Aleksy Awdiejew Uniwersytet Jagielloński SYTUACJA KOMUNIKACYJNA W PROCESIE IDEACJI Opublikowano w: Sytuacja komunikacyjna i jej parametry, red. Grażyna Sawicka, Bydgoszcz 2010
Sześć podstawowych elementów modeli sytuacji komunikacyjnej K. Pala O komunikační situací (1973) istnienie świata realnego, myślących użytkowników języka, ich komunikacyjnego zamiaru i celu, związku między użytkownikami i światem realnym, związku między światem realnym i światem przedstawionym oraz systemu językowego, w którym przekaz jest realizowany
Jurand Banach dzieli obszar SK na dwie zasadnicze płaszczyzny: kompetencję językową rozumianą w terminach gramatyki generatywnej oraz dość nieokreśloną kompetencję drugiego stopnia, która zawiera wszelkie pozasystemowe elementy języka i która zbliża się do pojęcia określonego później przez Della Hymes a jako kompetencja komunikacyjna
Krystyna Pisarkowa dzieli podstawowe składniki tła komunikacyjnego na: fizyczne, społeczne i merytoryczne, przedstawiając szczegółowo wewnętrzną strukturę każdego z nich Teoria relewancji (1986) D.Sperber, D.Willson: przekaz = bodziec inferencji wybór relewantnych asumpcji = interpretacja
Odkrycie niepełności informacyjnej samego przekazu i potrzeba uzyskania przez mówiących jego dopełnienia znaczeniowego z wykorzystaniem tła sytuacyjnego można uznać za epokowe osiągnięcie myśli językoznawczej
Nadawca podczas przekazu dopasowuje swój komunikat do odpowiedniego wybranego tła Nadawca formułuje swój przekaz w taki sposób, by nie występowały w nim elementy dublujące tło komunikacyjne, lecz żeby jednocześnie odbiorca mógł je bez trudu odtworzyć Odpowiada to pojęciu efektu komunikacyjnego w teorii relewancji, który polega na zasadzie najwięcej informacji najmniejszym wysiłkiem Komunikat nie przekazuje całego sensu komunikacyjnego, a tylko wskazuje na kierunek interpretacji przekazu, będąc bodźcem inferencji
Z perspektywy odbiorcy (interpretacja) sytuacja komunikacyjna jest obszarem sensu, który zostaje odtworzony w wyniku interpretacji komunikatu. Dopiero pełne odtworzenie SK gwarantuje właściwe rozumienie przekazu
DEFINICJA SYTUACJI KOMUNIKACYJNEJ Ponieważ sam proces interpretacji jest procesem mentalnym, sytuację komunikacyjną można określić jako konfigurację wyobrażeniową, która powstaje w umyśle odbiorcy w wyniku interpretacji komunikatu na podstawie elementów realnej rzeczywistości oraz rzeczywistości wirtualnej, zmagazynowanej w jego pamięci operacyjnej
Powstawanie w umyśle odbiorcy SK można przedstawić w postaci procesu dynamicznego, w którym można wyodrębnić następujące etapy: ostensja, standaryzacja formy przekazu, interpretacja formy bazowej
Ostensja Ostensja jest manifestacją formy przekazu nazywaną tekstem. W gramatyce komunikacyjnej do tekstu przekazu włączamy wszystkie sygnały odbierane przez zmysły odbiorcy, mające właściwości znakowe. Są to więc nie tylko sygnały akustyczne i graficzne ale wszystkie formy zachowania się nadawcy mimika, gesty, sposoby komunikowania się itd. W wyniku stałej predyspozycji komunikacyjnej człowieka jest on nastawiony na postrzeganie ostensji, czyli na wszystkie sposoby zachowania się interlokutorów, które interpretuje jako przekazy komunikacyjne
Można więc mówić o pewnym syndromie komunikatywności, który każe nam każdy przejaw zachowania się otaczających nas ludzi traktować jako znaczący, podlegający interpretacji czyli tworzący SK. Spostrzeganie przez zmysły odbiorcy formy przekazu stanowi początek odtworzenia SK. Bez ostensji takie odtworzenie nie jest możliwe. Problem ostensji przybiera na wadze w kontekście komunikacji społecznej, gdyż wielość przekazów bombardujących obecnie odbiorcę jest traktowana jako szum informacyjny, dopóki sam odbiorca nie wyodrębni z niego określonego interesującego go przekazu.
Standaryzacja formy przekazu Standaryzacja formy przekazu jest zdolnością gramatyczną przekształcenia jakiejkolwiek formy przekazu do postaci standardowej, czyli takiej postaci, która jest izomorficzna do relacji komponentów znaczeniowych.
Nieizomorficzność gra GRAĆ [KTOŚ, (Z) KIMŚ, (W) COŚ] studenckie miasteczko MIESZKAĆ [STUDENCI, (W) MIASTECZKU] żółknąć STAWAĆ SIĘ [COŚ, ŻÓŁTYM] chętnie śpiewać ŚPIEWAĆ [KTOŚ, COŚ] & LUBIĆ [KTOŚ, COŚ: ŚPIEWAĆ [KTOŚ, COŚ] itd.
Janek przypomniał sobie wczorajszą rozmowę t-2 (WCZORAJ) ROZMAWIAĆ [JANEK, (Z) KIMŚ, (O) CZYMŚ]; t-1 (DZIŚ) PRZYPOMNIEĆ [JANEK, COŚ: (WCZORAJ) ROZMAWIAĆ [JANEK, (Z) KIMŚ, (O) CZYMŚ] Janek poszedł na piwo Janek poszedł po piwo
Marysia ledwo zdążyła na pociąg a. Marysia zdążyła na pociąg b. Marysia spóźniała się i musiała przyspieszyć swoje przybycie na dworzec Samoloty amerykańskie bombardowały Bagdad Nie same samoloty, lecz wojskowi lotnicy amerykańscy, znajdujący się w tych samolotach, zrzucili bomby na określoną dzielnicę Bagdadu
Ania kwitnie jak róża sprowadzamy do dwóch zestawionych ze sobą standardów: STAWAĆ SIĘ [ANIA, PIĘKNA] & KWITNĄĆ [RÓŻA]
Interpretacja formy bazowej Interpretacja formy bazowej jest podstawowym procesem, którego wynikiem jest rozumienie przekazu, czyli w naszej terminologii odtworzenie SK
Gramatyka komunikacyjna uwzględnia trzy poziomy przekazu informacyjnego, które funkcjonują jednocześnie, lecz z powodu przejrzystości metodologicznej są rozpatrywane z osobna: poziom ideacyjny (przedstawieniowy), który zapewnia obrazowanie świata za pomocą języka, poziom interakcyjny, który organizuje układ interakcyjny nadawca odbiorca oraz poziom organizacji dyskursu, który umożliwia wybór środków parafrazowania i gatunkowych wyznaczników sensu
Przekaz na poziomie ideacyjnym należy uznać za podstawową strefę SK, bez której inne jej części nie mogą zaistnieć. Innymi słowy, o czym i co mówi nadawca stanowi bazę dla pozostałych części SK do kogo, w jakim celu i w jaki sposób dany przekaz został skierowany. Należy zaznaczyć, że pojęcia bazowości nie można w tym przypadku mylić z pojęciem ważności składników SK. W różnych typach komunikacji różne strefy SK mogą dominować, osłabiając merytoryczny sens ideacyjny
Część ideacyjna SK tworzy spójny obszar tematyczny oraz wybrane z niego powiadomienie o zaistniałym stanie rzeczy w postaci akcji, pozycji, procesu lub stanu. Odtworzenie części przedstawieniowej SK jest w istocie procesem obrazowania świata. Możliwość uświadomienia przedstawionego obrazu jest ostatecznym celem komunikacyjnym na poziomie ideacyjnym i może być utożsamiana z faktem rozumienia przekazu
Formalna postać powiadomienia w tej strefie dostosowuje się do różnych komponentów ideacyjnej części SK, które mogą występować w niej fizycznie (część indeksalna przedstawieniowej SK) lub mentalnie (część kognitywna przedstawieniowej SK). W przypadku komunikacji indeksalnej komponentami SK są realnie obserwowane obiekty rzeczywistości oraz nadawca, który występuje jako obserwator. Kategoria obserwatora jest w tym przypadku decydująca, ponieważ występuje on jako decydująca kategoria gramatyczna w procesie obrazowania.
Analizując wypowiedzenia typu: Las się skończył Przed domem rośnie brzoza Autobus podjeżdża itd. zauważamy, że pierwsze obrazuje ruch obserwatora, drugie jego pozycję obserwacji na linii obserwator brzoza dom, a trzecie wytycza ostateczny cel ruchu autobusu w punkcie, w którym znajduje się obserwator
Najbardziej złożoną część kognitywną przedstawieniowej SK można podzielić na dwa zasadnicze obszary informacyjne obszar systemowy, w którym znajduje się dostępna dla wszystkich użytkowników języka standardowa wiedza o świecie oraz obszar informacji partykularnej, w którym znajdujemy dostępne tylko dla interpretatora, niesystemowe informacje o zdarzeniach i stanach rzeczy w jego własnym otoczeniu i jego własnych doświadczeniach.
Można w tym przypadku mówić o interpretacji systemowej, jeśli odbiorca korzysta tylko z systemowego obszaru informacyjnego oraz o interpretacji partykularnej, jeśli korzysta on z informacji dodatkowych, znajdujących się w obszarze informacji niesystemowej. Marysia często zaprasza Janka na herbatę
Informacja partykularna występuje również jako wiedza dyskursywna, czyli informacja, która zostaje przekazana we wczesnych fragmentach dyskursu, jest ona później uwzględniana przy interpretacji jego dalszych fragmentów. Kontekst odtworzony w procesie interpretacji obszar przedstawieniowej SK. Konsytuacja niesystemowa informacja, która jest traktowana przez interpretatora jako niezbędna dla właściwego zrozumienia przekazu.