ATLAS SZKODNIKÓW ROŚLIN ROLNICZYCH Paweł Krystian Bereś, Tomasz Erlichowski, Jacek Piszczek, Grzegorz Pruszyński, Agnieszka Ulatowska Hortpress Sp. z o.o., Warszawa 2017
Zespół autorów: dr hab. inż. Paweł K. Bereś, prof. IOR-PIB Instytut Ochrony Roślin PIB, Terenowa Stacja Doświadczalna, Rzeszów dr inż. Tomasz Erlichowski Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin PIB, Zakład Nasiennictwa i Ochrony Ziemniaka, Bonin dr hab. Jacek Piszczek, prof. IOR-PIB Instytut Ochrony Roślin PIB, Terenowa Stacja Doświadczalna, Toruń dr Grzegorz Pruszyński Instytut Ochrony Roślin PIB, Zakład Entomologii, Poznań mgr Agnieszka Ulatowska Instytut Ochrony Roślin PIB, Terenowa Stacja Doświadczalna, Toruń Autorzy zdjęć: Paweł Bereś, Agnieszka Czarnocka, Renata Dobosz, Tomasz Erlichowski, Tomasz Klejdysz, Jacek Piszczek, Grzegorz Pruszyński, Maria Rogowska, Przemysław Strażyński, Agnieszka Ulatowska, Henryk Wachowiak, Fotolia.com, foto-verpress, IHAR Bydgoszcz, Conceição Boavida Recenzent: dr hab. Jacek Twardowski, prof. UP Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Wydział Przyrodniczo-Technologiczny, Katedra Ochrony Roślin Pomysłodawca i redaktor prowadzący: Agnieszka Czarnocka a.czarnocka@hortpress.com tel. 665 008 050 Dystrybucja: tel./faks 22 826 16 26 zamowienia@hortpress.com Projekt okładki: Ola Kulik Projekt graficzny i opracowanie techniczne: Beata Gałązka Druk: OZGraf Olsztyńskie Zakłady Graficzne S.A. ul. Towarowa 2, 10-417 Olsztyn Wydanie II poprawione i uzupełnione ISBN 978-83-65782-05-2 Copyright by Hortpress Sp. z o.o., Warszawa 2017 r. Kopiowanie lub powielanie w jakiejkolwiek innej formie bez pisemnej zgody wydawcy zabronione. Wydawca: Hortpress Sp. z o.o. 02-532 Warszawa, ul. Rakowiecka 32 e-mail: info@hortpress.com lub biuro@hortpress.com www.hortpress.com Konto: Bank Millenium S.A. 34 1160 2202 0000 0001 1709 0735 (prenumerata i książki) 2
ATLAS SZKODNIKÓW WSTĘP Do najważniejszych roślin rolniczych uprawianych w Polsce należą zboża ozime i jare, kukurydza, rzepak ozimy i jary, burak cukrowy i pastewny oraz ziemniak. Po - wierzch nia za sie wów nie któ rych spo śród nich, np. rze pa ku oraz ku - ku ry dzy, w ostat nich la tach zna czą co wzro sła, na to miast w przy pad - ku in nych ob ser wu je się spa dek za in te re so wa nia rol ni ków ich upra - wą do ty czy to m.in. bu ra ka cu kro we go oraz ziem nia ka. Bez wzglę du na zmia ny za cho dzą ce w po wierzch ni tych upraw, ro śli ny rol ni cze od gry wa ją waż ną ro lę w go spo dar ce na ro do wej, za - rów no ja ko pro dukt fi nal ny lub su ro wiec wy ko rzy sty wa ny do dal sze - go prze ro bu z prze zna cze niem na kon sump cję, na pa szę oraz do za - sto so wa nia w prze my śle. Ce lem każ de go pro du cen ta rol ne go jest uzy ska nie moż li wie naj wyż sze go plo nu, cha rak te ry zu ją ce go się jak naj lep szy mi pa ra - me tra mi ja ko ścio wy mi. Spro sta nie te mu za da niu nie jest ła twe, gdyż na ro śli ny od dzia łu ją licz ne czyn ni ki, za rów no za leż ne, jak i nie za leż ne od wo li go spo da ru ją ce go, któ re w eks tre mal nych przy - pad kach mo gą zni we czyć trud wło żo ny w upra wę. Coraz większą uwagę zwraca się także na organizmy szkodliwe (zwane agrofagami), takie jak chwasty, szkodniki i choroby, których liczny pojaw zagraża plonom. Wśród or ga ni zmów szko dli wych dla ro ślin rol ni czych du że zna - cze nie ma ją szkod ni ki, zwłasz cza przed sta wi cie le gro ma dy owa - dów (In sec ta). Oprócz bez po śred nie go wpły wu na spa dek plo nu, przy czy nia ją się one tak że do po wsta nia strat po śred nich zwią za - nych z więk szą po dat no ścią uszko dzo nych ro ślin na po ra że nie przez spraw ców cho rób, do dat ko wo ob ni ża ją cych wy so kość plo nu, awszcze gól no ści po gar sza ją cych je go ja kość, do cze go za li cza się rów nież ska że nie mi ko tok sy na mi. Ist nie je wie le czyn ni ków od po wie dzial nych za wzrost za gro że - nia po wo do wa ne go przez szkod ni ki. Do naj waż niej szych moż - na za li czyć: zmia ny w are ale upra wy po szcze gól nych ro ślin, in ten - sy fi ka cję pro duk cji z łącz nym za sto so wa niem uprosz czeń agro - tech nicz nych (zwłasz cza mo no kul tur), sto so wa nie wa dli wych pło - do zmia nów, do bie ra nie do upra wy od mian po dat nych na szkod ni - ki, w tym po cho dzą cych z sa mo re pro duk cji, po ja wia nie się no - wych ga tun ków i wzrost szko dli wo ści do tych czas ma ło istot nych, wy stę po wa nie ko rzyst nych wa run ków me te oro lo gicz nych do roz - wo ju wie lu szkod ni ków czy też trud no ści w che micz nym zwal cza - niu licz nych ga tun ków wy ni ka ją ce m.in. ze zmian w do bo rze środ - ków ochro ny ro ślin. Ogra ni cza nie li czeb no ści naj waż niej szych ga tun ków szkod ni - ków wy stę pu ją cych na plan ta cjach ro ślin rol ni czych, a tym sa mym po wo do wa ne go przez nie za gro że nia, wy ma ga od pro du cen tów opa no wa nia wia do mo ści umoż li wia ją cych iden ty fi ka cję tych or ga - ni zmów, obej mu ją cych ich bio lo gię i ter mi ny wy stę po wa nia sta - diów szko dli wych, a tak że me to dy zwal cza nia. Ta ka wie dza jest klu czo wa, aby móc sto so wać za le cenia in te gro wa nej ochro ny ro - ślin, w któ rych szcze gól ny na cisk kła dzie się na mo ni to ring wy stę - po wa nia agro fa gów i nie che micz ne za po bie ga nie ich licz nym po - ja wom, a do pie ro w osta tecz no ści za le ca się ra cjo nal ne sko rzy sta - nie z ochro ny che micz nej na pod sta wie pro gów eko no micz nej szko dli wo ści. Wy cho dząc naprzeciw ocze ki wa niom prak ty ki rol ni czej, ze spół spe cja li stów z In sty tu tu Ochro ny Ro ślin PIB oraz In sty tu tu Ho dow li i Akli ma ty za cji Ro ślin PIB we współ pra cy z wy daw nic - twem Hort press opra co wał w 2014 ro ku Atlas szkod ni ków ro ślin rol ni czych, któ ry cie szył się du żą po pu lar no ścią wśród Czy tel ni - ków. Obec nie przy go to wa li śmy dru gie, uak tu al nio ne wy da nie tej pu bli ka cji. Obok ty po wych szkod ni ków ma ją cych istot ny wpływ na wy so kość i ja kość plo nów, w ni niej szym Atla sie opi sa no rów - nież i te fi to fa gi, któ re nie ma ją obec nie więk sze go zna cze nia go - spo dar cze go i nie są ob ję te pro gra mem che micz ne go zwal cza nia. W do bie jed nak ob ser wo wa nych zmian kli ma tycz nych wy cho dzi - my z za ło że nia, że nie jest wy klu czo ne, że z cza sem za czną czę - ściej się po ja wiać na więk szym ob sza rze i sil niej uszka dzać ro śli - ny. Więk szość publikacji do stęp nych na ryn ku opi su je tyl ko kil ka naj waż niej szych szkod ni ków ro ślin rol ni czych, któ re każ dy plan ta - tor do sko na le zna. Nasz Atlas wy cho dzi na prze ciw ocze ki wa niom prak ty ków, gdyż pozwala na identyfikację także tych mniej znanych gatunków, jakie lokalnie pojawiają się na polach uprawnych i wzbudzają zainteresowanie. Plantator czy też doradca rolny nie musi już zatem przeszukiwać obszernych baz danych (z reguły zagranicznych), aby rozpoznać dany gatunek zaobserwowany w uprawie. Zaznaczyć jednak musimy, że z powodów objętościowych Atlasu nie mogliśmy zaprezentować wszystkich mniej znanych gatunków fitofagów pojawiających się na roślinach zbóż, kukurydzy, rzepaku, ziemniaka i buraka. Jednocześnie chcemy przypomnieć, że wykaz preparatów do chemicznej ochrony upraw opisywanych w Atlasie zamieszczony jest w corocznie aktualizowanym Programie Ochrony Roślin Rolniczych opracowywanym przez pracowników IOR-PIB, a wydawanym przez Hortpress. Mamy nadzieję, że drugie wydanie Atlasu będzie w jeszcze większym stopniu spełniało oczekiwania praktyków. Z życzeniami przyjemnej lektury Autorzy 3
SPIS TREŚCI Szkodniki zbóż...6 Szkodniki kukurydzy...42 Lednica zbożowa...8 Leń ogrodowy...10 Łokaś garbatek...12 Mszyce...14 Niezmiarka paskowana...18 Ploniarka zbożówka...20 Pomrowik plamisty...22 Pryszczarki kwiatowe...24 Pryszczarki źdźbłowe...26 Rolnice...28 Skoczek sześciorek...30 Skrzypionki...32 Śmietka kiełkówka...34 Śmietka ozimówka...36 Wciornastki...38 Żółwinek zbożowy...40 Bawełnica wiązowo-zbożowa...44 Drutowce...46 Dzik...48 Helotropha leucostigma...50 Jeleń szlachetny...52 Mszyca czeremchowo-zbożowa...54 Mszyca różano-trawowa...56 Mszyca zbożowa...58 Omacnica prosowianka...60 Pędraki...64 Pienik ślinianka...66 Piętnówki...68 Ploniarka zbożówka...70 Przędziorek chmielowiec...74 Ptaki...76 Rolnice...78 Słonecznica orężówka...82 Stonka kukurydziana...84 Ślimaki...88 Śmietka kiełkówka...90 Urazek kukurydziany...92 Wciornastki...94 Wieczernica szczawiówka...96 Włócznica białożyłka...98 Zmienik lucernowiec...100 Zwójki...102 4
ATLAS SZKODNIKÓW Szkodniki rzepaku...104 Szkodniki ziemniaka...138 Szkodniki buraka...160 Chowacz brukwiaczek...106 Chowacz czterozębny...108 Chowacz galasówek...110 Chowacz podobnik...112 Gnatarz rzepakowiec...114 Miniarka kapuścianka...116 Mszyca brzoskwiniowa...118 Mszyca kapuściana...120 Pchełka rzepakowa...122 Pchełki ziemne...124 Pomrowik plamisty...126 Pryszczarek kapustnik...128 Rolnice...130 Słodyszek rzepakowy...132 Śmietka kapuściana...134 Tantniś krzyżowiaczek...136 Drutowce...140 Mątwik ziemniaczany...142 Mszyca brzoskwiniowa...144 Mszyca kruszynowo-ziemniaczana...146 Mszyca szakłakowo-ziemniaczana...147 Niszczyk ziemniaczak...148 Pchełki ziemniaczane...150 Pędraki...152 Rolnica zbożówka...154 Skoczek ziemniaczak...156 Stonka ziemniaczana...158 Błyszczka jarzynówka...162 Drobnica burakowa...164 Drutowce...166 Mątwik burakowy...168 Mszyca burakowa...170 Pchełka burakowa...172 Pędraki...174 Piętnówki...176 Przędziorek chmielowiec...178 Rolnice...180 Ryjkowcowate...182 Skoczogonki...184 Śmietka ćwiklanka, śmietka burakowa...186 Tarczyk mgławy, tarczyk złotosmugi...188 Bibliografia...190 5