Wyniki Cel pracy Metodyka

Transkrypt

1 Wajszczyk Probl Hig Epidemiol B i wsp. Jakoœciowa 2008, 89(1): ocena sposobu ywienia m³odzie y w wieku pokwitania 85 Jakoœciowa ocena sposobu ywienia m³odzie y w wieku pokwitania Nutritional habits of adolescents BO ENA WAJSZCZYK, JADWIGA CHARZEWSKA, EL BIETA CHABROS, MA GORZATA ROGALSKA-NIED WIED, ZOFIA CHWOJNOWSKA, JOANNA FABISZEWSKA Zak³ad Epidemiologii i Norm ywienia, Instytut ywnoœci i ywienia w Warszawie Cel. Ocena zwyczajów ywieniowych m³odzie y w wieku pokwitania w zakresie liczby posi³ków, czêstotliwoœci spo ycia poszczególnych posi³ków i ich sk³adu oraz analiza ca³odziennych jad³ospisów uczniów, uwzglêdniaj¹ca potrzeby rosn¹cego organizmu. Materia³ i metody. Badania przeprowadzono wiosn¹ 2005 i 2006 roku na losowo wybranej grupie m³odzie y w wieku lat z Warszawy. Badaniami objêto 1054 osoby (554 dziewczêta i 500 ch³opców). Dane o sposobie ywienia zebrano na podstawie wywiadu o spo yciu z ostatnich 24 godzin. Jakoœciowej oceny poszczególnych posi³ków dokonano metod¹ Bieliñskiej, a do oceny ca³odziennych jad³ospisów pos³u ono siê metod¹ Szczyg³owej. Ró nice w czêstoœci wystêpowania analizowanych zjawisk oceniono przy u yciu testu U. Wyniki. Trzy czwarte badanych uczniów spo ywa³o przynamniej cztery posi³ki w ci¹gu dnia. Posi³kami najczêœciej spo ywanymi przez m³odzie by³ obiad (98%), kolacja (oko³o 95%) i pierwsze œniadanie (oko³o 94%). Znacznie rzadziej m³odzie spo ywa³a drugie œniadania (oko³o 60%). Oko³o 20% uczniów jada³o obiady w szkole. Popularnym zjawiskiem wœród m³odzie y by³o pojadanie miêdzy posi³kami. W badanej populacji wiêkszy by³ odsetek ch³opców pojadaj¹cych miêdzy posi³kami w porównaniu z dziewczêtami. Ocena jakoœci ca³odziennego ywienia wykaza³a, e w badanej populacji zaledwie 12% jad³ospisów by³o prawid³owo skomponowanych. Wnioski. Na podstawie uzyskanych wyników mo emy stwierdziæ, e zwyczaje ywieniowe badanej m³odzie y odbiega³y od zasad prawid³owego ywienia. Utrwalenie istniej¹cych nawyków mo e spowodowaæ kontynuowanie ich w yciu doros³ym, co mo e mieæ negatywny wp³yw na prawid³owy rozwój i stan zdrowia obecnie i w przysz³oœci. Aim. Assessment of the nutrition habits of the adolescents in the light of number of meals a day, frequency of meals consumption, the nutrition quality of meals and of total daily diet. Material and methods. The research was carried out for a group of Warsaw youth aged years. The researches were carried out in spring in the years of 2005 and 2006 on 1054 pupils (554 girls and 500 boys). Data on nutritional habits were collected using 24 hours recall method. Quantitative estimation of individual meals was assessed according to Bieliñska method and the total daily diet according to Szczyg³owa classification. Statistical significance analysis was made by test U. Results. Three fourths of examined pupils ate at least four meals during the day. The meals consumed the most often by the adolescents were dinner (98%), supper (about 95%) and breakfast (about 94%). The percentage of adolescents who had second breakfast was significantly lower (60%). Only about 20% pupils ate dinner in school. Most of examined adolescent consumed snacks between meals. The boys more often consumed snacks between meals in comparison with the girls. The daily nutrition quality assessment according to Szczyg³owa method showed that in only 12% adolescents the daily diet was correct. Conclusions. It was found that in recent years nutritional habits in the adolescents deviated from the recommended nutrition guidelines. The existing eating pattern can cause consequences in further life as in may have a negative influence on physical and mental development and state of health, at present and in future. Keys words: adolescents, dietary habits, eating frequency S³owa kluczowe: m³odzie, pokwitanie, zwyczaje ywieniowe, czêstoœæ spo ywania posi³ków Probl Hig Epidemiol 2008, 89(1): Nades³ano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence prof. dr hab. J. Charzewska Instytut ywnoœci i ywienia ul. Powsiñska 61/63, Warszawa tel. (0-22) , bwajszczyk@izz.waw.pl Wstêp Prawid³owe ywienie to nie tylko dostarczanie organizmowi wszystkich niezbêdnych sk³adników pokarmowych, ale tak e regularnoœæ posi³ków, ich liczba i roz³o enie w ci¹gu dnia oraz urozmaicony sk³ad. Zgodnie z zaleceniami opracowanymi przez polskich ekspertów w dziedzinie ywienia, m³odzie w wieku pokwitania powinna spo ywaæ przynajmniej 4-5 posi³ków w ci¹gu dnia najlepiej o sta³ych porach, w celu dostarczenia wszystkich niezbêdnych sk³adników od ywczych w iloœciach zgodnych ze zwiêkszonym zapotrzebowaniem w okresie pokwitania. Wyniki badañ wskazuj¹ na korzystny wp³yw zwiêkszania czêstotliwoœci spo ywania posi³ków, przy

2 86 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(1): zachowaniu tej samej wartoœci energetycznej ca³odziennej diety, na masê cia³a, tolerancjê glukozy, cholesterolemiê oraz redukcjê cholesterolu LDL [1, 2, 3]. Przerwy miêdzy posi³kami nie powinny byæ d³u - sze ni 4 godziny. Z uwagi na to, e czas pobytu uczniów w szkole wynosi od 5 do nawet 10 godzin dziennie, ka dy uczeñ powinien spo ywaæ drugie œniadanie lub obiad w szkole. Zbyt d³ugie przerwy miêdzy posi³kami wp³ywaj¹ niekorzystnie na organizm m³odego cz³owieka. Dochodzi do znacznego spadku poziomu glukozy we krwi, co wp³ywa na zmniejszenie wydolnoœci fizycznej i umys³owej, obni enie zdolnoœci koncentracji, gorsze samopoczucie, a w konsekwencji gorsze predyspozycje do aktywnego udzia³u ucznia w zajêciach lekcyjnych [4, 5]. Wiêkszoœæ posi³ków spo ywanych przez m³odzie powinna sk³adaæ siê z produktów zawieraj¹cych bia³ko zwierzêce o wysokiej wartoœci od ywczej oraz warzywa lub owoce. Nieodzownymi produktami, które powinny codziennie wchodziæ w sk³ad posi³ków m³odzie y, jest mleko i jego przetwory. Taki model ywienia zapewnia odpowiedni¹ poda elaza, witamin oraz sk³adników mineralnych, zw³aszcza wapnia i elaza. Pojadanie miêdzy posi³kami mo e byæ zjawiskiem korzystnym pod warunkiem, e w jego sk³ad bêd¹ wchodzi³y produkty zalecane w ywieniu m³odzie y takie, jak: owoce, warzywa, jogurty, napoje mleczne, p³atki œniadaniowe itp. Cel pracy Ocena zwyczajów ywieniowych m³odzie y w wieku pokwitania w kontekœcie zaleceñ dla tej grupy wiekowej w zakresie liczby posi³ków, czêstotliwoœci spo ycia poszczególnych posi³ków i ich sk³adu oraz ocena ca³odziennych jad³ospisów uwzglêdniaj¹ca potrzeby rosn¹cego organizmu. Metodyka Badaniami objêto losowo wybran¹ grupê 1054 osób (554 dziewczêta i 500 ch³opców) w wieku lat z warszawskich szkó³ podstawowych i gimnazjów. ¹cznie zbadano uczniów z 86 klas. Zg³aszalnoœæ wynios³a 55,4%. Badania przeprowadzono wion¹ 2005 i 2006 roku. Na przeprowadzenie badania otrzymano zgodê komisji bioetycznej. Dane o sposobie ywienia zebrano na podstawie wywiadu o spo yciu z ostatnich 24 godzin poprzedzaj¹cych badanie. Badania przeprowadzono przy u yciu Albumu fotografii produktów i potraw, opracowanego w Instytucie ywnoœci i ywienia. Jakoœciowej oceny poszczególnych posi³ków dokonano metod¹ Bieliñskiej, a do oceny ca³odziennych jad³ospisów pos³u ono siê metod¹ Szczyg³owej, obejmuj¹cej cztery kategorie jakoœci ca- ³odziennego ywienia: I kategoria ywienie prawid³owe, II kategoria ywienie zadowalaj¹ce, III kategoria ywienie niezadowalaj¹ce i IV kategoria ywienie nieprawid³owe. Analizy istotnoœci ró nic miêdzy odsetkami dokonano przy u yciu testu U. Wyniki Najwiêcej m³odzie y (oko³o 45%) w dniu poprzedzaj¹cym badanie spo ywa³o 4 posi³ki dziennie (ryc. 1). Ró nice w iloœci spo ywanych posi³ków miêdzy ch³opcami i dziewczêtami by³y nieistotne statystycznie. Ryc. 1. Liczba posi³ków spo ywanych przez m³odzie w ci¹gu dnia (%) Fig. 1. Number of meals consumed by youth in a day (%) Posi³kiem najczêœciej spo ywanym przez m³odzie by³ obiad, nastêpnymi kolacja i pierwsze œniadanie. Czêstotliwoœæ ich spo ycia by³a du a i waha³a siê od 93,6% w przypadku kolacji u ch³opców, do 98,0% dla obiadu u obu p³ci (tab. I). Niezadowalaj¹cy by³ natomiast odsetek m³odzie y spo ywaj¹cej drugie œniadania. W dniu poprzedzaj¹cym badanie posi³ek ten spo ywa³o tylko oko³o 60% uczniów. Niewielkim zainteresowaniem cieszy³y siê równie obiady szkolne, które spo ywa³o 25,3% ch³opców i 19,0% dziewcz¹t. Najmniejsz¹ czêstotliwoœæ spo ycia odnotowano w przypadku podwieczorku. Popularnym zjawiskiem wœród badanej m³odzie- y by³o pojadanie miêdzy posi³kami. Odsetek ch³op- Tabela I. Czêstotliwoœæ spo ywania poszczególnych posi³ków (%) Table I. Frequency of consuming individual meals (%) Rodzaj posi³ku / Type of meal Dziewczêta Ch³opcy / Girls / Boys n % n % Pierwsze œniadanie / First breakfast Drugie œniadanie / Second breakfast Obiad / Dinner Podwieczorek / Afternoon snack Kolacja / Supper Pojadanie / Intermittent snacks

3 Wajszczyk B i wsp. Jakoœciowa ocena sposobu ywienia m³odzie y w wieku pokwitania 87 ców pojadaj¹cych miêdzy posi³kami by³ nieco wiêkszy (69,4%) w porównaniu z dziewczêtami (63,2%), jednak e ró nice te nie by³y istotne statystycznie. Produktami najczêœciej spo ywanymi miêdzy posi- ³kami by³y napoje, s³odycze, owoce i kanapki oraz lody. Zarówno dziewczêta jaki i ch³opcy bardzo rzadko spo ywali w ramach pojadania jogurty, napoje mleczne, p³atki œniadaniowe i sery. Ch³opcy istotnie czêœciej w porównaniu z dziewczêtami pili ró nego rodzaju napoje oraz jadali kanapki, natomiast istotnie rzadziej spo ywali owoce (tab. II). *wojbebojf **wojbebojf 0CJBE 1PEXJFD[PSFL,PMBDKB Tabela II. Produkty najczêœciej spo ywane przez m³odzie miêdzy posi³kami Table II. Products most frequently consumed by youth between meals Ryc. 2. Odsetek posi³ków pe³nowartoœciowych tzn. zawieraj¹cych bia³ko zwierzêce i owoce lub warzywa w zale noœci od rodzaju posi³ku Produkty / Products Fig.e 2. Percentage of full value meals, i.e. meals containing animal Dziewczêta Ch³opcy / Girls / Boys protein, fruits or vegetables, depending on the type of meal (%) (%) Napoje/drinks * S³odycze/sweets Owoce/fruits * Kanapki/sandwiches * Lody/icecream Chipsy/chips chrupki, p³atki œniadaniowe/crisps, flakes mleko, kakao, budyñ / Milk, cacao, pudding Jogurty/yoghurt Paluszki/cracknels sery bia³e/white cheese sery ó³te/yellow cheese *wojbebojf 0CJBE,PMBDKB * ró nice istotne statystycznie p<0,05/difference significant at p<0.05 Z danych zamieszczonych na rycinie 2 wynika, e pe³nowartoœciowe posi³ki, w których sk³ad wchodzi³y produkty zawieraj¹ce bia³ko zwierzêce oraz warzywa lub owoce, badani uczniowie najczêœciej jadali na obiad. Ten typ posi³ku spo ywa³o oko³o 65% m³odzie y. W przypadku pozosta³ych posi³ków odsetek ten by³ znacznie mniejszy i waha³ siê od 22,9% (pierwsze œniadanie dziewczêta) do 40,3% (kolacja ch³opcy). Mleko i produkty mleczne badana m³odzie najczêœciej jada³a na pierwsze œniadanie i kolacjê. Pierwsze œniadanie zawieraj¹ce produkty mleczne czêœciej jadali ch³opcy w porównaniu z dziewczêtami. Najrzadziej mleko lub jego przetwory pojawia³y siê na obiad. Zaledwie 21,7% dziewcz¹t i 23,5% ch³opców spo ywa³o te produkty w ramach obiadu (ryc. 3). Na uwagê zas³uguje fakt, e ponad 13% uczniów (13,9% dziewcz¹t i 13,2% ch³opców) w dniu poprzedzaj¹cym badanie nie spo ywa³o mleka ani adnych przetworów mlecznych. Posi³ki wêglowodanowo-t³uszczowe, o ma³ej wartoœci od ywczej, badani uczniowie najczêœciej spo ywali na drugie œniadanie (oko³o 13%) i podwieczorek (12,9% dziewcz¹t, 17,0% ch³opców). Obiad, Ryc. 3. Odsetek diet zawieraj¹cych mleko i przetwory w zale noœci od rodzaju posi³ku Fig. 3. Proportion of diets containing milk or processed milk depending on the type of meal sk³adaj¹cy siê z produktów dostarczaj¹cych g³ównie t³uszczu i wêglowodanów, dwukrotnie czêœciej spo- ywany by³ przez dziewczêta. Ró nice by³y istotne statystycznie (ryc. 4). *wojbebojf 0CJBE,PMBDKB Ryc. 4. Odsetek diet nie zwieraj¹cych bia³ka zwierzêcego i warzyw lub owoców (wêglowodanowo-t³uszczowy) w zale noœci od rodzaju posi³ku Fig. 4. Percentage of diets containing no animal protein, vegetables or fruits (carbohydrate-fatty diet) depending on the type of meal

4 88 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(1): Warzywa lub owoce najczêœciej badani uczniowie spo ywali na obiad. Ponad 75% obiadów zawiera- ³o dodatek warzyw lub owoców. Stosunkowo czêsto produkty te wchodzi³y w sk³ad podwieczorku. Owoce lub warzywa czêœciej wchodzi³y w sk³ad wszystkich analizowanych posi³ków spo ywanych przez dziewczêta w porównaniu z ch³opcami. W przypadku pierwszego i drugiego œniadania ró nice by³y istotne statystycznie. Konsekwencj¹ b³êdów w zestawieniu poszczególnych posi³ków by³a jakoœæ ca³odziennego ywienia. Stosuj¹c ocenê ca³odziennych jad³ospisów opracowan¹ przez Szczyg³ow¹ stwierdzono, e jedynie 11,7% jad³ospisów dziewcz¹t i 12,6% jad³ospisów ch³opców by³o prawid³owo zestawionych (I kategoria), natomiast a jedn¹ czwart¹ jad³ospisów uznano za nieprawid³owe (IV kategoria). W kategorii III i IV znajduj¹ siê jad³ospisy zawieraj¹ce szereg istotnych b³êdów, mog¹cych doprowadziæ przy d³u szym stosowaniu tego modelu ywienia do niedoborów pokarmowych. Niepokoj¹cy jest fakt, e tego typu jad³ospisy wystêpowa³y u 56% uczniów. Q Q *wojbebojf **wojbebojf 0CJBE 1PEXJFD[PSFL,PMBDKB Ryc. 5. Odsetek diet zawieraj¹cych owoce lub warzywa w zale noœci od rodzaju posi³ku Fig. 5. Percentage of diets containing fruits or vegetables depending on the type of meal * ** *** *7 Ryc. 6. Jakoœæ ca³odziennego ywienia wg Szczyg³owej (%) Fig. 6. Quality of whole-diet nutrition (according to Szczyg³owa (%) Dyskusja W badanej grupie m³odzie y odnotowano stosunkowo du y odsetek uczniów spo ywaj¹cych w dniu poprzedzaj¹cym badanie przynajmniej cztery posi³ki, czyli iloœæ zgodn¹ z zaleceniami. Bardzo zbli one rezultaty uzyskano w badaniach m³odzie y warszawskiej w tym samym wieku w latach 1999/ 2000 [6] oraz m³odzie y z terenu po³udniowego Podlasia [7] a tak e m³odzie y wiejskiej z regionu Polski œrodkowo-wschodniej [8]. Posi³kami najczêœciej spo- ywanymi przez m³odzie by³y obiad, kolacja i pierwsze œniadanie. Czêstotliwoœæ ich spo ycia wynosi³a powy ej 90%. Natomiast najczêœciej opuszczanymi posi³kami by³ podwieczorek oraz drugie œniadanie. Szczególnie niepokoj¹cym zjawiskiem byla ma³a czêstotliwoœæ spo ywania posi³ku w szkole. W badanej populacji odsetek m³odzie y spo ywaj¹cej drugie œniadanie lub obiad w szkole wynosi³ oko³o 60%, z czego obiady szkolne spo ywa³o 25,3% ch³opców i 19,0% dziewcz¹t. Uzyskane wyniki s¹ zbie ne z danymi stacji sanitarno-epidemiologicznych z terenu ca³ego kraju, zebranymi w 2001 r. Z danych tych wynika, e z posi³ków wydawanych w szkole korzysta³o 24,3% uczniów szkól podstawowych i 16,1% gimnazjalistów [9]. Wyniki badañ dotycz¹cych czêstotliwoœci spo ywania posi³ków w szkole ró ni¹ siê znacznie od siebie w zale noœci od sposobu zbierania informacji. Odsetek m³odzie y spo ywaj¹cej drugie œniadania jest znacznie wiêkszy w badaniach dotycz¹cych spo ycia w dniu poprzedzaj¹cym badanie lub w dniu badania, siêgaj¹cy nawet 87%, [10, 11] w porównaniu z wynikami badañ zwyczajowego spo ycia, w których niespe³na 50% m³odzie y deklaruje spo ywanie tego posi³ku codziennie [12, 13]. Analizuj¹c sk³ad poszczególnych posi³ków zwraca uwagê bardzo ma³y udzia³ produktów bêd¹cych Ÿród³em bia³ka zwierzêcego (³¹cznie z mleka i jego przetworów) oraz warzyw lub owoców, czyli posi- ³ków które powinny stanowiæ podstawê w ywieniu m³odzie y. Wyj¹tek pod tym wzglêdem stanowi³y obiady. Ten typ obiadu spo ywa³o oko³o 65% uczniów. Konsekwencj¹ nieprawid³owo zestawionych posi³ków by³ ma³y odsetek ca³odziennych jad³ospisów uznanych za prawid³owe. Zaledwie 11,7% jad³ospisów dziewcz¹t i 12,6% ch³opców mieœci³o siê w tej kategorii. Z przedstawionych danych wynika, e bardzo popularny wœród badanej m³odzie by³ zwyczaj pojadania miêdzy posi³kami, co potwierdzaj¹ równie wyniki innych badañ [14]. W dniu poprzedzaj¹cym badanie pojada³o miêdzy posi³kami 63,2% dziewcz¹t i 69,4% ch³opców. Nale y podkreœliæ, e pojadanie miêdzy posi³kami nie musi byæ uznane za zjawisko niepo ¹dane w ywieniu dzieci i m³odzie y. Mo e ono odgrywaæ pozytywn¹ rolê, zw³aszcza u osób bardziej aktywnych, oraz tych, które nie s¹ w stanie zjeœæ du-

5 Wajszczyk B i wsp. Jakoœciowa ocena sposobu ywienia m³odzie y w wieku pokwitania 89 ych objêtoœciowo posi³ków i w zwi¹zku z tym czêsto odczuwaj¹ g³ód na d³ugo przed nastêpnym regularnym posi³kiem. Ponadto pojadanie miêdzy posi³kami mo e pomóc zaspokoiæ potrzeby energetyczne przez ca³y dzieñ w sytuacji, gdy rozk³ad zajêæ w ci¹gu dnia uniemo liwia spo ywanie posi³ków o okreœlonej porze. Aby z punku widzenia zasad racjonalnego ywienia uznaæ pojadanie miêdzy posi³kami za korzystne, w jego sk³ad nie powinny wchodziæ produkty zawieraj¹ce du e iloœci t³uszczu, takie jak ywnoœæ typu fast-food, chipsy, frytki itp. oraz s³odycze. Spo- ywanie tych produktów zmniejsza spo ycie warzyw, owoców, produktów mlecznych, chudego miêsa i ryb, przyczynia siê natomiast do konsumpcji nadmiaru t³uszczu, w tym nasyconych kwasów nasyconych i izomerów trans. Ponadto niewystarczaj¹ca w takiej diecie jest poda sk³adników mineralnych i witamin. Produktami spo ywanymi najczêœciej w ramach pojadania by³y napoje, s³odycze oraz owoce (dziewczêta) i kanapki (ch³opcy). Z wyj¹tkiem owoców, w sk³ad pojadania bardzo rzadko wchodzi³y produkty po ¹dane w ywieniu m³odzie y takie, jak: mleko i napoje mleczne, jogurty. Sporadycznie pojawia³y siê sery czy orzechy [14, 15]. W badanej populacji nie zaobserwowano istotnych statystycznie ró nic miêdzy dziewczêtami i ch³opcami w iloœci i czêstotliwoœci spo ywanych posi³ków oraz w jakoœci ca³odziennych jad³ospisów. Natomiast dziewczêta istotnie czêœciej ni ch³opcy spo- ywa³y owoce i warzywa na pierwsze i drugie œniadanie, oraz obiady charakteryzuj¹ce siê nisk¹ wartoœci¹ od ywcz¹ (posi³ki wêglowodanowo-t³uszczowe). Dziewczêta nieco rzadziej pojada³y miêdzy posi³kami w porównaniu do ch³opców, jednak e ró nice nie by³y istotne statystycznie. W ramach pojadania dziewczêta chêtniej siêga³y po owoce oraz s³odycze i lody natomiast ch³opcy po napoje, kanapki i chipsy. Wnioski 1.W badanej populacji stwierdzono szereg nieprawid³owoœci w sposobie ywienia. Najwa niejsze z nich to: a. brak posi³ku spo ywanego w szkole u znacznego odsetka uczniów b. ma³a popularnoœæ obiadów szkolnych c. ma³a czêstotliwoœæ spo ycia posi³ków pe³nowartoœciowych, zawieraj¹cych bia³ko zwierzêce oraz owoce i/lub warzywa d. bardzo ma³y udzia³ produktów polecanych w ywieniu m³odzie y spo ywanych w ramach pojadania e. du y odsetek (56%) jad³ospisów dalece odbiegaj¹cych od zasad prawid³owego ywienia 2. Jakoœciowa analiza ywienia mo e stanowiæ bogate Ÿród³o informacji o zwyczajach ywieniowych m³odzie y i byæ podstaw¹ do wprowadzania prozdrowotnych zmian. 3. Utrwalenie z³ych nawyków ywieniowych m³odzie y mo e spowodowaæ kontynuowanie ich w yciu doros³ym, co mo e mieæ negatywny wp³yw na prawid³owy rozwój i stan zdrowia obecnie i w przysz³oœci. Piœmiennictwo / References 1. Berkey CS, Rockett HRH, Gillman MW i wsp. Longitudinal study of skipping breakfast and weight change in adolescents. Int J Obes 2003, 27: Louis-Sylvestre J. Eating frequency and carbohydrate metabolism: insulin is concerned in all aspects. About eating frequency. Expert Meeting. Nice, France, Lairon D. Eating frequency and lipid metabolism. About eating frequency. Expert Meeting. Nice, France, ***Dietary recommendations for children and adolescents. A guide for practitioners. Consensus statement from the American Heart Association Circulation 2005, 112: Ziemlañski Œ. Podstawy prawid³owego ywienia cz³owieka. Zalecenia ywieniowe dla ludnoœci w Polsce. Wyd Instytutu Danone, Warszawa Wajszczyk B, Charzewska J, Chabros E i wsp. Zmiana zwyczajów ywieniowych m³odzie y w wieku pokwitania z Warszawy na przestrzeni ostatnich 30-tu lat obserwacji. yw Cz³ow Metab 2004, 31, supl. 2 cz. I: Czeczelewski J, Huk-Wieliczuk E, Michalska A i wsp. Ocena sposobu ywienia dzieci ze œrodowiska wiejskiego i miejskiego z terenu po³udniowego Podlasia. yw Cz³ow Metab 2001, 28, supl: Czeczelewski J. Sposób ywienia a wartoœæ BMI u dorastaj¹cej m³odzie y wiejskiej. Roczn PZH 2007, 58, (1): Gajewska M, Ignar-Golinowska B: Ocena ywienia uczniów w Polsce na podstawie danych stacji sanitarnoepidemiologicznych za 2001 rok. Rocz PZH 2003, 54, 2: Suliga E: Ocena czêstoœci spo ycia œniadañ wœród dzieci wiejskich. Rocz PZH 2005, 56, 3: Woynarowska B, Mazur J: Zachowania zdrowotne m³odzie y szkolnej w Polsce: wyniki badañ HBSC Zdr Publ 2004, 114(2): Je ewska-zychowicz M. Wp³yw œrodowiska rodzinnego i szkolnego na czêstotliwoœæ spo ywania posi³ków przez m³odzie w wieku lat na przyk³adzie œrodowiska warszawskiego. yw Cz³ow Metab 2003, XXX, 1/2: Suliga E. Czêstoœæ spo ycia i wartoœæ energetyczna œniadañ wœród dzieci i m³odzie y w wieku szkolnym. Rocz PZH 2006, 57, 1: Je ewska-zychowicz M. Wystêpowanie zwyczaju pojadania miêdzy posi³kami wœród m³odzie y w wieku lat i jego uwarunkowania. Acta Sci Pol Technol Aliment 2004, 3, (1): Ko³³ajtis-Do³owy A, Pietruszka B, Waszczeniuk-Uliszka M i wsp. Wybrane zachowania ywieniowe m³odzie y gimnazjalnej z Warszawy. yw Cz³ow Metab 2003, 30, 1/2: