S G. *. *0 /2. /20 /3. /30 6]NRáDSáHü. 6]NRáD SáHü

Transkrypt

1 320 Probl Hig Epidemiol 2007, 88(3): Czynniki kulturowe i spo³eczne predysponuj¹ce do zaburzeñ od ywiania u m³odzie y szkolnej w wybranych miastach województwa œl¹skiego* Cultural and social factors predisposing to eating disorders among schoolchildren in selected towns of the ilesian Province JADWIA JOŒO, JOLANTA AMECA-RUPA Zak³ad Epidemiologii i Profilaktyki Zdrowia, órnoœl¹ska Wy sza zko³a Pedagogiczna im. ardyna³a Augusta Hlonda w Mys³owicach Cel pracy. Wykazanie wp³ywu czynników spo³ecznych i kulturowych na postrzeganie obrazu w³asnego cia³a u m³odzie y szkolnej oraz roli jak¹ odgrywa idea³ szczup³ej sylwetki w powstawaniu ró nych zaburzeñ od ywiania. Materia³ i metoda. Badaniem (czerwiec 2006) objêto m³odzie w wieku lat z wybranych szkó³ województwa œl¹skiego. Przebadano ³¹cznie 860 uczniów, w tym 540 dziewcz¹t i 320 ch³opców z liceum ogólnokszta³c¹cego, profilowanego i gimnazjum. Materia³ badawczy uzyskano w oparciu o badania ankietowe, pomiar wysokoœci i masy cia³a badanych osób oraz obliczony indeks masy cia³a (BMI). Wyniki. Wiêkszoœæ badanych jest zdania, i szczup³a sylwetka ma istotny wp³yw na ycie wspó³czesnego cz³owieka i jest cennym atutem w relacjach zawodowych oraz prywatnych. Wywiera te znacz¹cy wp³yw na postrzeganie ich atrakcyjnoœci przez innych ludzi oraz ocenê w³asnego cia³a. Przekonanie to dotyczy przede wszystkim dziewcz¹t, zw³aszcza w gimnazjum i liceum ogólnokszta³c¹cym, które s¹ niezadowolone z w³asnego wygl¹du, uwa aj¹ siê za zbyt grube i stosuj¹ ró ne sposoby obni ania masy cia³a, w tym diety ograniczaj¹ce oraz nadmierne æwiczenia fizyczne. Wnioski. Idea³ szczup³ej sylwetki determinuje zachowanie m³odzie y i ma wp³yw na prowadzony styl ycia, postrzeganie w³asnej atrakcyjnoœci i wizerunek w³asnego cia³a a tak e kszta³tuje samoocenê i poczucie w³asnej wartoœci. Niew³aœciwe postrzeganie w³asnej atrakcyjnoœci oraz silna potrzeba kontrolowania w³asnego wygl¹du i masy cia³a wœród badanej m³odzie y szkolnej mo e mieæ znacz¹cy wp³yw na wystêpowanie zachowañ nieprawid³owych w stosunku do zaspakajania potrzeby od ywiania. ³owa kluczowe: idea³ szczup³ej sylwetki, czynnik ryzyka, zaburzenia od ywiania, anoreksja Aim. The aim of the paper is to demonstrate the impact of social and cultural factors on one s own body perception among schoolchildren, as well as the role of the ideal of a perfect figure in development of various eating disorders. Material and methods. The research (June 2006) was conducted in a group of schoolchildren and young people, aged 13 to 20, representing selected schools of the ilesian Province. Altogether, 860 pupils were examined, including 540 girls and 320 boys, from secondary schools of general and specialised education and from a middle school. The research material was obtained on the basis of a questionnaire survey, height and weight measurements of the examined persons and their Body Mass Indices (BMI). Results. Most of the examined schoolchildren are of the opinion that a slim figure has significant impact on contemporary people s lives and is a valuable asset in their professional and private relationships. It also exerts a significant influence on the perception of their attractiveness by other people and on their assessment of their own bodies. This conviction is shared by schoolgirls in the first place, especially those from the middle school and the secondary school of general education, who are dissatisfied with their appearance, who believe that they are too fat, and apply various means of weight reduction, including restrictive diets and excessive physical exercise. Conclusions. The ideal of a slim figure determines young people s behavior and has an impact on their lifestyle, the perception of their own attractiveness and the image of their bodies. It also affects their self-assessment and self-esteem. Inadequate perception of one s own attractiveness and a strong need for controlling one s appearance and body mass among the studied schoolchildren may have a significant impact on the occurrence of improper behaviors as regards satisfying the nourishment need. ey words: ideal of a slim figure, risk factor, eating disorders, anorexia Probl Hig Epidemiol 2007, 88(3): Nades³ano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence Dr hab. n. med. Jadwiga Joœko Zak³ad Epidemiologii i Profilaktyki Zdrowia, órnoœl¹ska Wy sza zko³a Pedagogiczna im. ardyna³a Augusta Hlonda, ul. Powstañców 19, Mys³owice, telefax: (0-32) , jjosko@slam.katowice.pl * Niniejszy artyku³ powsta³ w oparciu o projekt badawczy Predyspozycje do zaburzeñ od ywiania u dzieci i m³odzie y szkolnej, realizowany w órnoœl¹skiej Wy szej zkole Pedagogicznej w Mys³owicach w latach

2 Joœko J, amecka-rupa J. Czynniki kulturowe i spo³eczne predysponuj¹ce do zaburzeñ od ywiania Wstêp Wiek dorastania uwa any jest za okres wyj¹tkowo trudny i okreœla siê go jako fazê normatywnego kryzysu, spowodowanego przemianami biologicznymi, psychologicznymi i spo³ecznymi [1. Przemiany te mog¹ stanowiæ czynnik wyzwalaj¹cy ró ne objawy zaburzeñ psychopatologicznych w postaci nieprawid- ³owych zjawisk psychicznych i zachowañ [2. Problemy, z jakimi aktualnie boryka siê m³odzie w wieku dorastania (13-18 lat), przestaj¹ mieæ jednak charakter uniwersalny i stale siê nasilaj¹. Prowadzone obserwacje i badania nad populacj¹ m³odzie- y szkolnej w ró nych krajach wskazuj¹, e obok ju znanych problemów zdrowotnych, pojawiaj¹ siê nowe zagro enia dla zdrowia i nowe problemy zdrowotne, które staj¹ siê znamienne dla tej populacji i wystêpuj¹ w wiêkszoœci krajów tzw. cywilizacji zachodniej. Dotyczy to zw³aszcza wzrostu zachowañ zagra- aj¹cych zdrowiu, takich jak nieprawid³owe od ywianie [3,4. Zaburzenia w zaspakajaniu potrzeby od ywiania mog¹ ujawniæ siê w ka dym wieku, jednak najczêœciej maj¹ swój pocz¹tek w³aœnie w okresie adolescencji, zw³aszcza wœród dziewcz¹t [1,2. Zaburzenia emocjonalne (lêki), afektywne (depresja), zaburzenia wiêzi emocjonalnej ze znacz¹cymi osobami (rodzice) oraz zaburzenia poznawcze, takie jak zaburzenia obrazu w³asnego cia³a sprawiaj¹, e dojrzewanie jest okresem szczególnym dla kszta³towania siê wyobra eñ o w³asnym ciele i postrzegania swojej w³asnej sylwetki przez nastolatki. Choæ ujawnianie siê, obraz i przebieg zaburzeñ zachowania zale ny jest w du ej mierze od indywidualnych cech cz³owieka, to wiêkszoœæ z nich rozwija siê pod wp³ywem ró nych czynników wyzwalaj¹cych, dlatego nale y rozpatrywaæ je w kontekœcie warunków œrodowiskowych (rodzina, szko³a, grupa rówieœnicza, spo³eczeñstwo) [2. Zaburzenia od ywiania wœród dorastaj¹cej m³odzie y nie rozwijaj¹ siê w kulturowej pró ni. W ci¹gu ostatnich 30 lat XX wieku wylansowany zosta³ pogl¹d, e tylko szczup³a sylwetka jest godna po ¹dania i zapewnia yciowy sukces [5,6,7. W masmediach pokazywane s¹ przewa nie m³ode i smuk³e modelki, reklamuj¹ce ró ne produkty. W prasie kobiecej stale ukazuj¹ siê artyku³y zachwalaj¹ce diety odchudzaj¹ce, czêsto nieprawid³owe a czasem nawet wrêcz niebezpieczne, je eli chodzi o proporcje sk³adników od ywczych. Przekaz medialny jest wiêc jednoznaczny: nale y byæ szczup³¹ a je eli tak nie jest, nale y schudn¹æ. Zwolennik wp³ywu czynników socjo-kulturowych na powstawanie zaburzeñ od ywiania M. eligmann stwierdzi³, e termin zaburzenia od ywiania nale y zast¹piæ terminem zaburzenia odchudzania siê [8. zczup³a sylwetka staje siê dzisiaj najwiêkszym marzeniem nastolatek i by j¹ osi¹gn¹æ, podejmuj¹ ró ne dzia³ania, które maj¹ im j¹ zapewniæ. Do najczêstszych sposobów redukowania w³asnej masy cia³a w takich krajach, jak UA, Australia, Wielka Brytania i inne kraje zachodnie, nale ¹ [7: unikanie spo ywania podstawowych posi³ków (78%), w tym œniadañ (48%) æwiczenia ruchowe (75%) stosowanie diety ograniczaj¹cej (55%) spo ywanie pokarmów niskokalorycznych (40%) unikanie sytuacji, podczas których proponowane jest zjedzenie jakiegoœ pokarmu (25%), w tym unikanie posi³ków z rodzin¹ (10%) udawanie choroby, by nie zjadaæ posi³ku (21%) picie wody przed posi³kami (18%) g³odówki (10-15%) palenie papierosów (14%) prowokowanie wymiotów (8%) stosowanie leków przeczyszczaj¹cych (5%) stosowanie leków moczopêdnych (3%). Wygl¹d odbiegaj¹cy od obowi¹zuj¹cego idea³u szczup³ej sylwetki jest dla nastolatek Ÿród³em frustracji, wewnêtrznych konfliktów a nawet depresji [9. Hiszpañskie badania wykaza³y, e nawet pokazywanie zdjêæ perfekcyjnie wygl¹daj¹cych modelek budzi- ³o w badanych dziewczêtach uczucie przygnêbienia, z³oœci, wstydu i braku satysfakcji z w³asnego wygl¹du [10. W latach nast¹pi³o wiele niekorzystnych zmian w samopoczuciu psychicznym polskiej m³odzie y. Zwiêkszy³ siê odsetek niezadowolonych ze swego ycia, odczuwaj¹cych samotnoœæ, brak wiary w siebie, zg³aszaj¹cych ró ne dolegliwoœci bólowe i nieprawid³owe stany emocjonalne. U znacznego odsetka m³odzie y wystêpuj¹ prawie codziennie lub czêœciej ni 1 raz w tygodniu ró norodne dolegliwoœci i niekorzystne stany emocjonalne. amopoczucie psychiczne jest zdecydowanie gorsze u dziewcz¹t ni u ch³opców oraz u m³odzie y letniej ni letniej. Dane te wskazuj¹, e co 5-6 nastolatek ma problemy natury psychicznej, w których rozwi¹zaniu potrzebne mu jest wsparcie spo³eczne i pomoc profesjonalna. Wed³ug danych szacunkowych ok % m³odzie y szkolnej wymaga opieki psychologiczno-psychiatrycznej. Warto tak e podkreœliæ, e odsetek m³odzie y odczuwaj¹cej czêsto zdenerwowanie i przyjmuj¹cej leki z tego powodu, jest w Polsce najwiêkszy wœród 29 krajów Europy (np. 4 razy wiêkszy ni w Danii) [3. Wiele z zachowañ ryzykownych z fazy eksperymentowania utrwala siê, najczêœciej w wieku lat i decyduje o stylu ycia i zdrowiu ludzi doros³ych. kutki niedostatków zachowañ prozdrowotnych oraz zachowañ ryzykownych dla zdrowia pojawiaj¹

3 322 Probl Hig Epidemiol 2007, 88(3): siê zwykle dopiero po wielu latach, dlatego m³odzi ludzie czêsto nie dostrzegaj¹ zwi¹zku miêdzy swoim zachowaniem a zdrowiem i s¹ ma³o podatni na oddzia³ywania edukacyjne i programy profilaktyczne [3. Cel pracy Wykazanie wp³ywu czynników spo³ecznych i kulturowych na postrzeganie obrazu w³asnego cia- ³a u m³odzie y szkolnej oraz roli jak¹ odgrywa idea³ szczup³ej sylwetki w powstawaniu ró nych zaburzeñ od ywiania. Materia³ i metody Badania przeprowadzono w czerwcu 2006 r. w wybranych szko³ach województwa œl¹skiego w Chorzowie i Mys³owicach wœród m³odzie y szkolnej gimnazjów, liceum ogólnokszta³c¹cego i liceum profilowanego. Badaniem objêtych zosta³o ³¹cznie 860 uczniów, w wieku lat, w tym 540 dziewcz¹t i 320 ch³opców. W liceum ogólnokszta³c¹cym by³o to 180 dziewcz¹t i 120 ch³opców, w liceum profilowanym 180 dziewcz¹t i 30 ch³opców, w gimnazjach 180 dziewcz¹t i 170 ch³opców. a da badana osoba zosta³a zwa ona i zmierzona, po czym ka dy indywidualnie wype³nia³ kwestionariusz ankiety (w³asnego autorstwa, po uprzedniej walidacji). Wyniki Ponad 84% badanych dziewcz¹t i oko³o 68% badanych ch³opców uwa a, e szczup³a sylwetka jest atutem w dzisiejszych czasach, gdy daje satysfakcjê oraz pomaga w znalezieniu partnera, pracy i osi¹gniêciu yciowego sukcesu. W liceum ogólnokszta³c¹cym uwa a tak 87% dziewcz¹t i 82,5% ch³opców, w gimnazjum 85,6% dziewcz¹t i 54,1% ch³opców; w liceum profilowanym 79,4% dziewcz¹t oraz 68,1% ch³opców. ¹cznie przekonanych jest o tym 78,2% badanych (ryc. 1). Oko³o 60% badanych dziewcz¹t i oko³o 35% ch³opców uwa a, e niedowaga jest lepsza od nadwagi. Najwiêcej odpowiedzi twierdz¹cych poda³y dziewczêta: w liceum ogólnokszta³c¹cym 65%, w gimnazjum 58,9% a w liceum profilowanym 56,7%. Wœród badanych ch³opców uwa a tak 33,8%, z czego najwiêcej twierdz¹cych odpowiedzi podali ch³opcy w liceum ogólnokszta³c¹cym 45,8%, nastêpnie w liceum profilowanym 37,7%. Przekonanie, e niedowaga jest lepsza od nadwagi w najwiêkszym stopniu dotyczy dziewcz¹t z niedowag¹ w liceum ogólnokszta³c¹cym, gdy s¹dzi tak 73% uczennic (ryc. 2). \ U Ryc. 1. Przekonanie, e szczup³a sylwetka to atut w dzisiejszych czasach, gdy daje du o satysfakcji, pomaga w zdobyciu uznania, dobrej pracy i partnera ig. 1. Conviction that slim figure is an asset in today s world, since it gives a lot of satisfaction, helps in gaining recognition, good job position and a partner Legenda do wszystkich rycin dziewczêta w gimnazjum, M ch³opcy w gimnazjum, LO dziewczêta w liceum ogólnokszta³c¹cym, LOM ch³opcy w liceum ogólnokszta³c¹cym, LP dziewczêta w liceum profilowanym, LPM ch³opcy w liceum profilowanym; czerwona kreska oznacza wartoœæ œredni¹ dla odpowiedzi na TA u dziewcz¹t, niebieska kreska oznacza wartoœæ œredni¹ dla odpowiedzi na TA u ch³opców. Legend for all the figures girls in a middle school; M boys in a middle school; LO girls in a specialized secondary school; LPM boys in a specialized secondary school; red line indicates mean value for the answer YE for the girls, blue line indicates mean value for the answer YE for the boys. \ U 6NRáDáHü Ryc. 2. Przekonanie, e niedowaga jest lepsza od nadwagi w zale noœci od p³ci i szko³y osób badanych ig. 2. Conviction that underweight is better than overweight in relation to gender and type of school of the studied subjects 6NRáD áhü Wœród badanych uczniów 16,7% uwa a, e lubiane s¹ tylko szczup³e osoby, z czego odpowiedzi twierdz¹cych poda³o 15,1% dziewcz¹t oraz 19,4% ch³opców. Najwiêcej twierdz¹cych odpowiedzi udzieli³y dziewczêta w gimnazjum 31,1% oraz ch³opcy w liceum ogólnokszta³c¹cym 24,1%. Najmniej od-

4 Joœko J, amecka-rupa J. Czynniki kulturowe i spo³eczne predysponuj¹ce do zaburzeñ od ywiania powiedzi twierdz¹cych poda³y uczennice liceum profilowanego 4,4%. Przekonanie, e lubiane s¹ tylko szczup³e osoby w najwiêkszym stopniu dotyczy dziewcz¹t z niedowag¹ w gimnazjum, gdy uwa a tak 30% badanych (ryc. 3). \ U Przekonanie, e inni s¹ szczuplejsi i zgrabniejsi ma prawie 70% badanych dziewcz¹t oraz prawie 30% ch³opców. Wœród dziewcz¹t takiego zdania jest najwiêcej uczennic gimnazjum 71,1%, potem dziewcz¹t z liceum profilowanego 68,9% oraz 66,7% dziewcz¹t w liceum ogólnokszta³c¹cym. Z ch³opców takiego zdania najwiêcej jest uczniów liceum ogólnokszta³c¹cego 30,0% (ryc. 5). Przekonanie, e inni s¹ zgrabniejsi i szczuplejsi, ma najwiêcej dziewcz¹t z nadwag¹ w liceum profilowanym a wœród osób z niedowag¹ przekonanych o tym jest najwiêcej dziewcz¹t z niedowag¹ w gimnazjum 54,5%. *. *0 / 2. / 20 / 3. / N RáD áh ü Ryc. 3. Przekonanie, e lubiane s¹ tylko szczup³e osoby w zale noœci od p³ci i rodzaju szko³y ig. 3. Conviction that only slim people are popular in relation to gender and type of school Oko³o 45% badanych dziewcz¹t oraz 12% ch³opców jest przekonana, e jest za gruba. W gimnazjum uwa a tak 47,7% dziewcz¹t, w liceum profilowanym 46,7% w liceum ogólnokszta³c¹cym 43,9%. Wœród ch³opców najbardziej przekonanych jest o tym 16,7% uczniów liceum profilowanego, potem gimnazjaliœci - 12,4% i uczniowie liceum ogólnokszta³c¹cego 10,8% (ryc. 4). Przekonanie, e jest zbyt gruba ma 90,9% dziewcz¹t z nadwag¹ w liceum ogólnokszta- ³c¹cym oraz 75% dziewcz¹t z nadwag¹ w liceum profilowanym. Wœród ch³opców z nadwag¹ myœli tak 41,2% uczniów gimnazjum oraz 33,3% ch³opców w liceum profilowanym. Z osób z niedowag¹, przekonanie, e jest zbyt grub¹ ma 32,5% dziewcz¹t w gimnazjum. \ U Ryc. 5. Przekonanie, e inni s¹ zgrabniejsi i szczuplejsi w zale noœci od p³ci i szko³y ig. 5. Conviction that other people are more fit and slimmer in relation to gender and type of school 6NRáDáHü Prawie 45% badanych dziewcz¹t oraz oko³o 35% ch³opców jest przekonana, e w³asna masa cia³a ma wp³yw na sposób postêpowania oraz prowadzony styl ycia. Wœród dziewcz¹t uwa a tak 47,2% gimnazjalistek, 45,6% uczennic liceum ogólnokszta³c¹cego oraz 37,8% dziewcz¹t w liceum profilowanym (ryc. 6). \ U \ U 6NRáDáHü Ryc. 4. Przekonanie, e jest siê zbyt grubym w zale noœci od p³ci i szko³y ig. 4. Conviction that the subject is too fat in relationship to gender and type of school 6NRáDáHü Ryc. 6. Przekonanie, e masa cia³a ma wp³yw na sposób postêpowania i styl ycia w zale noœci od p³ci i szko³y ig. 6. Conviction that body mass influences behavior and lifestyle in relation to gender and type of school

5 324 Probl Hig Epidemiol 2007, 88(3): Do ograniczania pokarmów i stosowania ró nych diet odchudzaj¹cych przyznaje siê oko³o 30% badanych dziewcz¹t oraz oko³o 5% badanych ch³opców. Najliczniejsz¹ grupê stanowi¹ dziewczêta w gimnazjum, gdy przyznaje siê do tego 32,2% badanych dziewcz¹t w tej szkole. Na drugim miejscu s¹ dziewczêta w liceum ogólnokszta³c¹cym 25,6%, potem w liceum profilowanym 11,7% (ryc. 7). Najwiêcej osób stosuj¹cych ró ne diety odchudzaj¹ce jest wœród dziewcz¹t z nadwag¹ w liceum profilowanym 63,6%, potem wœród dziewcz¹t z nadwag¹ w liceum ogólnokszta³c¹cym 50,0% a wœród osób z niedowag¹ najwiêcej osób stosuje diety wœród dziewcz¹t w gimnazjum 22,1% oraz dziewcz¹t w liceum ogólnokszta³c¹cym 19,2%. \ U Ryc. 7. tosowanie diet odchudzaj¹cych w zale noœci od p³ci i szko³y ig. 7. Applying weight reduction diet according to gender and type of school 6NRáDáHü Dla utrzymania zgrabnej sylwetki nadmierne æwiczenia fizyczne uprawia prawie 50% badanych ch³opców oraz oko³o 45% dziewcz¹t. Prócz intensywnego uprawiania sportu na si³owni i basenie, æwiczy tak e w domu 63,0% ch³opców w liceum profilowanym, 50,8% ch³opców w liceum ogólnokszta³c¹cym oraz 55,0% dziewcz¹t w gimnazjum (ryc. 8). Wiêkszoœæ badanych uczniów (74,8%) ma masê cia³a normaln¹, 19,6% ma niedowagê, 5% nadwagê, a tylko u 0,6% badanych wystêpuje oty³oœæ. W gimnazjum wœród badanych dziewcz¹t w ogóle nie wystêpuje nadwaga i oty³oœæ; wœród ch³opców nie by³o osób z oty³oœci¹. Najwiêcej osób z niedowag¹ by³o wœród uczniów gimnazjum, gdy wyst¹pi³a ona u 42,8% dziewcz¹t oraz u 15,9% ch³opców. W liceum profilowanym niedowagê mia³o 16,1% dziewcz¹t oraz 13,3% badanych ch³opców. W liceum ogólnokszta³c¹cym z niedowag¹ by³o 14,4% badanych dziewcz¹t oraz 5,0% ch³opców. Nadwaga wystêpowa³a najczêœciej u ch³opców w liceum profilowanym 10,0% oraz wœród ch³opców w gimnazjum równie 10,0%. Wœród ch³opców w liceum ogólnokszta³c¹cym nadwagê mia³o 6,7% uczniów. Wœród badanych dziewcz¹t nadwagê mia³o 5,6% uczennic w liceum profilowanym oraz 2,8% dziewcz¹t w liceum ogólnokszta³c¹cym. Interesuj¹cym jest fakt, e nadwaga w ogóle nie wystêpowa³a wœród dziewcz¹t w gimnazjum. Oty³oœæ stanowi³a niewielk¹ liczbê w grupie badanych, gdy mia³o j¹ tylko 1,67% dziewcz¹t w liceum ogólnokszta³c¹cym oraz 0,6% dziewcz¹t w liceum profilowanym a tak e 0,8% ch³opców w liceum ogólnokszta³c¹cym. Nie by³o w ogóle przypadków oty³oœci w gimnazjum. Porównuj¹c otrzymane wyniki w poszczególnych szko³ach oraz w zale noœci od p³ci, mo na stwierdziæ, e grup¹ wœród której niedowaga wystêpuje najczêœciej s¹ dziewczêta w gimnazjum, potem w liceum profilowanym; a najmniejszy odsetek niedowagi wystêpuje u badanych dziewcz¹t w liceum ogólnokszta³c¹cym (ryc. 9). QRUPD QRZDJD QDZDJD RW\áR Z Ly Q ÃX \ U VNRáD 6NRáDáHü Ryc. 8. Nadmierne æwiczenia fizyczne dla utrzymania zgrabnej sylwetki w zale noœci od p³ci i szko³y ig.8. Excessive physical training in order to gain a slim figure in relation to gender and type of school Ryc. 9. ategoria masy cia³a badanych (BMI) w zale noœci od p³ci i szko³y (w %) ig. 9. Categorization of BMI of the study group in relation to gender and the type of school

6 Joœko J, amecka-rupa J. Czynniki kulturowe i spo³eczne predysponuj¹ce do zaburzeñ od ywiania Dyskusja W ci¹gu ostatnich lat prowadzonych by³o wiele badañ maj¹cych wykazaæ stosunek m³odych ludzi do w³asnego wygl¹du i zaspakajania potrzeby od ywiania. Dowiod³y one, e dorastaj¹ce dziewczêta s¹ bardziej niezadowolone ze swojego wygl¹du ni ch³opcy a niezadowolenie to wzrasta wraz z wiekiem i tym bardziej, im wiêksza jest presja otoczenia. Przek³ada siê to na styl ycia nastolatek, które na wiele sposobów staraj¹ siê zmniejszaæ swoj¹ masê cia³a. Badania wœród szwedzkich nastolatek wykaza³y, e 94% badanych dziewcz¹t stosuje dietê a 79% chce schudn¹æ [10. Wœród australijskich nastolatek 40% uwa a e jest za gruba, dlatego wprowadza ró ne diety oraz unika jedzenia podstawowych posi³ków i stosuje wiele sposobów zbijania wagi [7. W UA w latach 90- tych 60% dziewcz¹t uwa a³o, e ma nadwagê a 75% chcia³o schudn¹æ [7. Inne badania nastolatek amerykañskich wykaza³y, e oko³o 62% dziewcz¹t i 29% ch³opców próbowa³o siê odchudzaæ [11. Badania w naszym kraju wskazuj¹, e stale siê zwiêksza liczba osób ze stwierdzonymi zaburzeniami od ywiania (np. w linice Psychiatrii Dzieci i M³odzie y Collegium Medium w rakowie stanowi¹ one oko³o 45% ogó³u pacjentów) [1 oraz niezadowolonych z w³asnego wygl¹du, zw³aszcza dziewcz¹t i m³odych kobiet [10. Wœród 13% polskich nastolatków wystêpuj¹ trzy lub wiêcej, a u 24% co najmniej dwa zachowania ryzykowne a wœród nich stosowanie, zw³aszcza przez dziewczêta, diet odchudzaj¹cych, czêsto niedoborowych (w 1998 r. wœród 15-latek stosowa³o j¹ 21% dziewcz¹t, a 26% uwa a³o, e powinno j¹ stosowaæ) [3. Dane te znajduj¹ potwierdzenie w wynikach naszych badañ, gdy lansowany idea³ szczup³ej sylwetki determinuje zachowanie m³odzie y i ma wp³yw na prowadzony styl ycia. Wiêkszoœæ m³odzie y szkolnej (oko³o 80%) jest zdania, i szczup³a sylwetka ma istotny wp³yw na ycie wspó³czesnego cz³owieka i jest cennym atutem w relacjach zawodowych oraz prywatnych. Prawie po³owa badanych dziewcz¹t uwa- a, e jest za gruba (45%) i stosuje ró ne sposoby zbijania wagi, w tym diety ograniczaj¹ce (oko³o 30%) oraz nadmierne æwiczenia fizyczne (oko³o 45%). Przekonanie o tym, e niedowaga jest lepsza od nadwagi i e lubiane s¹ tylko osoby szczup³e, w wiêkszoœci maj¹ dziewczêta, zw³aszcza w gimnazjum. Œwiadczy to o tym, e to w³aœnie ta grupa w najwiêkszym stopniu znajduje siê pod presj¹ czynników ryzyka, jakimi s¹ wymagania szczup³oœci i atrakcyjnoœci wobec kobiet [3, 5 oraz reklamy [12,13,14 i presji rówieœników. Jednoczeœnie wœród tej grupy dziewcz¹t wystêpuje najwiêcej osób z niedowag¹, stosuj¹cych diety i nadmierne æwiczenia fizyczne, co potwierdza za³o enie, e zaburzenia w postrzeganiu w³asnej sylwetki i stosowanie ró nych form zbijania wagi dotycz¹ osób w coraz m³odszym wieku, g³ównie w wieku lat [10. Podkreœlana w piœmiennictwie silna presja w postaci negatywnych odczuæ wobec osób z nadwag¹ i oty³ych, prowadz¹ca do czêstszego stosowania diety i æwiczeñ fizycznych przez osoby z wy szym BMI [10,15, znajduje równie potwierdzenie w otrzymanych wynikach, gdy najwiêcej osób niezadowolonych z w³asnego wygl¹du by³o wœród osób z nadwag¹, przekonanych, e masa cia³a ma decyduj¹cy wp³yw na ich ycie. Znacz¹ca wiêkszoœæ odpowiedzi twierdz¹cych wœród uczennic liceum ogólnokszta³c¹cego ni profilowanego, wskazuje na potwierdzenie opinii w piœmiennictwie o tym, e na zaburzenia od ywiania bardziej podatne s¹ osoby o du ej potrzebie osi¹gniêæ i rywalizacji [5,7,12. Wnioski 1. M³odzie szkolna jest pod siln¹ presj¹ ró nych czynników sprzyjaj¹cych wystêpowaniu zaburzeñ od ywiania, wœród których du ¹ rolê odgrywaj¹ czynniki spo³eczne i kulturowe wp³ywaj¹ce na postrzeganie w³asnej atrakcyjnoœci oraz wizerunku w³asnego cia³a, kszta³tuj¹cych samoocenê i poczucie w³asnej wartoœci. 2. zczup³a sylwetka jest szczególnie po ¹danym atutem dla dziewcz¹t, zw³aszcza w liceum ogólnokszta³c¹cym, gdzie panuje silna rywalizacja o oceny i sukcesy szkolne. 3. Przekonanie, e szczup³a sylwetka to atut w dzisiejszych czasach, gdy daje du o satysfakcji, pomaga w zdobyciu uznania oraz e niedowaga jest lepsza od nadwagi, ma wp³yw na prowadzony styl ycia m³odzie y szkolnej i jest charakterystyczne zw³aszcza dla uczennic w gimnazjum, co wskazuje na to, e dziewczêta w wieku gimnazjalnym szczególnie ³atwo poddaj¹ siê presji rówieœników, reklamy i panuj¹cym stereotypom. 4. Niew³aœciwe postrzeganie w³asnej atrakcyjnoœci oraz silna potrzeba kontrolowania w³asnego wygl¹du i masy cia³a wœród m³odzie y szkolnej, mo e mieæ znacz¹cy wp³yw na wystêpowanie zachowañ nieprawid³owych w stosunku do zaspakajania potrzeby od ywiania. 5. onieczne i celowe jest wprowadzanie wœród m³odzie y szkolnej programów profilaktycznych, ukierunkowanych na przekazywanie wiedzy o prawid³owym od ywianiu siê oraz skutkach niew³aœciwego odchudzania siê i stosowania diet ograniczaj¹cych a tak e kszta³c¹cych takie umiejêtnoœci, jak asertywnoœæ, podnoszenie samooceny i budowanie poczucia w³asnej wartoœci.

7 326 Probl Hig Epidemiol 2007, 88(3): Piœmiennictwo / References 1. Józefik B (red.). Anoreksja i bulimia psychiczna. Rozumienie i leczenie zaburzeñ od ywiania siê. Wyd UJ raków Bomba J, Orwid M. Zaburzenia zdrowia psychicznego w okresie m³odzieñczym. Collegium Medicum UJ raków Wojnarowska B. M³odzie a zdrowie. Promocja zdrowia dzieci i m³odzie y w Europie. Edukacja zdrowotna w szkole. Polski Zespó³ ds. Projektu zko³a Promuj¹ca Zdrowie, onferencja zkó³ Promuj¹cych Zdrowie, atowice Pilecki M. Zaburzenia psychiczne oraz patologia spo³eczna wœród m³odzie y krakowskiej. Collegium Medicum UJ raków Apfeldorfer. Anoreksja, bulimia, oty³oœæ. Wyd. si¹ nica, atowice Zió³kowska B. Ekspresja syndromu gotowoœci anorektycznej u dziewcz¹t w stadium adolescencji. Wyd undacji Humaniora Poznañ Abraham, Llewelyn-Jones D. Bulimia i anoreksja. Zaburzenia od ywiania. Prószyñski i -ka Warszawa eligman M. Co mo esz zmieniæ, a czego nie mo esz. Poradnik skutecznego samodoskonalenia. Media Rodzina Poznañ Zió³kowska B. Anoreksja od A do Z. Wyd Nauk cholar Warszawa Radziwi³owicz W, umi³a A. Psychopatologia okresu dorastania. Wybrane zagadnienia. Oficyna Wydawnicza IM- PUL, raków Dixon-Works D, Nenstiel RO, Aliabadi Z. Common Eating Disorders: A Primer for Primary Care Provides Board Review. Clin Rev 2003; 13(9): Jablow M. Anoreksja, bulimia, oty³oœæ. dañskie Wyd. Psychologiczne, dañsk tarzomska M. Anoreksja. Trudne pytania. Oficyna Wydawnicza IMPUL, raków McCabe MP, Riccardelli LA. Parent, peer and media influence on body image and strategies to both increase and decrease body size among adolescent boys and girls. Adolescence 2001; 36(142): tice E. Clinical implications of psychological research on bulimia nervosa and binge-eating disorder. J Clin Psychol 1999; 55(6): Martinez-onzales MA, ual P, Lahortiga, Alonso Y, Irala-Estevez J, Cervera. Parental factors, mass media influence, and onset of eating disorders in a prospective population. Pediatrics 2003; 111(2):