162 Probl Hig Epidemiol 2007, 88(2): 162-170 Zachowania ywieniowe i metody kontroli masy cia³a u m³odzie y 16-18- letniej w Polsce w kontekœcie postrzegania swego wygl¹du i masy cia³a * Eating, dieting and other weight control behaviors of Polish adolescents 16-18 years old in the context of body image and body weight perception ANNA OBLACIÑSKA, IZABELA TABAK, MARIA JODKOWSKA Zak³ad Medycyny Szkolnej, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa Background. In adolescence, self perception of body image is changing and often occurs body image dissatisfaction, that can determine undertaking high-risk health behaviors. Objective. To examine relationship between: body image, self-perceived body weight, weight control and eating behaviors of adolescents. Material and methods. The study was conducted in 2005 in a sample of I and III grade students of upper secondary schools in Poland (1490 boys, 1403 girls). Questionnaires were used to obtain information on subjective health determinants and health behaviors (also risk-health behaviors). In statistical analysis multivariate logistic regression and chi-square test were used. Results. 35% of adolescents had regular meals (45% of boys, 25% of girls, p<0.001), 58% had breakfast everyday (65% of boys, 51% of girls, p<0.001) and 17% engaged in body weight reduction (9% of boys, 26% of girls, p<0.001). Adolescents dissatisfied with their body image more often showed high-risk weight control behaviors (e.g. fasting, vomiting) 1.5 times, p<0.001. In the group of adolescents estimating their body weight as too fat, there was an increased probability of healthy changes in diet (8 times), intensification of physical activity (1.5 times), as well as risk of unhealthy behaviors (irregular meals 2 times and high-risk behaviors 3 times). Among adolescent estimating their weight as too fat, those with a negative perception of their body image had the highest risk of undertaking high-risk weight control behaviors. Conclusions. Negative body image perception in adolescents is an important risk factor for hazardous health behaviors of body weight reduction, especially in subjects perceiving their own body weight as too fat. Key words: adolescents, self-perception of body image, self-perceived body weight, weigh control behaviors, eating behaviors Wstêp. W okresie dorastania zmienia siê obraz w³asnej osoby, czêsto pojawia siê niezadowolenie ze swego wygl¹du, mog¹ce byæ przyczyn¹ podejmowania zachowañ ryzykownych dla zdrowia. Cel. Zbadanie zale noœci miêdzy postrzeganiem w³asnego wygl¹du i samoocen¹ masy cia³a a zachowaniami ywieniowymi i stosowaniem metod kontroli masy cia³a przez dorastaj¹c¹ m³odzie. Materia³ i metody. Badanie przeprowadzono w 2005 r. w próbie uczniów klas I i III szkó³ ponadgimnazjalnych w Polsce (1490 ch³opców i 1403 dziewczêta). Narzêdziem badawczym by³ kwestionariusz ankiety, dotycz¹cy m.in. zdrowia subiektywnego oraz zachowañ zdrowotnych (w tym ryzykownych dla zdrowia). W analizie statystycznej zastosowano wielowymiarow¹ regresjê logistyczn¹ i test χ 2. Wyniki. 35% m³odzie y spo ywa³o regularnie wszystkie posi³ki w ci¹gu dnia (45% ch³opców i 25% dziewcz¹t, p<0,001), 58% jad³o codziennie œniadania (65% ch³opców i 51% dziewcz¹t, p<0,001), 17% podejmowa³o dzia³ania w kierunku redukcji masy cia³a (9% ch³opców i 26% dziewcz¹t, p<0,001). M³odzie negatywnie oceniaj¹ca swój wygl¹d czêœciej podejmowa³a ryzykowne dla zdrowia dzia³ania w kierunku redukcji masy cia³a (np. g³odówka, prowokowanie wymiotów) 1,5 razy, p<0,001. U osób oceniaj¹cych swoj¹ masê cia³a jako zbyt du ¹ wzrasta³o prawdopodobieñstwo wprowadzania korzystnych dla zdrowia zmian w diecie (8-krotnie), intensyfikacji æwiczeñ fizycznych (1,5 razy), nieregularnego spo ywania posi³ków (2-krotnie) oraz zachowañ ryzykownych (prawie 3-krotnie). Wœród m³odzie y oceniaj¹cej sw¹ masê cia³a jako zbyt du ¹, najwiêksze prawdopodobieñstwo podejmowania zachowañ ryzykownych w celu redukcji masy cia³a, wystêpowa³o u osób negatywnie postrzegaj¹cych swój wygl¹d. Wnioski. Negatywne postrzeganie swego wygl¹du jest czynnikiem ryzyka podejmowania zachowañ szkodliwych dla zdrowia celem redukcji masy cia³a, szczególnie u osób oceniaj¹cych sw¹ masê cia³a jako zbyt du ¹. S³owa kluczowe: m³odzie, postrzeganie w³asnego wygl¹du, samoocena masy cia³a, kontrola masy cia³a, zachowania ywieniowe Probl Hig Epidemiol 2007, 88(2): 162-170 www.phie.pl Nades³ano: 23.09.2006 Zakwalifikowano do druku: 24.06.2007 Adres do korespondencji / Address for correspondence Dr n. med. Anna Oblaciñska Zak³ad Medycyny Szkolnej Instytut Matki i Dziecka, ul. Kasprzaka 17A, 01-211 Warszawa, telefax: (0-22) 32-77-310, e-mail: medszkol@imid.med.pl * Publikacja przygotowana w ramach projektu badawczego 2P05D 064 27, finansowanego przez KBN w latach 2004-2006.
Oblaciñska A, Tabak I, Jodkowska M. Zachowania ywieniowe i metody kontroli masy cia³a u m³odzie y 16-18- letniej... 163 Wstêp We wspó³czesnych spo³eczeñstwach, g³ównie zachodnich, szczup³a sylwetka jest czêsto uznawana za obowi¹zuj¹c¹ normê wygl¹du zewnêtrznego. Pogl¹d ten dodatkowo wzmacniany jest przypisywaniem szczup³ym osobom pozytywnych cech takich, jak: ³atwoœæ osi¹gania sukcesów, zdrowie, pewnoœæ siebie czy atrakcyjnoœæ seksualna [1]. W ostatnim dziesiêcioleciu znacz¹co wzros³a liczba artyku³ów w publikacjach popularnonaukowych, magazynach oraz pismach dla kobiet, dotycz¹cych stosowania ró nego rodzaju diet i podnoszenia sprawnoœci fizycznej [2,3]. G³ównym celem prezentowanych w nich planów dzia³añ dietetycznych i aktywnoœci fizycznej, jest doprowadzenie do spadku masy cia³a, uto samianego ze wzrostem atrakcyjnoœci fizycznej osoby podejmuj¹cej te dzia³ania. Lansowane w masmediach (reklamy w telewizji, Internet) wzorce idealnego cia³a kobiecego (szczup³a lub bardzo szczup³a sylwetka) i mêskiego (du e rozmiary cia³a identyfikowane z du ¹ mas¹ miêœniow¹ i wysoka sprawnoœæ fizyczna), powoduj¹ dysonans pomiêdzy po ¹danym w³asnym wygl¹dem, a samoocen¹ masy cia³a, zw³aszcza wœród m³odzie y w okresie dojrzewania i dorastania [4,5]. Wielu badaczy wskazuje, e we wspó³czesnych spo³eczeñstwach problemy dotycz¹ce postrzegania swojej nadwagi i zwi¹zanej z tym decyzji o podjêciu dzia³añ w kierunku jej redukcji, staj¹ siê jednym z g³ównych problemów zdrowotnych i spo³ecznych w populacji m³odzie y w okresie dojrzewania, szczególnie wœród dziewcz¹t [6,7,8]. Zachowania prowadz¹ce do redukcji masy cia³a mog¹ staæ siê predyktorem wyst¹pienia zaburzeñ od ywiania takich, jak anoreksja czy bulimia [9], a tak e sprzyjaæ wystêpowaniu zachowañ ryzykownych dla zdrowia (picie alkoholu, palenie tytoniu), obni onego poczucia w³asnej wartoœci, czy zaburzeñ psychoemocjonalnych. Czêstoœæ ich wystêpowania roœnie wraz z czêstoœci¹ stosowania ró nych metod odchudzania wœród dorastaj¹cej m³odzie y szkolnej [10,11]. Z drugiej strony, racjonalne metody kontroli masy cia³a zbilansowana dieta i odpowiednia aktywnoœæ fizyczna, stanowi¹ istotny czynnik zarówno terapii, jak i profilaktyki nadwagi i oty³oœci w wieku m³odzieñczym. Badania przeprowadzone w Polsce w reprezentatywnej grupie nastolatków 11-15-letnich [12], wskazuj¹ na nieadekwatne postrzeganie swojej masy cia³a i podejmowanie dzia³añ w celu schudniêcia, ju na pocz¹tku drugiej dekady ycia. Tendencja ta jest wyraÿna zw³aszcza u dziewcz¹t, wœród których odsetek odchudzaj¹cych siê (tak e w grupie o prawid³owej lub ma³ej masie cia³a), zwiêksza siê wraz z wiekiem. Dotychczas nie prowadzono w Polsce podobnych badañ w grupie starszej m³odzie y, nie by³y wiêc okreœlane tendencje w zakresie tych zachowañ w dalszych latach ycia, wœród uczniów rozpoczynaj¹cych i koñcz¹cych szko³y ponadgimnazjalne i wchodz¹cych w doros³e ycie. Cel pracy Zbadanie zale noœci miêdzy samoocen¹ masy cia³a i postrzeganiem w³asnego wygl¹du przez dorastaj¹c¹ m³odzie (16-18 lat) a jej zachowaniami ywieniowymi, stosowaniem diety w celu redukcji masy cia³a oraz ró nych metod kontrolowania masy cia³a. Materia³ i metody Badania przeprowadzono w I kwartale 2005 r. w reprezentatywnej, ogólnopolskiej próbie uczniów klas I (16-latki) i III (18-latki) szkó³ ponadgimnazjalnych ró nych typów (licea ogólnokszta³c¹ce, licea profilowane lub zawodowe, technika i zasadnicze szko³y zawodowe). Zastosowano metodê losowania dwustopniowego, zespo³owego ze stratyfikacj¹ na typ szko³y. W pierwszym etapie wylosowano 8 spoœród 16 województw (kujawsko-pomorskie, lubelskie, ³ódzkie, ma³opolskie, opolskie, podlaskie, œl¹skie i zachodniopomorskie). W województwach tych sporz¹dzono listê szkó³ ponadgimnazjalnych, na podstawie danych z kuratoriów oœwiaty. W drugim etapie losowano w ka dym województwie odpowiedni¹ liczbê klas z poszczególnych typów szkó³, proporcjonalnie do udzia³u szkó³ danego typu w ogólnej liczbie szkó³ ponadgimnazjalnych w Polsce, wed³ug danych G³ównego Urzêdu Statystycznego [13]. W badaniach zastosowano metodê sonda u, a narzêdziem badawczym by³ kwestionariusz ankiety. Dotyczy³ on miêdzy innymi nastêpuj¹cych wymiarów badawczych: samooceny wygl¹du i masy cia³a; aktualnego stosowania diet i innych dzia³añ w celu redukcji masy cia³a; dzia³añ podejmowanych w ci¹gu 12 miesiêcy poprzedzaj¹cych badanie, celem kontroli masy cia³a; zachowañ ywieniowych (regularnoœæ spo ywania posi³ków: œniadañ, obiadów i kolacji) [14]. Badania ankietowe metod¹ audytoryjn¹ przeprowadzili w wylosowanych klasach odpowiednio dobrani i przeszkoleni ankieterzy. Szczególn¹ uwagê zwrócono na zapewnienie uczniom anonimowoœci. Przestrzegano równie zasady wyra enia przez badanych i ich rodziców (w przypadku uczniów 16-letnich) œwiadomej zgody na udzia³ w badaniach. Na przeprowadzenie badañ uzyskano zgodê Komisji Bioetycznej Instytutu Matki i Dziecka. Do analizy zakwalifikowano 2893 ankiety (od 1490 ch³opców i 1403 dziewcz¹t). WskaŸnik realizacji próby wyniós³ 75,3%. Analizê statystyczn¹ danych przeprowadzono przy u yciu pakietu statystycznego SPSSv.12.0. Zastosowano wielowymiarow¹ regresjê logistyczn¹ do
164 Probl Hig Epidemiol 2007, 88(2): 162-170 oceny prawdopodobieñstwa podejmowania poszczególnych dzia³añ, a istotnoœæ ró nic w obrêbie podgrup badano testem χ 2. WskaŸnik BMI (Body Mass Index) wyliczano na podstawie danych dotycz¹cych wysokoœci i masy cia- ³a respondentów, podawanych przez nich samych. Wyniki badañ Zachowania ywieniowe i metody kontroli masy cia³a Zaledwie 35% m³odzie y szkó³ ponadgimnazjalnych spo ywa³o regularnie (7 dni w tygodniu) trzy posi³ki w ci¹gu dnia, czêœciej ch³opcy (45%), ni dziewczêta (25%) (p<0,001), a nieco ponad po³owa badanych codziennie spo ywa³a œniadanie (pierwszy posi³ek w ci¹gu dnia), równie ch³opcy istotnie czêœciej ni dziewczêta (65% vs 51%, p< 0,001) tab. I. Aktualnie (w chwili badania) 17% m³odzie y stosowa³o dietê lub robi³o coœ innego, aby schudn¹æ. Dziewczêta istotnie czêœciej podejmowa³y dzia³ania celem redukcji masy cia³a (26%), ni ch³opcy (9%) (p<0,001). W ci¹gu 12 miesiêcy poprzedzaj¹cych badanie, prawie wszyscy respondenci (90%) podejmowali jakieœ dzia³ania celem kontrolowania swej masy cia³a. Najczêœciej by³y to æwiczenia fizyczne u prawie ¾ badanych (75% ch³opców i 71% dziewcz¹t, p< 0,05). Równie czêsto (75%) m³odzie stosowa³a racjonalne metody kontrolowania masy cia³a (niskoenergetyczne, zbilansowane posi³ki, dieta pod kierunkiem specjalisty), istotnie czêœciej dziewczêta (89%), ni ch³opcy (63,2%) (p<0,001). Jedna pi¹ta badanych stosowa³a metody ryzykowne dla zdrowia (g³odówka, prowokowanie wymiotów, u ywanie tabletek odchudzaj¹cych lub przeczyszczaj¹cych, czêstsze palenie tytoniu), prawie dwukrotnie czêœciej dziewczêta, ni ch³opcy (15% vs 25%, p<0,001) tab. I. Samoocena masy cia³a i postrzeganie swojego wygl¹du WskaŸnik BMI wyliczono na podstawie danych o wysokoœci i masie cia³a podanych przez m³odzie, co zapewne obarczone by³o spor¹ doz¹ subiektywizmu. Wyniki badañ wskazuj¹ jednak na du ¹ zgodnoœæ w klasyfikacji m³odzie y z nadwag¹ i bez nadwagi, siêgaj¹c¹ nawet 96% identyfikacji osób z nadwag¹ i oty³oœci¹, uwzglêdniaj¹c wystêpuj¹ce w niektórych przypadkach niedoszacowanie masy cia³a (g³ównie w informacjach uzyskanych od dziewcz¹t) oraz podawanie wiêkszej wysokoœci cia³a g³ównie przez ch³op- Tabela I. Zachowania ywieniowe i metody kontroli masy cia³a u m³odzie y 16-18-letniej wg p³ci, wieku i miejsca zamieszkania Table I. Eating, dieting and other weight control behaviors in adolescents aged 16-18 according to sex, age and place of living Ogó³em Ch³opcy (wiek w latach) Dziewczêta (wiek w latach) Miasto Wieœ Total Boys (age in years) Girls (age in years) Urban area Non-urban area ogó³em / total 16 18 ogó³em / total 16 18 Zachowania ywieniowe / Eating Codzienne spo ywanie trzech posi³ków 35,4 44,9 46,2 43,5 24,9 26,4 23,3 35,3 35,5 Eating three meals everyday * Codzienne spo ywanie œniadañ 58,0 64,5 67,0 61,8 51,0 50,8 51,3 57,5 58,8 Eating breakfast everyday Stosowanie obecnie diety lub innych 16,9 8,7 7,9 9,6 25,9 26,9 24,7 17,4 16,1 dzia³añ celem redukcji masy cia³a Dieting or behavior aiming at weight reduction Metody kontroli masy cia³a (w ci¹gu 12 miesiêcy poprzedzaj¹cych badanie) Methods of weight control (during 12 months preceding the study) * * Stosowanie æwiczeñ fizycznych 73,7 75,5 77,7 73,1 71,5 73,1 70,4 74,5 72,2 Physical activity Racjonalne metody 1 75,5 63,2 64,7 61,6 89,1 88,9 89,3 77,0 73,3 Rational methods 1 Ryzykowne metody 2 20,0 14,8 14,7 15,0 25,4 26,0 24,7 19,9 20,1 High-risk methods 2 * p<0,05, p<0,001 1/ Jedzenie: mniej s³odyczy, mniej t³uszczu, mniejszej iloœci jedzenia, wiêcej owoców i/lub warzyw; picie: mniej s³odkich napojów gazowanych, wiêcej wody; dieta pod kierunkiem specjalisty Eating: less sweets, less fat, less food, more fruits and/or vegetables; drinking: less sweet carbonated drinks, more water; diet under supervision of a specialist 2/ G³odówka, powodowanie wymiotów, u ywanie tabletek odchudzaj¹cych lub przeczyszczaj¹cych, czêstsze palenie tytoniu Fasting, provoking vomiting, using slimming pills or laxatives, more frequent cigarette smoking
Oblaciñska A, Tabak I, Jodkowska M. Zachowania ywieniowe i metody kontroli masy cia³a u m³odzie y 16-18- letniej... 165 ców) [15]. Na podstawie wskaÿnika BMI, w badanej grupie nadwagê i oty³oœæ stwierdzono ogó³em u 13,5% m³odzie y (16,1% ch³opców i 10,7% dziewcz¹t, p<0,001), a ma³¹ masê cia³a u 19,3% m³odzie y (12,8% ch³opców i 26,3% dziewcz¹t, p<0,001). Spoœród m³odzie y z ma³¹ mas¹ cia³a (BMI < 15 centyla), prawie 4/5 ch³opców oceni³o siê jako za szczupli, a 1/5 jako w sam raz, natomiast dziewczêta w tej grupie oceni³y siê jako za szczup³e w 1/3 przypadków, jako w sam raz ponad po³owa, a jako za grube 17%. W przypadku przeciêtnej masy cia³a (BMI 15-75 centyl), prawie 60% dziewcz¹t uwa a³o siê za za grube, a 40% ch³opców za za szczup³ych. Prawie wszystkie dziewczêta z nadwag¹ i oty³oœci¹ ( 85centyla) oceni³y siê jako za grube (92%), wœród ch³opców oceni³a siê tak niewiele ponad po³owa respondentów (tab. II). We wszystkich kategoriach wyznaczonych na podstawie wskaÿnika BMI istnia³y statystycznie istotne ró nice miêdzy ch³opcami a dziewczêtami (p<0,001), ch³opcy czêœciej oceniali siê jako za szczupli, a dziewczêta jako za grube. Wiêkszoœæ m³odzie y oceni³a swój wygl¹d jako dobry (65% ch³opców i 55% dziewcz¹t, p< 0,001). W grupie ch³opców swój wygl¹d jako dobry najrzadziej oceniali uczniowie z ma³¹ mas¹ cia³a wed³ug BMI (56%), a najczêœciej z mas¹ cia³a przeciêtn¹ (67%), natomiast u dziewcz¹t swój wygl¹d jako dobry oceni³o zaledwie 35% w przypadku nadmiaru masy cia³a wed³ug BMI, a najwiêkszy odsetek takich ocen by³ w grupie z ma³¹ mas¹ cia³a (62%). Ró nice miêdzy ch³opcami a dziewczêtami w postrzeganiu swego wygl¹du by³y istotne statystycznie we wszystkich kategoriach BMI (tab. II). Postrzeganie swego wygl¹du u dorastaj¹cej m³odzie y zwi¹zane by³o silnie z samoocen¹ masy cia³a (p< 0,001). Najlepiej postrzega³y swój wygl¹d osoby oceniaj¹ce swoj¹ masê cia³a jako w sam raz, a najgorzej jako za gruba/y, dotyczy³o to zw³aszcza dziewcz¹t (ryc. 1), choæ w tej grupie badanych doœæ du y by³ te odsetek m³odzie y postrzegaj¹cej swój wygl¹d jako dobry (46% ch³opców i 40% dziewcz¹t). % 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% za szczup³y 6 3 30 64 w sam raz 24 73 za gruby Ch³opcy 13 41 46 za szczup³y 7 4 Ryc. 1. Postrzeganie swego wygl¹du przez m³odzie 16-18-letni¹ wed³ug p³ci i samooceny masy cia³a (% badanych) Fig.1. Body image perceived by adolescents aged 16-18 according to sex and self-assessment of body weight (% of the study group) Stosowanie diety i innych dzia³añ w celu redukcji masy cia³a Dzia³ania w celu redukcji masy cia³a podejmowali najczêœciej uczniowie oceniaj¹cy swoj¹ masê cia- ³a jako zbyt du ¹ oraz negatywnie postrzegaj¹cy swój wygl¹d. Dziewczêta istotnie czêœciej ni ch³opcy podejmowa³y tego typu dzia³ania (43% vs 31%) (p<0,001), z wyj¹tkiem grupy oceniaj¹cej swoj¹ masê cia³a jako zbyt ma³¹, gdzie ch³opcy czêœciej ni dziewczêta podejmowali dzia³ania kontroluj¹ce masê cia³a (ryc. 2). Istnieje istotna statystycznie zale noœæ miêdzy samoocen¹ masy cia³a, a podejmowaniem ró nych metod kontroli masy cia³a przez m³odzie w ci¹gu 12 28 65 w sam raz 25 71 za gruby Dziewczêta 17 43 40 Wygl¹d z³y przeciêtny dobry wygl¹d Tabela II. Samoocena masy cia³a i postrzeganie swego wygl¹du przez m³odzie 16-18-letni¹, wg p³ci i wskaÿnika BMI Table II. Self-perceived body weight and body image in adolescents aged 16-18 according to sex and BMI Masa cia³a wed³ug BMI (centyl) P³eæ Samoocena masy cia³a Postrzeganie swego wygl¹du Body weight according to BMI (centile) Sex Self-perceived body mass Body image za szczup³y w sam razza gruby dobry przeciêtny z³y too thin normal too fat positive neutral negative * Ma³a (< 15) / Low 77,5 21,4 1,1 55,9 40,3 3,8 Dziewczêta / Girls 31,4 51,9 16,7 61,7 30,0 8,3 Przeciêtna (15-75) / Normal 39,1 48,7 12,2 66,9 27,4 5,8 Dziewczêta / Girls 4,6 37,0 58,5 55,1 35,9 9,0 Nadwaga i oty³oœæ ( 85) / Overweight and obesity 6,8 38,4 54,8 61,6 30,4 8,0 Dziewczêta / Girls 0,7 6,9 92,4 34,9 40,4 24,7 Ró nice ch³opcy/dziewczêta: p<0,001, * p<0,05 Differences boys/girls
166 Probl Hig Epidemiol 2007, 88(2): 162-170 % stosuj¹cych dietê ch³opcy 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 2,8 1,3 za szczup³y 9,8 4,5 w sam raz 30,7 42,6 Masa cia³a za gruby Ryc. 2. Stosowanie diety i innych dzia³añ w celu redukcji masy cia³a przez m³odzie 16-18-letni¹ wed³ug p³ci, samooceny masy cia³a i postrzegania swego wygl¹du Fig. 2. Dieting and other methods to reduce body weight applied by adolescents aged 16-18 according to sex, self-perceived body weight and body image 7,4 21 dobry dziewczêta 9,2 28,1 przeciêtny Wygl¹d miesiêcy poprzedzaj¹cych badanie (p<0,001 zarówno u ch³opców jak i dziewcz¹t). M³odzie stosowa³a wymienione metody kontroli masy cia³a istotnie czêœciej, gdy ocenia³a sw¹ masê cia³a jako zbyt du ¹, ni jako zbyt ma³¹ (tab. III). W przypadku relacji miêdzy postrzeganiem swego wygl¹du, a stosowaniem ró - nych metod kontroli masy cia³a, statystyczna zale - noœæ zachodzi³a jedynie w przypadku ryzykownych zachowañ u dziewcz¹t (20% postrzegaj¹cych swój wygl¹d jako dobry i a 43% postrzegaj¹cych swój wygl¹d jako z³y, p<0,001). Prawdopodobieñstwo wystêpowania okreœlonych zachowañ ywieniowych, aktualnego stosowa- 18,2 41,7 z³y nia diety celem redukcji masy cia³a oraz ró nych dzia- ³añ celem kontroli masy cia³a w ci¹gu ostatniego roku Wyniki wielowymiarowej regresji logistycznej wykaza³y, e samoocena swej masy cia³a jako zbyt du ej (w porównaniu z przeciêtn¹ mas¹ cia³a), wi¹za³a siê ze wzrostem ryzyka nieregularnego spo ywania posi³ków w ci¹gu dnia (prawie dwukrotny wzrost, p<0,001), nie spo ywaniem codziennie œniadañ (prawie 1,5 razy czêœciej, p<0,001). Wzrasta³o te w tym przypadku prawdopodobieñstwo stosowania diety celem redukcji masy cia³a (ponad siedmiokrotnie, p<0,001) oraz ró nych dzia³añ w celu kontrolowania masy cia³a (p< 0,001) tab. IV. Negatywne postrzeganie swego wygl¹du wi¹za³o siê ze wzrostem prawdopodobieñstwa stosowania diety i innych dzia³añ w celu redukcji masy cia³a (1,5 razy, p<0,001), a tak e wzrostem ryzyka podejmowania ekstremalnych, szkodliwych dla zdrowia dzia- ³añ celem kontrolowania masy cia³a (1,5 razy, p< 0,001) (tab. V). Pozytywna samoocena wygl¹du wi¹za³a siê z mniejszym ryzykiem opuszczania posi³ków w ci¹gu dnia (p<0,05) oraz wiêkszym prawdopodobieñstwem stosowania æwiczeñ fizycznych (p<0,01) tab. IV i V. Dyskusja Wyniki badañ ankietowych przeprowadzonych wœród uczniów 16-18-letnich wykaza³y, e zalecany model racjonalnego ywienia dla starszej m³odzie y (regularne, codzienne spo ywanie co najmniej 3 g³ównych posi³ków), realizowa³a jedynie nieco po- Tabela III. Metody kontrolowania masy cia³a stosowane przez m³odzie 16-18-letni¹ w ci¹gu 12 miesiêcy poprzedzaj¹cych badanie, wed³ug p³ci, samooceny masy cia³a i postrzegania swego wygl¹du Table III. Methods of body weight control applied by adolescents aged 16-18 during 12 months preceding the study according to sex, self-perceived body weight and body-image Metody kontrolowania masy cia³a w ostatnich P³eæ Ogó³em Samoocena masy cia³a Postrzeganie swego wygl¹du 12 miesi¹cach Methods of body weight control in the Sex Total Self-perceived body mass Body image preceding 12 months za szczup³y w sam razza gruby dobry przeciêtny z³y too thin normal too fat positive neutral negative Æwiczenia fizyczne / Physical activity Ch³opcy 75,4 71,0 76,6 84,7 77,5 72,8 70,5 Dziewczêta 72,0 52,6 72,6 75,7 72,6 71,3 70,9 Racjonalne metody / Rational methods Ch³opcy 63,5 45,7 60,9 89,7 62,9 64,5 65,9 Dziewczêta 89,0 64,9 83,5 98,2 87,4 90,9 91,4 Zachowania ryzykowne / High-risk behavior Ch³opcy 14,9 12,2 13,5 24,5 14,9 14,1 18,2 Dziewczêta 25,4 12,3 14,0 36,3 19,7 28,5 43,0 Ró nica miêdzy kategoriami samooceny masy cia³a i wygl¹du: p< 0,001 Differences between categories of self-perceived body weight and body image
Oblaciñska A, Tabak I, Jodkowska M. Zachowania ywieniowe i metody kontroli masy cia³a u m³odzie y 16-18- letniej... 167 Tabela IV. Wyniki wielowymiarowej regresji logistycznej dla oceny prawdopodobieñstwa nieregularnego spo ywania wszystkich posi³ków w ci¹gu dnia, œniadañ oraz stosowania diet i innych dzia³añ w celu redukcji masy cia³a u m³odzie y 16-18-letniej Table IV. Multidimensional logistic regression to assess probability of irregular eating all meals, irregular breakfasts, dieting and other methods aiming at body mass loss in adolescents aged16-18 Zmienne / Variables Grupa referencyjna Wald df Istotnoœæ Exp(B) 95% przedzia³ ufnoœci dla EXP (B) Reference group Significance 95% confidence interval Dolna granica Lower limit Górna granica Upper limit NIEREGULARNE SPO YWANIE POSI KÓW Irregular meals Dziewczêta / Girls 53,532 1 <0,001 1,903 1,602 2,261 18 lat 4,302 1 <0,05 1,184 1,009 1,389 Za szczup³a/y / Too thin 4,673 1 <0,05 0,807 0,665 0,980 Za gruba/y / Too fat 35,238 1 <0,001 1,866 1,519 2,293 Dobry / Positive 4,081 1 <0,05 0,831 0,694 0,994 Z³y / Negative 0,247 1 n.i. 1,089 0,778 1,523 NIEREGULARNE SPO YWANIE ŒNIADAÑ Irregular breakfasts Dziewczêta / Girls 23,965 1 <0,001 1,506 1,278 1,774 18 lat 2,469 1 n.i. 1,129 0,970 1,313 Za szczup³a/y / Too thin 0,830 1 n.i. 0,912 0,747 1,112 Za gruba/y / Too fat 13,314 1 <0,001 1,412 1,173 1,700 Dobry / positive 1,341 1 n.i. 0,905 0,764 1,072 Z³y / negative 1,776 1 n.i. 1,219 0,911 1,631 STOSOWANIE OBECNIE DIET I INNYCH DZIA AÑ W CELU REDUKCJI MASY CIA A Current dieting or other methods to reduce body weight Dziewczêta / Girls 17,334 1 <0,001 1,688 1,319 2,159 18 lat 0,054 1 n.i. 1,026 0,824 1,279 Za szczup³a/y / Too thin 13,389 1 <0,001 0,367 0,215 0,628 Za gruba/y / Too fat 17,249 1 <0,001 7,579 5,753 9,984 Dobry / positive 0,926 1 n.i. 1,131 0,885 1,445 Z³y / negative 6,410 1 <0,01 1,574 1,108 2,235 nad jedna trzecia m³odzie y, a codziennie spo ywa³a œniadanie tylko po³owa badanych. Niedostatki prozdrowotnych zachowañ ywieniowych w zakresie regularnoœci spo ywania posi³ków istotnie czêœciej wystêpowa³y u dziewcz¹t ni u ch³opców. Wyniki badañ skandynawskich [16], przeprowadzonych w ostatniej dekadzie wœród m³odzie y 13-18-letniej wykaza³y, e wœród 15-latków [17] œniadania opuszczaj¹ czêœciej dziewczêta ni ch³opcy, natomiast wœród 18-latków czêœciej ch³opcy ni dziewczêta, co ró ni tê grupê badanych od naszych 18-letnich respondentów. Spo ywanie œniadañ 5 razy w tygodniu i czêœciej w grupie m³odzie y norweskiej odnotowano u trzech czwartych badanych 18-latków [18], co mo e byæ porównywalne z naszymi badaniami, w któ- rych spo ywanie œniadañ 7 razy w tygodniu deklarowa³a po³owa badanych. Regularnoœæ spo ywania œniadañ maleje z wiekiem m³odzie y. Badania przeprowadzone w Europie wœród m³odszych uczniów (11-15 lat) w 2002 r. wykaza³y, e spoœród polskich nastolatków, w dniach nauki w szkole, codziennie spo ywa³o œniadanie 72% ch³opców i 66% dziewcz¹t, co plasowa³o nas na œrodkowym miejscu wœród 22 krajów Unii Europejskiej [19]. W chwili badania, dziewczêta prawie trzykrotnie czêœciej ni ch³opcy stosowa³y dietê lub podejmowa³y inne dzia³ania, aby schudn¹æ. Równie w ci¹gu ostatniego roku poprzedzaj¹cego badanie, dziewczêta czêœciej podejmowa³y ró ne dzia³ania w celu kontrolowania swej masy cia³a. Wyj¹tkiem by³a in-
168 Probl Hig Epidemiol 2007, 88(2): 162-170 Tabela V. Wyniki wielowymiarowej regresji logistycznej dla oceny prawdopodobieñstwa podejmowania ró nych dzia³añ w celu kontrolowania masy cia³a przez m³odzie 16-18- letni¹, w ci¹gu 12 miesiêcy poprzedzaj¹cych badanie Table V. Multidimensional logistic regression to assess probability of undertaking various methods to reduce body mass by adolescents aged 16-18 in the period of 12 months preceding the study Zmienne / Variables Grupa referencyjna Wald df Istotnoœæ Exp(B) 95% przedzia³ ufnoœci dla EXP (B) Reference group Significance 95% confidence interval Dolna granica Lower limit Górna granica Upper limit KORZYSTNE DLA ZDROWIA ZMIANY DIETY / Positive changes in diet Dziewczêta / Girls 86,220 1 <0,001 2,754 2,224 3,410 18 lat 0,654 1 n.i. 0,925 0,766 1,117 Za szczup³a/y / Too thin 16,936 1 <0,001 0,653 0,534 0,800 Za gruba/y / Too fat 130,713 1 <0,001 7,899 5,542 11,257 Dobry / Positive 0,854 1 n.i. 1,106 0,893 1,370 Z³y / Negative 1,197 1 n.i. 0,788 0,515 1,207 ÆWICZENIA FIZYCZNE / Physical exercises Dziewczêta / Girls 22,229 1 <0,001 0,638 0,529 0,769 18 lat 0,086 1 <0,05 0,814 0,688 0,965 Za szczup³a/y / Too thin 18,291 1 <0,001 0,629 0,509 0,779 Za gruba/y / Too fat 12,649 1 <0,001 1,485 1,194 1,846 Dobry / positive 6,859 1 <0,01 1,287 1,065 1,554 Z³y / negative 0,421 1 n.i. 0,899 0,652 1,239 ZACHOWANIA RYZYKOWNE / Risk behaviors Dziewczêta / Girls 5,530 1 <0,05 1,285 1,043 1,583 18 lat 0,002 1 n.i. 1,004 0,030 1,214 Za szczup³a/y / Too thin 0,572 1 n.i. 0,896 0,673 1,192 Za gruba/y / Too fat 72,738 1 <0,001 2,712 2,157 3,411 Dobry / positive 0,188 1 n.i. 0,954 0,771 1,180 Z³y / negative 4,152 1 <0,01 1,551 1,124 2,139 tensyfikacja æwiczeñ fizycznych, któr¹ stosowa³o istotnie wiêcej ch³opców ni dziewcz¹t. Za zadowalaj¹ce nale y uznaæ wyniki, wskazuj¹ce na stosowanie racjonalnych metod kontroli masy cia³a, jak æwiczenia fizyczne (trzy czwarte ch³opców i 70% dziewcz¹t) oraz odpowiedni¹ dietê (w tym pod kierunkiem specjalisty) ponad 60% ch³opców i a 90% dziewcz¹t. Równoczeœnie niepokój musi budziæ fakt, e jedna pi¹ta m³odzie y stosowa³a ryzykowne, zagra aj¹ce zdrowiu metody, prawie dwukrotnie czêœciej dziewczêta ni ch³opcy. Wyniki te s¹ zbie ne z doniesieniami autorów z innych krajów [20, 21, 22]. Wyniki wielu badañ wskazuj¹ na istotnie czêstsze stosowanie diety przez dziewczêta, ni przez ch³opców [23,24]. Badania przeprowadzone wœród 16-17-latków w szko³ach w Pensylwanii wykaza³y nawet, e dziewczêta o prawid³owej masie cia³a stosowa³y dietê i inne metody celem redukcji masy cia³a istotnie czêœciej ni otyli ch³opcy [25]. Œwiadczy to o silniejszym ni u ch³opców, d¹ eniu dziewcz¹t do idealnej sylwetki, jak¹ wed³ug nich jest sylwetka szczup³a lub bardzo szczup³a. Stosowanie diety i innych dzia³añ aby schudn¹æ jest u m³odzie y zwi¹zane nie tylko z obiektywnymi wskaÿnikami wagowo-wzrostowymi, ale przede wszystkim z samoocen¹ masy cia³a [26, 27]. Istniej¹ ró nice istotne statystycznie miêdzy samoocen¹ masy cia³a u m³odzie y mêskiej i eñskiej. Ch³opcy znacznie czêœciej uwa aj¹, e s¹ za szczupli, a dziewczêta za grube. Obecna analiza, porównuj¹c samoocenê masy cia³a ze wskaÿnikami BMI, ujawni³a odmiennoœæ w postrzeganiu swej masy cia³a w zale noœci od p³ci: preferowanie przez ch³opców masy wiêkszej, uto samianej z mêsk¹, umiêœnion¹ sylwetk¹
Oblaciñska A, Tabak I, Jodkowska M. Zachowania ywieniowe i metody kontroli masy cia³a u m³odzie y 16-18- letniej... 169 [28] (prawie 40% ch³opców z nadmiarem masy cia- ³a oceni³o siê jako w sam raz), a przez dziewczêta preferowanie ma³ej masy cia³a (ponad po³owa z przeciêtn¹ mas¹ cia³a oceni³a siê jako za gruba, oceni³o siê te tak a 17% dziewcz¹t z ma³¹ mas¹ cia³a). Podobne ró nice w samoocenie masy cia³a opisywane s¹ równie w innych publikacjach [29]. Porównuj¹c odpowiedzi dotycz¹ce samooceny masy cia³a 15-letnich dziewcz¹t w 32 krajach w 2001/2002 r. stwierdzono, e odsetek dziewcz¹t, które uwa a³y siê za za grube nale a³ w Polsce do najwiêkszych (57%) [30]. Postrzeganie swego wygl¹du (body image) w wiêkszoœci badañ uto samiane jest z ocen¹ w³asnej figury (body shape), a nie ogólnego wygl¹du, na który wp³yw ma nie tylko masa cia³a. W naszych badaniach swój wygl¹d jako z³y postrzega³o wprawdzie istotnie wiêcej uczniów oceniaj¹cych siê jako zbyt grubi, ni przeciêtni lub zbyt szczupli, ale równoczeœnie prawie po³owa z grupy zbyt grubej (40% dziewcz¹t i 46% ch³opców) postrzega³a swój wygl¹d jako dobry. Œwiadczy to o stosowaniu przez m³odzie tak- e innych kryteriów (poza mas¹ cia³a) oceny swego wygl¹du. Chêæ zmiany w swoim wygl¹dzie, w badaniach w 1998 roku w Polsce, wyrazi³o 47% ch³opców i 65% dziewcz¹t, a odsetek tej m³odzie y gwa³townie wzrasta³ wraz z wiekiem badanych [19]. U nastolatków p³ci mêskiej czêsto by³o to spowodowane np. niezadowoleniem ze swojej wysokoœci cia³a, cechy, któr¹ chcia³oby zmieniæ 40% 15-latków, uwa aj¹c siê za zbyt niskich [31]. Samoocena masy cia³a i postrzeganie swego wygl¹du istotnie wi¹za³y siê z aktualnie podejmowan¹ diet¹ i innymi dzia³aniami, celem redukcji masy cia- ³a, zarówno u dziewcz¹t, jak i u ch³opców. W przypadku stosowania ró nych metod kontroli masy cia- ³a w ci¹gu 12 miesiêcy poprzedzaj¹cych badanie, zale noœæ pomiêdzy samoocen¹ masy cia³a a tymi dzia- ³aniami wyraÿnie ró ni³a siê od zale noœci miêdzy postrzeganiem swego wygl¹du a odpowiednimi zachowaniami. Postrzeganie swej masy cia³a jako zbyt du- ej zdawa³o siê motywowaæ do wszystkich analizowanych typów aktywnoœci, natomiast negatywne postrzeganie wygl¹du jedynie do podejmowania zachowañ ryzykownych. Mo e to œwiadczyæ o bardziej racjonalnym charakterze samooceny masy cia³a, a bardziej emocjonalnym postrzegania swego wygl¹du. U m³odzie y bowiem istnieje zwi¹zek pomiêdzy niezadowoleniem ze swego wygl¹du a poczuciem w³asnej wartoœci (self-esteem) [32], co szczególnie wyraÿnie wystêpuje u dziewcz¹t [33]. Wyniki wielowymiarowej regresji logistycznej wskaza³y na nieprawid³owy model ywienia (nieregularne spo ywanie posi³ków) oraz nie spo ywanie codziennie œniadañ, jako skojarzone z p³ci¹ eñsk¹ oraz ocen¹ swej masy cia³a jako zbyt du ej. Wœród m³odych ludzi panuje przekonanie, e opuszczanie posi³ków, a zw³aszcza nie spo ywanie œniadañ sprzyja redukcji masy cia³a. Jest ono z gruntu b³êdne, gdy czêstoœæ i regularnoœæ spo ywania posi³ków ma znacz¹cy wp³yw na przemianê materii, a wyd³u anie przerw miêdzy posi³kami przy zachowaniu tej samej ich wartoœci energetycznej, prowadzi do odk³adania tkanki t³uszczowej w organizmie [34]. Nie spo ywanie œniadañ, po d³ugiej przerwie nocnej, prowadzi do hipoglikemii w póÿniejszych godzinach rannych, przewlek³ego podra nienia oœrodka g³odu w podwzgórzu i w nastêpstwie tego do pojadania w ci¹gu dnia, g³ównie przek¹sek wêglowodanowych i t³ustych, s³odyczy i picia s³odkich napojów, co zwiêksza ryzyko rozwoju oty³oœci [ 35,36]. Pozytywne postrzeganie swego wygl¹du, zwi¹zane byæ mo e u czêœci m³odzie y z wiêkszym poczuciem w³asnej wartoœci, sprzyja³o w naszych badaniach podejmowaniu sprzyjaj¹cych zdrowiu metod kontroli masy cia³a (aktywnoœæ fizyczna, racjonalna dieta, tak e pod kontrol¹ specjalisty), natomiast negatywna ocena swego wygl¹du istotnie usposabia³a m³odzie do podejmowania ryzykownych, a nawet ekstremalnych metod kontroli masy cia³a. Wnioski 1. Wœród m³odzie y szkó³ ponadgimnazjalnych nieregularnoœæ spo ywania posi³ków w ci¹gu dnia, w tym œniadañ, jest zjawiskiem bardzo czêstym (dotyczy prawie 2/3 uczniów), szczególnie wœród osób oceniaj¹cych swoj¹ masê cia³a jako zbyt du ¹, co mo e œwiadczyæ o b³êdnym uznawaniu przez m³odzie tego zachowania za metodê redukcji masy cia³a. 2. Dzia³ania celem kontrolowania swojej masy cia- ³a podejmuj¹ niemal wszyscy uczniowie w wieku 16 i 18 lat (90%), co potwierdza przywi¹zywanie bardzo du ej wagi przez m³odzie do w³asnej sylwetki. Niepokoj¹cy jest jednak fakt stosowania przez 15% ch³opców i 26% dziewcz¹t ryzykownych dla zdrowia metod redukcji masy cia³a. 3. Ch³opcy najczêœciej oceniaj¹ swój wygl¹d jako dobry w przypadku przeciêtnej lub nadmiernej masy cia³a, natomiast dziewczêta w przypadku ma³ej masy cia³a, co œwiadczy o odmiennych idea³ach sylwetki w zale noœci od p³ci. 4. Samoocena masy cia³a nie jest to sama z postrzeganiem w³asnego wygl¹du, przez co ich zwi¹zki z zachowaniami ywieniowymi i stosowaniem metod kontroli masy cia³a maj¹ inny charakter (bardziej racjonalny samooceny masy cia³a, a emocjonalny postrzegania wygl¹du). 5. Promowanie zdrowego stylu od ywiania siê i edukacja w zakresie konsekwencji zdrowotnych odchudzania siê powinno byæ jednym z priorytetów edukacji zdrowotnej m³odzie y szkolnej ju od pocz¹tku okresu dojrzewania.
170 Probl Hig Epidemiol 2007, 88(2): 162-170 Piœmiennictwo / References 1. Melosik Z. Tyrania szczup³ego cia³a i jej konsekwencje. [w:] Melosik Z. (red.): Cia³o i zdrowie w spo³eczeñstwie konsumpcji. Wyd. Edytor, Toruñ-Poznañ 1999: 91-139. 2. Wiseman CV, Gray JJ, Mosimann JE et al. Cultural expectations of thinness in woman: An update. Int J Eat Disorder 1992; 11(1): 85-89. 3. Guillen EO, Barr SI. Nutrition, dieting and fitness messages in a magazine for adolescent women, 1070-1990. J Adolesc Health 1994; 15: 464-472. 4. Kilpatric M, Okannessian C, Bartholomew JB. Adolescent weight management and perceptions: an analysis of the National Longitudinal Study of Adolescent Health. J Sch Health 1999; 69: 148-152. 5. Beneditto MC, Tordera C, Botella Arbona C. Body image and restrictive eating behavior in adolescents. An Pediatr 2003; 58(3): 268-272. 6. Wardle J, Marsland L. Adolescent concerns about weight and eating. A social - developmental perspective. J Psychosom Res 1990; 34(4): 377-391. 7. Boshi V, Siervo M, D Orsi P et al. Body composition, eating behavior, food-body concerns and eating disorders in adolescent girls. Ann Nutr Metab 2003; 47(6): 284-293. 8. Brugman E, Meulmeester JF, Spee-van der Wekke A et al. Dieting, weight and health in adolescents in the Netharlands. Int J Obes 1997; 21: 54-60. 9. French SA, Jeffrey RW. Consequences of dieting to lose weight: Effects on physical and mental health. Health Psychol 1994; 13(3): 195-212. 10. Paxton SJ et al. Body image satisfaction, dieting beliefs, and weight loss behaviors in adolescent girls and boys. J Youth and Adolesc 1991; 20(3): 361-379. 11. Rogers PJ, Green MW: Dieting, dietary restraint and cognitive performance. Br J Clin Psychol 1993; 32: 113-116. 12. Ko³o³o H, Woynarowska B: Samoocena masy cia³a i odchudzanie siê m³odzie y w okresie dojrzewania. Przegl Ped 2004; 34(3-4): 196-201. 13. Rocznik Statystyczny GUS, Warszawa 2004. 14. Oblaciñska A, Woynarowska B. (red.). Zdrowie subiektywne, zadowolenie z ycia i zachowania zdrowotne uczniów szkó³ ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekœcie czynników psychospo³ecznych i ekonomicznych. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2006. 15. Brener ND, McManus T, Galuska A et al. Reliability and validity of self-reported height and weight among high school students. J Adolesc Health 2003; 32: 281-287. 16. Samuelson G. Dietary habits and nutritional status in adolescents over Europe. An overview of current studies in the Nordic countries. Eur J Clin Nutr 2000; 54, Suppl. 1, S21-S28. 17. Höglund D, Samuelson G, Mark A. Food habits in Swedish adolescents in relation to socioeconomic condition. Eur J Clin Nutr 1998; 52:784-789. 18. Frost Andersen L, Nees M, Sandstad B et al. Dietary intake among Norwegian adolescents. Eur J Clin Nutr 1995; 49:555-564. 19. Woynarowska B, Mazur J. Samoocena zdrowia i obraz w³asnego cia³a u m³odzie y szkolnej w Polsce. Ped Pol 2000; 75(1): 25-34. 20. Pruneti C, Fontana F, Donalizio M et al. Eating behaviour and body image: epidemiological study on 4,243 senior and junior high school s Italian students. Minerva Pediatr 2004; 56(4): 359-410. 21. Guarino R, Pellai A, Bassoli L et al. Overweight, thinness, body self-image and eating strategies of 2,121 Italian teenagers. Sci World J 2005; 28(5): 812-819. 22. Crow S, Eisenberg ME, Story M et al. Psychosocial and behavioral correlates of dieting among overweight and nonoverweight adolescents. J Adolesc Health 2006; 38(5): 569-574. 23. Moore DC. Body image and eating behavior in adolescent boys. Am J Dis Child 1990; 144(4): 475-479. 24. Andersen AE, DiDomenico L. Diet vs shape content of popular male and female magazines; a dose-response relationship to the incidence of eating disorders? Int J Eat Disorder 1992; 11(3): 283-287. 25. Nelson Steen S, Wadden TA, Foster GD et al. Are obese adolescent boys ignoring an important health risk? Int J Eat Disorder 1996; 20(3): 281-286. 26. Oblaciñska A, Wojciechowska A, Wroc³awska M. Wstêpna analiza zachowañ zdrowotnych uczniów oty³ych w wybranej grupie m³odzie y warszawskiej. Med Wieku Rozwoj 1999,3(2): 303-313. 27. Kakeshita IS, Almeida Sde S. Relationship between body mass index and self-perception among university students. Rev Saude Publica 2006; 40(3): 497-504. 28. Gronowska A. Kulturystyka, zdrowie i to samoœæ w kulturze spo³ecznej. [w:] Melosik Z (red.): Cia³o i zdrowie w spo³eczeñstwie konsumpcji. Wyd. Edytor, Toruñ-Poznañ 1999: 191. 29. Woynarowska B, Mazur J, Ko³o³o H i wsp. Zdrowie, zachowania zdrowotne i œrodowisko spo³eczne m³odzie y w krajach Unii Europejskiej. Wydz. Pedagog. UW, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2005: 16-17. 30. Ko³o³o H: Samoocena wygl¹du i odchudzanie siê dziewcz¹t. Remedium 2004; 4(134): 14-15. 31. Jodkowska M, Woynarowska B, Oblaciñska A i wsp. Postrzeganie w³asnego zdrowia i wygl¹du przez m³odzie w wieku 11-15 lat w Polsce. [w:] Jopkiewicz A, Schejbal J (red.): Zdrowie dzieci w aspekcie fizycznym, psychicznym, spo³ecznym i duchowym. Kieleckie Towarzystwo Naukowe KTN, Kielce 1998: 65-71. 32. Kontarski M, Gullone E. Adolescent body image dissatisfaction: Relationship with self-esteem, anxiety, and depression controlling for body mass. J Child Psychol Psychiatry 1998; 39(2):255-262. 33. Pesa JA, Syre TR, Jones E. Psychosocial factors associated with dieting behaviors among female adolescents. J Sch Health 1999;69(5):196-201. 34. Weker H, Rudzka-Kañtoch Z. Postêpowanie dietetyczne u dzieci z oty³oœci¹ prost¹. [w:] Oblaciñska A, Woynarowska B (red.): Oty³oœæ. Jak leczyæ i wspieraæ dzieci i m³odzie. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 1995: 51-63. 35. Konturek S. Fizjologia cz³owieka. T. IV. Neurofizjologia. Akademia Medyczna w Krakowie, 1992. 36. Rusnicow K. The relationship between breakfast habits and plasma cholesterol levels in schoolchildren. J Sch Health 1991; 61:81-85.