Raportowanie badań jakościowych i ilościowych. Ukryte podobieństwa i wyraźne różnice

Emilia Soroko Instytut Psychologii UAM Raportowanie badań jakościowych i ilościowych. Ukryte podobieństwa i wyraźne różnice Wprowadzenie Badania naukowe to działalność publiczna brzmi pierwsze zdanie jednego z rozdziałów tomu traktującego o metodologii badań psychologicznych (Shaugnessy i in., 2002, s. 493). Po zakończeniu badań empirycznych badacz uzyskane rezultaty komunikuje społeczności badaczy w formie raportu umieszczanego w publikacjach. Raporty takie realizują wiele celów, ale głównie mają oznajmiać konkretne dane i idee w sposób jasny i szczegółowy na tyle, aby umożliwić odbiorcom kompetentną ocenę, a także stymulować i ukierunkowywać dalsze badania (Babbie, 2004, s. 563). Zgodnie z Richardson (1990, s. 15), pisanie raportów naukowych cechuje się własną retoryką i posiada pewne dyskursywne reguły. Retoryka badań naukowych oznacza, że badacz pisząc, wykorzystuje różnorodnie środki perswazyjne i stylistyczne. Jednak style pisania naukowego nie są ani jedynie wyrazem indywidualnych preferencji ani nie są paradygmatycznie neutralne odzwierciedlają założenia projektów badawczych czy charakter czasopism naukowych (Reshef, 2001). Podejście jakościowe oraz ilościowe wyznaczają określone reguły pisania, które ściśle korespondują z etapami postępowania badawczego, jakie się postuluje. Można na przykład powiedzieć za Beyers (2006, s. 2-8; Elliot, 2005), że istnieją także nastawieni na dane publikacje odbiorcy (quantitative versus qualitative audiences). 1

Reguły te różnią się szczegółowością i zakresem, np. APA s Publication Manual (1994) zawiera około 200 stron porad od organizacji treści w tekście do interpunkcji. Istnieją więc wskazówki bezpośrednie, mówiące jak pisać, ale istnieją także wskazówki ukryte, które współ-determinują to, co zostanie napisane od mniej uchwytnej strony (Richardson, 1990, s. 15). Na przykład w obrębie paradygmatów funkcjonują tzw. metanarracje nadrzędne założenia, działające jako heurystyki, np. odpowiedź na pytania: Dokąd zmierza nauka? Co jest cenione, a co zabronione? Jaki status mają badania? Używanie terminu metanarracja w kontekście pisania prac naukowych implikuje też przekazywanie sobie nawzajem przez naukowców pewnych opowieści o tym, jak wygląda dobra praca naukowa, w jaki sposób się ją pisze i na jakie trudności w aktywności tej można napotkać. Pisanie jako działalność publiczna ukierunkowana na komunikowanie odbiorcy wyników badań jest więc czynnością ustrukturyzowaną wyznaczoną regułami wyraźnie eksplikowanymi, ale i regułami ukrytymi. Część reguł wywodzi się z postrzegania podobieństw i różnic między podejściem jakościowym i ilościowym w badaniach i nimi chciałabym zająć się w niniejszej pracy. 1. Kryteria dobroci raportów z badań naukowych Komunikowanie wyników pracy naukowej w naukach społecznych w paradygmacie ilościowym różni się od pisania dysertacji jakościowej. Ta pierwsza wydaje się o wiele wyraźniej skodyfikowana, a druga wydaje się dopuszczać ponowny mariaż nauki i literatury, co brzmi dość kontrowersyjnie, choćby dlatego, że rodzi problem subiektywności uzyskiwanych rezultatów (por. Paluchowski 2007, s. 99). Powstaje więc pytanie, czy raporty w podejściu jakościowym i ilościowym powinny być oceniane w oparciu o wspólne czy oddzielne kryteria? 2

1.1 Kryteria wspólne raportów z badań jakościowych i ilościowych Biorąc pod uwagę doświadczenia czytelnicze oraz literaturę przedmiotu, wydaje się, że w sposobie raportowania wyróżniają się trzy (przenikające się) warstwy opisu raportu. Warstwy te mają dość ogólny charakter, odnoszą się zarówno do raportu z badań ilościowych jak i jakościowych, więc uznać je można za kryteria wspólne. Po pierwsze jest to warstwa retoryczna dobry raport wywiera dobre wrażenie na odbiorcy i przekonanie go, że prezentowane treści są wiarygodne (perswazyjność). Drugą płaszczyzną jest struktura raportu, czyli dobra kompozycja, pozwalająca przedstawić wszystkie niezbędne informacje, które są podstawą do krytycznej oceny wyników z badań. Trzecia warstwa opisu raportu to zgodność z filozoficznymi (ontologicznymi i epistemologicznymi) założeniami, leżącymi u podstaw prowadzonych badań, czyli warstwa paradygmatyczna zakładam, że dobry sposób prezentacji badań powinien jednak nie tylko korespondować z założeniami filozoficznymi, ale te założenia uwypuklać. Z refleksji nad ową ostatnią płaszczyzną wywodzi się jednak pewna ważna dla raportowania kwestia. Podejście jakościowe i ilościowe różnią się na bardzo podstawowym poziomie wywodzą się z odmiennych założeń o naturze ludzkiej i sposobach jej poznawania (por. więcej np. Straś-Romanowska, 2000). Podejście ilościowe wywodzi się z nauk przyrodniczych (Naturwissenschaften termin Dilthey a por. w: Grobler, 2006) i pozytywizmu, a podejście jakościowe z założeń nauk o kulturze i jej wytworach humanistycznych (Geistewissenschaften) oraz interpretywizmu. Najważniejszą różnicą między nimi nie jest odmienna metoda badań jak pisze Paluchowski (2007) obydwa podejścia wykorzystują metody empiryczne (por. też Urbaniak-Zając, Piekarski, 2003, s. 13). Różnicą tą jest właśnie inne 3

założenie metateoretyczne, choć obydwa podejścia tworzą psychologię jako naukę empiryczną. Oczywiście dalej eksplorując znaczenie słów jakościowy i ilościowy okazuje się, że przymiotnikami tymi określone mogą być nie tylko założenia metateoretyczne, ale także typ danych czy sposób prowadzenia analiz. Chociaż w literaturze przedmiotu często porównuje się badania jakościowe i ilościowe na owym niższym poziomie, to w pracy tej zakładam między nimi różnicę głównie paradygmatyczną. Dokonując ewaluacji raportów z badań jakościowych i ilościowych jako raportów z badań empirycznych, należy przyjąć te same kryteria oceny. Dokonując oceny raportów z badań jakościowych i ilościowych jako realizujących odmienne założenia metateoretyczne, kryteria te mogą być już odmienne, ale podporządkowane kryteriom obowiązującym w naukach empirycznych. Każde badania empiryczne powinny być trafne, rzetelne, wolne od stronniczości oraz replikowalne (por. Paluchowski, 2001; Brzeziński, 1997). Raportowanie badań musi więc respektować te zasady, czyli uwydatniać kwestie trafności i rzetelności (np. przedstawiając proces dbania o ustalenie tych parametrów, podając współczynniki), odnosić się do kwestii ewentualnej utraty bezstronności badacza (np. podejmując dyskusję nad wpływem badacza na osobą uczestniczącą w badaniu) oraz tak sprawozdać procedurę postępowania, aby inni naukowcy mogli dokonać replikacji badania. Wydaje się, że trudniej jest kryteria te spełnić, pisząc raport z badań jakościowych i warto przyjrzeć się wybranym uwarunkowaniom tej trudności. Podejście jakościowe bywa niekiedy dyskryminowane w obrębie badań empirycznych bądź przez zwolenników podejścia ilościowego, bądź w kontekście poczucia niższości samych badaczy jakościowych (por. np. Klebaniuk, 2000; Richardson, 1990). Być może więc (po części) jako wyraz podkreślania tożsamości 4

(czy odrębności, gdyż badacze jakościowi obawiają się zależności od języka pozytywistycznego por. Tobin i Begley, 2004), proponuje się w jego obrębie dość ekscentryczne sposoby raportowania badań 1, np. fabularyzowane relacje z przebiegu prac (Hammersley, Atkinson, 2000) lub relacje w formie poematów (Miles, Huberman, 2000) jeśli występują one bez respektowania wspomnianych wyżej kwestii dobroci badań empirycznych, to czytając, warto zakwestionować ich wagę. Jednak wybór powyższych środków przekazu można (niekiedy z powodzeniem) uzasadniać przez odwołanie się do bazowych założeń projektu badawczego, np. jeśli są to tzw. badania heurystyczne czy analiza fenomenologiczna (por. Moustakas, 2001; Creswell, 2003). Przyjmując odmienną perspektywę, zauważa się niekiedy w raportach jakościowych jakby wymuszone stosowanie języka typowego dla paradygmatu pozytywistycznego (stosowania tzw. retoryki weryfikacyjnej 2 Konecki, 2000), a przecież podejście jakościowe ma prawo wykształcić własny sposób wyrazu, czyli tzw. retorykę generacyjną (por. Konecki, 2000). Dbanie o wyrazistość badań jakościowych z jednej strony, a obawa przed nienaukowością z drugiej, przyczyniają się do zamętu w kwestii raportowania. Rozwiązaniem wydaje się oczywiście uzyskanie balansu w aspekcie indywidualizacji badań jakościowych i w aspekcie podporządkowywania ich kryteriom badań empirycznych. Powiedzieć można, że ten ostatni aspekt jest niedocenionym (ukrytym) podobieństwem miedzy raportami z badań jakościowych i ilościowych. 1.2 Kryteria różnicujące raporty z badań jakościowych i ilościowych 1 Czasami ku przestrodze wspomina się też o dość ekscentrycznym sposobie raportowania tzw. impresyjnym, który pozwala na taką dowolność relacjonowania, że odbiera badaniom wiarygodność, gdyż przypomina dziennikarski artykuł w brukowcu (por. Emihovich, 1995). 2 Przykłady, jakie podaje Konecki (2000) to np.: "próbna hipoteza", "istnieje tylko kilka przypadków", "sprawdzono to wiele razy", "udowodniono", "przetestowano", "potrzebujemy więcej dowodów w przyszłych badaniach", itp. 5

Przegląd kryteriów różnicujących badania jakościowe i ilościowe mógłby przyczynić się do ustalenia ram o metateoretycznym charakterze, wyznaczających to, co jest w tych raportach pożądane, a co niedopuszczalne. Przedstawiona poniżej tabela 1 zestawia wybrane aspekty odróżniające badania prowadzone w podejściu jakościowym i ilościowym. Część z tych różnic wprost przekłada się na sposób pisania raportów z badań. Ogólnie powiedzieć można, że raporty z badań ilościowych mają dość dobrze skodyfikowane reguły co do ich formy i zawartości (por. Brzeziński, 1997; Babbie, 2004; Shaugnessy i in., 2002), natomiast w badaniach jakościowych wciąż aktualne jest zapotrzebowanie na strukturę sprawozdań, gdyż jako analitycy oddani danym jakościowym posiadamy niewiele prawideł, jak należy pisać sprawozdania (Miles i Huberman, 2000, s. 312). Z tego powodu w poniższych porównianiach skoncentruję się bardziej na podejściu jakościowym. Tabela 1. Wybrane aspekty opozycji badań ilościowych i jakościowych. Opracowanie na podstawie: Straś-Romanowska (2000, s. 24-25), Altheide (1987). Kryterium Badania ilościowe Badania jakościowe Zakres podmiotu badań 3 Świat natury Świat kultury Założenia, co do Statyczna Procesualna, zmienna rzeczywistości Ukierunkowanie Zainteresowanie prawami Zainteresowanie przebiegami pytań ogólnymi jednostkowymi Pytania badawcze Rozstrzygające Dopełniające, eksploracyjne Charakter poznania Odkrywanie przyczyn lub naukowego korelacji Odkrywanie sensów, znaczeń Proces poznania Hipotetyczno-dedukcyjny i linearny Indukcyjny i cyrkularny Główne metody Techniki swobodne Techniki testowe zbierania danych (rozmowa, obserwacja) Typ danych Liczbowe Werbalne (tekstualne) Kryterium prawdy Statystyczne Semantyczne Cel teoretyczny Potwierdzanie, Rozumienie i porozumienie 3 Zgodnie z myślą Straś-Romanowskiej (2000) fakty natury i fakty kultury stanowią odrębne aspekty życia psychicznego człowieka fakty natury leżą u podstaw porządku instrumentalnego (procesy adaptacyjne), a fakty kultury nieinstrumentalnego (przeżycia, refleksje, intencje). 6

Kryterium Badania ilościowe Badania jakościowe wyjaśnianie, przewidywanie Cel praktyczny Ingerencja i kontrola Poszerzanie świadomości Wpływ badacza Ukierunkowanie raportu z badań Minimalizowany, uznawany za czynnik zniekształcający wyniki Wynik badań Kontrolowanie stronniczości, ale uznawanie wpływu badacza Proces badawczy Wyznaczając różnice między podjeściami, zaczyna się zwykle od aspektu ontologicznego oraz epistemologicznego, a później pewnych kwestii szczegółowych. Już zastanawiając się nad naturą rzeczywistości oraz nad zakresem podmiotu badań, zauważamy, że badania ilościowe dążą raczej do poznania statycznego świata natury, kierowanego prawami ogólnymi, a jakościowe do poznania złożonego świata kultury, rządzonego prawami jednostkowymi. Wpływa to na raporty badań tak, że w podjejściu ilościowym tekst skoncentowany jest głównie na wynikach badań, natomiast w podejściu jakościowym na relacjonowaniu procesu badawczego. Relacjonowanie, uwzględniające wszystkie możliwe czynniki wpywające na wynik, zwiększa rzetelność, trafność oraz obiektywność (por. Stemplewska-Żakowicz, 2005, s. 78; na podst. Lincoln i Guba, 1985). Podobnie eksplorując sposoby poznawania rzeczywistości w tych dwóch podejściach, rozrożnić można bądź koncentrację na odkrywaniu przyczyn i korelacji przy stawianiu pytań rozstrzygających (czy? dlaczego?), bądź koncentrację na znaczeniach i sensach przy zadawniu pytan dopełniających (co? po co?). Raporty z badan ilościowych sprawozdawać będą więc głównie operacjonalizację terminów teoretycznych, hipotezy oraz uzasadniać stosowanie pewnych zabiegów wnioskowania (dowodzenia), które najczęściej będzie miało statystyczny charakter. Dane będące podstawą opracowywania i wnioskowania są będą wtedy liczbowe i zdobyte za pomocą testów (pomiaru ilościowego). W raportach z badań jakościowych 7

pojawiać się powinny pogłębione interpretacje danych werbalnych (słownych, uzyskanych za pomocą metod swobodnych), dlatego że głównie dowodzi się tutaj semantycznie (tłumacząc znaczenia). W raportach jakościowych pojawia się wiele materiału opisowego przykładów, dialogów, wewnętrznych monologów, ilustracji, winietek i cytatów, które mają reprezentować zebrany materiał (Zeller, 1995). Bez reprezentacji znaczenia tekstu (głównie właśnie przez jego cytowanie, gdyż zwykle nie można osiągnąć tego przez podawania wartości liczbowych) nie daje się szansy czytelnikom na krytyczną ocenę wniosków z badań. Podobnie wygląda kwestia wywoływania danych jakościowych. W raportach jakościowych pokaźną część stanowią obszerne opisy stosowania (przebiegu) procedur badawczych, dodatkowych reakcji osób badanych, decyzji badacza, a nawet uczuć osoby badającej czy jej przemyśleń, które pojawiały się w toku badań (przykłady, porównania i anegdoty). Dzieje się tak dlatego, że jakościowe metody generowania danych to głównie wywiady i rozmowy psychologiczne czy także obserwacja uczestnicząca. W samym przebiegu zbierania danych w taki sposób mają miejsce pewne wydarzenia, także interpersonalne, które mogą mieć związek z istotnymi z punktu widzenia problemu badawczego kwestiami. Zbieranie danych często dookreśla się współkonstruowaniem ich przez obydwie uczestniczące w relacji osoby: badający i osoba badana (Stemplewska-Żakowicz, 2005). Ponieważ samo postępowanie w badaniach jakościowych jest indukcyjne (od danych empirycznych do uogólnień teoretycznych bo zakłada się poznawanie bez wcześniejszych przedrozumień por. Heidegger, 1927/2004), to w raporcie najpierw przedstawia się dane, a później sformułowaną na ich podstawie teorię, najczęściej o średnim zasięgu (por. Malewski, 1998). Przedstawiając badania 8

ilościowe, gdzie głównie teoria stała się podstawą dla hipotez, raportowanie musi zawierać dokładne sprawozdanie operacjonalizacji zmiennych. Inaczej też postrzega się w omawianych podejściach wpływ badacza w podejściu ilościowym jego wpływ powinien być zminimalizowany, gdyż uznawany jest czynnik zakłócający powstanie wyników, a w podejściu jakościowym, choć wpływ badacza jest kontrolowany, to uznaje się jego wpływ za nieunikniony i możliwy do omówienia czy wykorzystania do interpretacji danych (por. Stemplewska-Żakowicz, 2005). Znaczną część jakościowego sprawozdania z badań zajmuje też ujawnianie różnorodnych uwarunkowań badacza, czyli tzw. pozycjonowanie (Caelli i in., 2003). Celem tego jest pokazanie możliwych przedrozumień wskazanie, ile założeń wstępnych miał badacz, jak one mogły wpłynąć na sposób badania i co zrobił, aby unikać stronniczości; pokazanie jaka jest tzw. socjalizacja dyscyplinarna, tzn. wszystko to, czego się nauczył w swoim nurcie pracy od kolegów ze środowiska naukowego. Uznanie perspektywy badacza ujawnia się w raportach z badan jakościowych także w tym, że dopuszczalne (pożądane) jest tutaj pisanie w pierwszej osobie, zupełnie inaczej niż bezosobowa forma charakterystyczna dla raportów ilościowych. W raporcie z badań jakościowych w celu podkreślania, że perspektywa narratora jest pewnym wyborem, który wyznacza linię rozumowania, ale nie rości sobie prawa do bycia jedynym, stosuje się często pierwszoosobową formę gramatyczną podczas prezentowania części opisowych. Według Wolcotta (1990) stosowanie formy pierwszoosobowej to demaskacja automatycznej perswazji (peryferycznej), działającej poprzez formy trzecioosobowe i bezosobowe (np. stronę bierną). Perswazyjność form trecioosobowych i bezosobowych skłania czytelnika do przyjmowania poglądów (wniosków) za prawdę niepodważalną, ponadto wprowadza 9

fikcyjną postać, która wypowiada się zamiast autora, obniżając w pewnym sensie osobistą odpowiedzialność za tekst (por. Emihovich, 1995). Nawiązując do problemu domniemanej niepodważalności autora raportu, podaje się anegdotycznie że na przełomie XIX i XX wieku naukowcy nie tylko opisywali wyniki swoich badań, ale także dokładnie relacjonowali swoje błędne założenia, falstarty i dylematy, ale obsługa sekretariatu ich biur edytowała te teksty dla zwiększenie przejrzystości, usuwając elementy niejednoznaczne i pokazujące niepewność badaczy. W ten sposób badacze stali się publicznie bardziej wszystkowiedzący niż byli prywatnie i teraz są zobligowani utrzymywać tę fasadę (w: Emihovich, 1995, na podst. Warman, 1910). Aktywność badacza związana z uprawomocnianiem badań jakościowych odnosi się do sposobu zaznajamiana społeczności naukowców z procedurą badań (Richards, 2002a, 2002b). Wielowymiarowość i zmienność obecne w procesie badawczym, zamiast być odrzucane, są wiernie relacjonowane. Wśród wskazówek odnoszących się do panowania nad nimi wymienia się: dyskutowanie postawionych pytań badawczych oraz wszystkich innych pytań, które pojawiły się podczas badań; wskazywanie na możliwe alternatywne interpretacje danych; odnotowywanie niespodziewanych rezultatów i prób ich zrozumienia (Widera-Wysoczańska, 2002, s. 186-187; por. Ratcliff, 2002). 2. Struktura raportu z badań 2.1 Struktura raportu z badan ilościowych Elementy raportu z badań wg Kerlingera (por. Brzeziński, 1997, s. 599-602) to: 1. Problem (teoria, hipotezy, definicje, dotychczas przeprowadzone badania, literatura przedmiotu); 2. Metodologia wyniki (dobór próby, sposób sprawdzania 10

hipotez, pomiar zmiennych, statystyka, wstępne badania pilotażowe); 3. Rezultaty badawcze, interpretacja, wnioski. Tabela 1. Bazowa struktura raportu z badań ilościowych (Brzeziński, 1997, s. 602) 1. Problem 1. Przegląd podstawowej literatury przedmiotu, związanej z problemem 2. Sformułowanie problemu i hipotez 2. Metoda 1. Osoby uczestniczące w badaniu 2. Pomiar zmiennych (zależnych i niezależnych) 3. Przebieg badania 4. Model statystyczny badania 3. Wyniki 1. Opis statystyczny wyników 2. Testowanie hipotez 4. Dyskusja Wnioski i ukazanie ich na tle innych ustaleń badawczych, wskazanie konsekwencji dla teorii psychologicznej oraz implikacji praktycznych, a także przyszłych badań. 2.2 Struktura raportu z badań jakościowych Warto odróżnić swobodę w relacjonowaniu badań jakościowych od bezkrytycznego wykorzystywania dowolności (w badaniach oraz w raportach z tych badań). Poniższy układ tematyczny (Jansen, 2005; Heath, 1998; Hogg, Kagemaster, 1987; Ratcliff, 2007; 1995; Kruger, 2000) jest sugestią, jakie aspekty badań jakościowych mogą być relacjonowane w części empirycznej raportu i w zależności od specyfiki poszczególnych projektów badawczych nadaje się do modyfikacji. Tabela 1. Bazowa struktura dysertacji jakościowej. Opracowanie własne, na podstawie: Heath, 1998. 1. Wprowadzenie Powtórzenie celu i uzasadnienia badań. Krótki opis problemu i kontekstu badań. 2. Dlaczego ten Powody wyboru podejścia jakościowego. Jeśli wybrane program badawczy aspekty postępowania badawczego są jakościowe, a inne powinien być ilościowe, to konieczne jest wyjaśnienie, dlaczego tak realizowany w postanowiono. podejściu jakościowym? 3. Powtórzenie problemu badań 4. Dookreślenie metodologii: A. Specyfika projektu jakościowego Opis zastosowanego podejścia badawczego (np. teoria ugruntowana, etnograficzne badania, fenomenologiczne podejście) i uzasadnienie, dlaczego wybrane podejście jest 11

najwłaściwsze. Opis celu badań: czy planowane jest raczej stworzenie teorii, zastosowanie teorii, czy testowanie teorii w nowych okolicznościach? B. Czy stosowane będą jakieś modyfikacje wyżej wymienionej metodologii? C. Identyfikacja źródeł wybranych metodologii D. Ustalenie roli badacza. Warto wskazać na specyfikę roli badacza w badaniach jakościowych oraz opisać własne wykształcenie i przygotowanie oraz przewidzieć problemy, które mogą pojawić się podczas badań, a także wymienić wszelkie możliwe uprzedzenia. E. Specyfikacja 1. ustalenie podmiotu badań i jednostki analizy projektu 2. wybór próbki populacji (uzasadnienie wyboru grupy lub jednostek, opis sposobu dotarcia do nich, rozmiar próbki i jej typ, charakterystyka osób uczestniczących w badaniu lub/i informatorów, wskazanie na ewentualne kwestie etyczne). 3. sposoby zbierania danych (wskazanie metod, opisanie sposobu ich użycia, uzasadnienie ich użycia w badaniu wraz ze wskazaniem ewentualnych modyfikacji) 4. zarządzanie danymi (sposób przygotowywania danych do analizy, zasady selekcji i/lub transkrypcji) 5. analiza danych (wytłumaczenie symultaniczności procesu zdobywania i analizy danych, opis procesu redukcji i interpretacji, sposoby kodowania, zakres i cel wykorzystania programów komputerowych). 6. weryfikacja interpretacji: ocenienie pracy pod względem kryteriów dobroci metodologicznej (jakościowa trafność i rzetelność); triangulacja, superwizja koleżeńska. 5. Zakończenie Wskazanie znaczenia praktycznego i poznawczego badań. Sandelowski i Barroso (2002 w: Caeli i in., 2003) twierdzą, że w ocenie wartości badań jakościowych ważniejszy jest nacisk nie na kwestie jedynie epistemologiczne, ale na estetyczne i retoryczne. Postulują, że raporty z badań jakościowych są techniką literacką, która pośredniczy między badaczem/pisarzem a recenzentem/czytelnikiem. Oznacza to odpowiedzialność spoczywającą na autorze, a polegającą na dokładnym i nie budzącym wątpliwości przedstawieniu badań, ponieważ to dopasowanie raportu (efektu czynności pisania-komunikowania) do kontekstu całości decyzji badawczych poddawane będzie ewaluacji. Problematyka oceny raportu jest w przypadku badań jakościowych ściśle związana z wybranym (przez człowieka badacza) postępowaniem badawczym. 12

Gwarancją dobrego raportu jest zapewnianie dobroci metodologicznej całym badaniom. Arminio i Hultgren (2002, w: Tobin, Begley, 2004), Caelli i współpracownicy (2003) oraz Rogers (2003) postulują kilka sposobów dbania o dobroć metodologiczną badań jakościowych, zachowując ich tożsamość. Sposoby te wyznaczają podstawowe wątki, o które zadbać musi badacz piszący raport według powyższej bazalnej struktury: 1. Przedstawianie założeń (epistemologia i teoria) wyrażenie podstawy filozoficznej, umiejscowienie badania w kontekście i uzasadnienie go. 2. Przedstawienie podejścia (metodologii, kontekstu i założeń stosowania metod) uzasadnianie logiki badań oraz kryteria ich oceny oraz sposobu zbierania danych (metody, techniki czy narzędzia i sposobów ich użycia). Kładzie się nacisk na ich odpowiedniość i umiejętność wskazania, jak metoda współgra z metodologią. 3. Reprezentowanie poglądów (głosów badacza, uczestników jako podmiotów zajmujących odrębne pozycje względem badań). 4. Wskazanie na przyjęty sposób nadawania znaczenia (interpretacja i prezentacja), wraz z przedstawianiem wglądów, które pojawiły się podczas kontaktu z osobą uczestniczącą w badaniu, danymi i obraną metodą. 5. Implikacje dla praktyki zawodowej i badawczej. Wątki te mają charakter strukturalny, choć mogą być rozprzestrzenione po całym raporcie. Oprócz aspektów strukturalnych wyznacza się także funkcjonalne kryteria ewaluacyjne, dotyczące zadań, jakie stoją przed piszącym (za: Leiblich, 1998 oraz Reissman, 1993 w: Giovannoli, 2006): 13

1. Szerokość czyli zrozumiałość dowodów, która odnosi się do ilości dowodów, które daje się czytelnikowi, aby on sam potrafił osądzić, czy przedstawiane przez autora interpretacje są uzasadnione (perswazyjność). 2. Spójność, czyli zakres, do jakiego różne części interpretacji tworzą kompletny i znaczący obraz całości; spójność może być wewnętrzna (jak części pasują o siebie) lub zewnętrzna (jak badanie pasuje do istniejących teorii oraz wcześniejszych badań). 3. Odpowiedniość (korespondencja), czyli taka konstrukcja pracy, która daje możliwość powrotu do poprzednich etapów badań, w szczególności do danych, będących podstawą interpretacji. 4. Zapewnianie wglądu, czyli poczucie innowacyjności i oryginalności podczas prezentacji i analizy, które są dla czytelnika osobiście znaczące. 5. Oszczędność, czyli umiejętność przedstawienia analizy opartej na niewielkiej liczbie kostruktów teoretycznych o eleganckiej i estetycznej formie. 6. Pragmatyczność, czyli zasięg, w jakim wykorzystać będzie można wyniki dla dalszych badań lub praktyki społecznej. Kryteria te opierają się na założeniu, że poświadczenie wartości badań uzyskuje badacz w procesie komunikacji (interakcji) z odbiorcą pracy badawczej. Nazywa się ten proces trafnością konsensualną (consensual validation) i definiuje się ją jako dzielenie się własną perspektywą, konkluzjami i nadawanymi znaczeniami w obliczu społeczności badaczy. Kryterium komunikacyjne bowiem jest jednym z najważniejszych sposobów uprawomocniania badań jakościowych (Widera- Wysoczańska, 2002, s. 186-187) 4. Według Kirka i Millera (1986, s. 73) 4 Nota bene uprawomocnianie przez komunikację odnosi się także do tzw. walidacji komunikatywnej, gdy badacz komunikuje osobie badanej swoje wstępne rozumienie zrelacjonowanego doświadczenia (por. Creswell, 2003, s. 57). Szacunek dla punktu widzenia osoby badanej wyrażany jest w sposobie 14

dokumentowanie procesy podejmowania decyzji przez badacza jest podstawowym wyznacznikiem rzetelności tych badań. Zakończenie Pisanie raportu z badań należy do podstawowych czynności badacza, który w ten sposób wprowadza do dyskursu naukowców i praktyków nowe informacje. Aby społeczność czytelników mogła adekwatnie oceniać raporty z badań naukowych, powinno brać się pod uwagę po pierwsze pewne kryteria niespecyficzne raport powinien poruszać przekonująco kwestę rzetelności, trafności i wolności od stronniczości. W zależności od tego, czy badania prowadzone były w podejściu jakościowym czy ilościowym, dopuszczalny jest inny sposób relacjonowania procedury i wyników, który w skrócie określić by można koncentracją na wynikach (w badaniach ilościowych) lub koncentracją na procesie badawczym (w badaniach jakościowych). Odmienność ta uzasadniona jest inną perspektywą ontologiczną oraz epistemologiczną w podejściu jakościowym i ilościowym. Będzie ona widoczna w strukturze raportu z badań. Wobec słabiej skodyfikowanych raportów jakościowych należałoby więc przyjąć postawę otwartości na nowe sposoby prezentacji wniosków i procedury badawczej, ale z jednoczesną postawą wymagającą przestrzegania wymagań badań empirycznych. Literatura Altheide, D. L., (1987). Ethnographic Content Analysis. Qualitative Sociology, 10(1), s. 65-67. Babbie, E., (2004). Badania społeczne w praktyce. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Beyers, L., (2006). Recenzja: Jane Elliot (2005). Using Narrative in Social Research. Qualitative and Quantitative Approaches [19 Paragraphs]. Forum Qualitative raportowania badań wymaga umieszczania cytatów, szkiców czy notatek terenowych z wyraźnym zaznaczeniem, czy wyrażają perspektywę badacza czy osoby uczestniczącej w badaniu. 15

Sozialforschung Forum: Qualitative Social Research On-line Journal. 7(2), Art. 19. Dostępne na stronie: http://www.qualitative-research.net/2-06/06-2- 19-e.htm [26.09.2006]. Brzeziński, J., (1997). Metodologia badań psychologicznych. Warszawa: Wydawnictwo naukowe PWN. Caelli, K., Ray, L., Mill, J., (2003). Clear as mud: Toward greater clarity in generic qualitative research. International Journal of Qualitative Methods, 2(2). Dostępne na stronie: http://www.ualberta.ca/~iiqm/backissues/pdf/caellietal.pdf [15.02.2006]. Creswell, J. W., (2003). Research Design: Qualitative, Quantitative, and Mixed Methods Approaches. Sage: Thousand Oaks, CA. Elliot, J. (2005). Using Narrative in Social Research. Qualitative and Quantitative Approaches. London: Sage. Emihovich, C., (1995). Distancing Passion. W: R. Wisniewski, J. A. Hatch (red.), Life history and narrative. London: Farmer Press. Giovannoli, R., (2006). The Narrative Method of Inquiry Second candidacy essay. Dostępne na stronie: http://www.sonic.net/~rgiovan/essay.2.pdf. Grobler, A., (2006). Metodologia nauki. Kraków: Wydawnictwo Aureus, Wydawnictwo Znak. Hammersley, M., Atkinson, P., (2000). Metody badań terenowych. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka. Heath, Ch., (1998). The Analysis of Activities in Face to Face Interaction Rusing Video. W: D. Silverman (red.), Qualitative Research. Theory, Method, and Practice. London: Sage. Heidegger, M., (1927/2004). Bycie i czas. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Kirk, J. Miller, M. L., (1986). Reliability and validity in qualitative research. London: Sage. Klebaniuk, J., (2000). Metody jakościowe - wyzwanie dla tradycyjnej psychologii. W: M. Straś-Romanowska (red.), Metody jakościowe w psychologii współczesnej, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. Konecki, K., (2000). Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana. Warszawa: PWN. Malewski, M., (1998). Teorie andragogiczne. Metodologia teoretyczności dyscypliny naukowej. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. Miles, M. B., Huberman, A. M., (2000). Analiza danych jakościowych. Białystok: Trans Humana. Moustakas, C., (2001). Fenomenologiczne metody badań. Białystok: Trans Humana. Paluchowski, W., J., (2000). Metodologiczne problemy analizy treści a wykorzystywanie komputerów w badaniach jakościowych. W: M. Straś- Romanowska (red.), Metody jakościowe w psychologii współczesnej, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. Paluchowski, W., J., (2007). Diagnoza psychologiczna. Proces narzędzia standardy. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne. Ratcliff, D. E., (1995). Issues that Should be Addressed in a Qualitative Research Proposal. Dostępne na stronie: http://don.ratcliff.net/qual [26.09.2006]. Ratcliff, D. E., (2007). Qualitative and Quantitative Approach. Dostępne na stronie: http://don.ratcliff.net/qual [26.09.2007]. Ratcliff, D., (2000). Validity and reliability in qualitative research. Dostępne na stronie: http://don.ratcliff.net/qual/validity.html [30.06.2001]. 16

Richards, L., (2002). Rigorus, Rapid, Reliabla and Qualitative? Computing in Qualitative Method. American Journal of Health Bevavior, 26, 6, s. 425-430. Richardson, L., (1990). Writing Strategies. Reaching Diverse Audiences. Qualitative Research Methods Series, 21, A Sage University Paper. Schaugnessy, J. J., Zechmeister, E. B., Zechmeister, J. S., (2002). Metody badawcze w psychologii. Gdańsk: GWP. Stemplewska-Żakowicz K., Metoda wywiadu w psychologii. w: K. Stemplewska- Żakowicz, K. Krejz, (red.). (2005). Wywiad psychologiczny. Tom 1. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Straś-Romanowska, M., (2000). O metodzie jakościowej w kontekście rozważań nad tożsamością psychologii. W: M. Straś-Romanowska (red.), Metody jakościowe w psychologii współczesnej, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. Tobin, G. A., Begley, C. M., (2004). Methodological rigour within a qualitative framework. Journal of Advanced Nursing, 48(4), s. 388-396. Urbaniak-Zając, D., Piekarski, J., (2003). Badania jakościowe - uwagi wprowadzające. W: D. Urbaniak-Zając, J. Piekarski (red.), Jakościowe orientacja w badaniach pedagogicznych. Studia i materiały. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. Widera-Wysoczańska, A., (2002). Wykorzystanie metody jakościowej w badaniach psychologia klinicznego. W: M. Straś-Romanowska (red.), Szkice psychologiczne. Doniesienia z badań. Aplikacje. Refleksje, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. Wolcott, H. F., (1990). Writing Up a Qualitative Research. Qualitative Research Methods Series, 20, A Sage University Paper. Zeller, N., (1995). Narrating strategies for case reports. W: R. Wisniewski, J. A. Hatch (red.), Life history and narrative. London: Farmer Press. 17