w woj. świętokrzyskim bardzo blisko oczekiwanej długości życia w Polsce 32
Różnice w oczekiwanej długości życia między Norwegią a województwem świętokrzyskim w 2008 r., mężczyźni Oczekiwana długość życia przy urodzeniu w Norwegii: 78.25 Oczekiwana długość życia y przy urodzeniu w woj. świętokrzyskim: 71.16 Różnica w oczekiwanej długości życia przy urodzeniu: 709 7.09 33
Grupa wieku Różnice w oczekiwanej długości życia między Norwegią a województwem świętokrzyskim w 2008 r., mężczyźni Rozkład według grup wieku i przyczyny zgonu Choroby układu Nowotwory Urazy krążenia Choroby zakaźne Inne przyczyny Razem % 0-19 0.00-0.01 0.12 0.01 0.15 0.27 4% 20-44 0.38 0.06 0.36 0.00 0.52 1.32 19% 45-64 1.26 0.76 0.50 0.01 1.05 3.58 50% 65+ 1.59 0.28 0.06-0.06 0.06 1.92 27% 20-64 1.64 0.82 0.86 0.01 1.56 4.90 69% % 34% 17% 18% 0% 32% Razem (0+) 3.23 1.10 1.04-0.04 1.77 7.09 100% % 46% 15% 15% -1% 25% Oczekiwana długość życia przy urodzeniu w Norwegii: 78.25 Oczekiwana długość życia przy urodzeniu w woj. świętokrzyskim: 71.16 Różnica w oczekiwanej długości życia przy urodzeniu: 7.09
Różnice w oczekiwanej długości życia między Norwegią a województwem świętokrzyskim w 2008 r., mężczyźni Rozkład według grup wieku Grupa wieku Razem % 0-19 0.27 4% 20-44 1.32 19% 45-64 3.58 50% 65+ 1.92 27%
Różnice w oczekiwanej długości życia między Norwegią a województwem świętokrzyskim w 2008 r., mężczyźni Rozkład według grup wieku i przyczyny zgonu Grupa wieku Choroby układu krążenia Nowotwory Urazy Choroby zakaźne Inne przyczyny Razem % 0-19 0.00-0.01 0.12 0.01 0.15 0.27 4% 20-44 0.38 0.06 0.36 0.00 0.52 1.32 19% 45-64 1.26 0.76 0.50 0.01 1.05 3.58 50% 65+ 159 1.59 028 0.28 006 0.06-0.06 006 006 0.06 192 1.92 27% Razem (0+) 3.23 1.10 1.04-0.04 1.77 7.09 100% % 46% 15% 15% -1% 25%
Różnice w oczekiwanej długości życia między Norwegią a województwem świętokrzyskim w 2008 r., kobiety Oczekiwana długość życia przy urodzeniu w Norwegii: 83.07 Oczekiwana długość życia y przy urodzeniu w woj. świętokrzyskim: 80.58 Różnica w oczekiwanej długości życia przy urodzeniu: 249 2.49 37
Grupa wieku Różnice w oczekiwanej długości życia między Norwegią a województwem świętokrzyskim w 2008 r., kobiety Rozkład według grup wieku i przyczyny zgonu Choroby układu Nowotwory Urazy krążenia Choroby zakaźne Inne przyczyny Razem % 0-19 0.02-0.02 0.07 0.00 0.21 0.28 11% 20-44 0.09 0.02 0.04 0.01 0.06 0.21 9% 45-64 0.38 0.22-0.03-0.02 0.07 0.62 25% 65+ 2.55-0.28-0.04-0.13-0.72 1.38 55% 20-64 0.47 0.25 0.01-0.01 0.13 0.84 34% % 56% 29% 1% -1% 15% Razem (0+) 3.03-0.05 0.03-0.14-0.38 2.49 100% % 122% -2% 1% -5% -15% Oczekiwana długość życia przy urodzeniu w Norwegii: 83.07 Oczekiwana długość życia przy urodzeniu w woj. świętokrzyskim: 80.58 Różnica w oczekiwanej długości życia przy urodzeniu: 2.49
Różnice w oczekiwanej długości życia między Norwegią a województwem świętokrzyskim w 2008 r., kobiety Rozkład według grup wieku Grupa wieku Razem % 0-19 0.28 11% 20-44 0.21 9% 45-64 0.62 25% 65+ 1.38 55%
Różnice w oczekiwanej długości życia między Norwegią a województwem świętokrzyskim w 2008 r., kobiety Rozkład według grup wieku i przyczyny zgonu Grupa wieku Choroby układu Nowotwory Urazy krążenia Choroby oby zakaźne Inne przyczyny Razem % 0-19 0.02-0.02 0.07 0.00 0.21 0.28 11% 20-44 0.09 0.02 0.04 0.01 0.06 0.21 9% 45-64 0.38 0.22-0.03-0.02 0.07 0.62 25% 65+ 2.55-0.28-0.04-0.13-0.72 1.38 55% Razem (0+) 3.03-0.05 0.03-0.14-0.38 2.49 100% % 122% -2% 1% -5% -15%
Udział tytoniu i alkoholu w różnicy w oczekiwanej długości życia między Polską i UE15, 2002 Różnica przypisana do tytoniu Grupa wieku Różnica w oczekiwanej długości życia (lata) Różnica przypisana do tytoniu (lata) Mężczyźni Grupa % wieku Różnica przypisana do alkoholu Różnica w oczekiwanej długości życia (lata Różnica przypisana do alkoholu (lata) 35-64 3.23 1.72 53% 20-64 3.57 0.50 14% Grupa wieku Różnica w oczekiwanej długości życia (lata) Kobiety Różnica przypisana do Grupa tytoniu % wieku (lata) Różnica w oczekiwanej długości życia (lata) Różnica przypisana do alkoholu (lata) 35-64 098 0.98 034 0.34 35% 20-64 098 0.98-0.0707-8% p % % U mężczyzn przedwczesne zgony z powodu chorób odtytoniowych wyjaśnia ponad 50% różnicy w oczekiwanej długości życia. Alkohol odpowiada za 14% różnicy. U kobiet choroby odtytoniowe odpowiadają za 35% różnicy w oczekiwanej długości życia. Szkody związane z alkoholem l są wyższe u kobiet w Europie zachodniej niż w Europie wschodniej 41
Wnioski [1] Medycyna obywatelska vs. prywatna (model w UK, Australii i Kanadzie, krajach skandynawskich vs. model w USA) 42
Wnioski [2] Wielopłaszczyznowe podejście: polityka zdrowotna we wszystkich dziedzinach / medycyna jest jednym (nie jedynym) z elementów budowania i ochrony zdrowia / demedykalizacja acja działań dla zdrowia (ale i kontroli zachorowań) / programy lokalne l 43
Wnioski [3] Zmiana strategicznych paradygmatów: promocja zdrowia / budowanie zdrowia / akcent na czynniki protekcyjne / dieta / wysiłek fizyczny / a nie tylko leczenie i zapobieganie (m.in. bo bariera ekonomiczna) / edukacja także wychowanie zdrowotne początek u dzieci 44
Wnioski [4] Konieczność edukacji - analfabetyzm zdrowotny (np. tytoniowy) 10% nie zna (nie wierzy) w związek przyczynowy palenia z rakiem płuca 20% nie zna związku przyczynowego palenia z zawałem serca 40% nie zna związku przyczynowego palenia z udarem mózgu (wylewem) 45
Wnioski [5] Interwencja zdrowotna oparta o dowody naukowe 46
Wnioski [6] Choroby przewlekłe wspólny ciąg zdarzeń rak, miażdżyca, COPD, uszkodzenie mózgu (demencja) te same czynniki sprawcze 47
Wnioski [7] Co zrobić z paleniem? 48