NORMA A INTERPRETACJA

Transkrypt

1 GRAŻYNA HABRAJSKA NORMA A INTERPRETACJA Opublikowano w: Norma a komunikacja, Wrocław 2009, s

2 DOPEŁNIENIE SENSU Musi Pan kochać swoją żonę! Proces rozumienia zakłada odzyskanie przez odbiorcę sensu zakodowanego przez nadawcę. Do zrozumienia komunikatu konieczne jest dopełnienie sensu przez wykorzystanie informacji systemowych i informacji niesystemowych

3 Musi Pan kochać swoją żonę! DOPEŁNIENIE SENSU W procesie werbalizacji nadawca przekazuje informację dostępną systemowo, która jest wynikiem twórczej kompozycji jednostek językowych, dostępnych nadawcy i odbiorcy oraz zakłada wykorzystanie przez odbiorcę relewantnej informacji niesystemowej, która wraz z informacją dostępną systemowo umożliwia właściwą interpretację przekazu. Informacja dostępna systemowo umożliwia dopełnienie sensu, pozwalające na rozumienie komunikatu. Pozwala też na standardową interpretację przekazu w tych przypadkach, kiedy odbiorca żadnych innych relewantnych informacji nie posiada

4 Musi Pan kochać swoją żonę! DOPEŁNIENIE SENSU Standardowa interpretacja powstaje w wyniku odniesienia przekazu do standardów semantycznych. Standardy semantyczne, mające strukturę predykatowoargumentową, odzwierciedlają w systemie językowym obrazy ideacyjne, wskazujące na fragment rzeczywistości lub mentalny schemat abstrakcyjny. Standardy semantyczne mogą mieć strukturę jednoczłonową (jeden układ predykatywny) lub wieloczłonową (scenariusze)

5 Musi Pan kochać swoją żonę! DOPEŁNIENIE SENSU Istnieje różnica między stopniem specyfikacji w komunikacie a potrzebą jego dopełnienia (aproksymacja informacyjna) Kobieta w słomkowym kapeluszu pomogła mi się podnieść scenariusz: upaść leżeć podnieść się (t -3 ): UPAŚĆ [KTOŚ] (t -2 ): LEŻEĆ [KTOŚ, GDZIEŚ] (t -1 ): PODNIEŚĆ SIĘ [KTOŚ] Informacje relewantne komunikacyjnie: POMÓC [KTOŚ, KOMUŚ, W CZYMŚ] POMÓC [KTOŚ 2 : kobieta, KOMUŚ 1 : mnie, W CZYMŚ: PODNIEŚĆ SIĘ (KTOŚ 1 : ja)] Informacje komunikacyjnie nierelewantne: w słomkowym kapeluszu - identyfikacja osoby

6 Musi Pan kochać swoją żonę! DOPEŁNIENIE SENSU Standardy semantyczne mają charakter normatywny. Stanowią punkt odniesienia w standardowej interpretacji. Młody mężczyzna pomógł mi się podnieść (normatywne) POMÓC [KTOŚ 2 : młody > mężczyzna, KOMUŚ 1 : mnie, W CZYMŚ: PODNIEŚĆ SIĘ (KTOŚ 1 : ja)] Starsza kobieta pomogła mi się podnieść (nienormatywne) POMÓC [KTOŚ 2 : starsza > kobieta, KOMUŚ 1 : mnie, W CZYMŚ: PODNIEŚĆ SIĘ (KTOŚ 1 : ja)] Implikatura (dopełnienie sensu na poziomie interakcyjnym): wyrzut podkreślenie obojętności młodych ludzi

7 Musi Pan kochać swoją żonę! DOPEŁNIENIE SENSU Na poziomie interakcyjnym dopełnienie sensu komunikatu wyznacza pragmatyczne warunki skuteczności aktu mowy Zamknij okno (dopełnienie: okno jest otwarte) żądanie wymaga dopełnienia: istnieje możliwość wykonania obietnica wymaga dopełnienia: oczekiwanie wykonania przez osobę której się obiecuje + możliwość i gotowość wykonania przez osobę która obiecuje itd.

8 NORMATYWNOŚĆ Musi Pan kochać swoją żonę! Pojęcie normatywności jest bardzo szerokie. Tu omówię tylko niektóre elementy tzw. normatywności deontycznej czyli przyjętych w społeczeństwie heurystycznych reguł wykonywania obowiązku Do predykatów obowiązku należą między innymi takie jak: dobrze byłoby gdyby, należy, trzeba, wypada, powinno się, powinien, ma, musi itd.

9 NORMATYWNOŚĆ Musi Pan kochać swoją żonę! Używając predykatów obowiązku, w ich prymarnej (standardowej) funkcji, komunikujemy, że: 1) możliwe jest wykonanie tego, do czego zobowiązujemy/jesteśmy zobowiązani 2) sytuacja S lub S i, jaka ma powstać wskutek wykonania obowiązku, jest korzystna (dla kogoś niekoniecznie wykonawcy) 3) ktoś jest wyznaczony jako wykonawca

10 NORMATYWNOŚĆ Musi Pan kochać swoją żonę! Na korzyść wynikającą z zaistnienia sytuacja S, jaka ma powstać wskutek wykonania obowiązku, wskazują predykaty: dobrze by było, gdyby, należy, trzeba, nie wolno, wypada, powinno się itd. Mają one charakter nakazów, a działanie, które nakazują, jest zawsze społecznie pożądane, albo przynajmniej akceptowalne Dobrze by było, gdyby premier porozumiał się z prezydentem Należy przestrzegać prawa Nie wypada krytykować księży itd. Bardzo często występują jako reguły (przesłanki) ogólne w argumentacji aksjologicznej

11 NORMATYWNOŚĆ Musi Pan kochać swoją żonę! Na wykonawcę, który ma obowiązek wykonania wyznaczonego działania wskazują takie predykaty jak: powinien, ma, musi itd. Pozwalają one nadawcy oczekiwać, że obowiązek zostanie zrealizowany (powinność zostanie spełniona) Powinien postępować zgodnie z prawem przestrzeganie prawa (E+) Dziecko ma chodzić do szkoły Student musi zdawać egzaminy

12 NORMATYWNOŚĆ (A) Musi pan kochać swoją żonę! (B) Dlaczego zatem taka interpretacja (oczekiwanie na spełnienie powinności) wypowiedzi osoby (A) przez osobę (B) w motcie powoduje efekt komiczny? Musi pan kochać swoją żonę ma charakter normy obyczajowej, realizując standard semantyczny: KOCHAĆ [KTOŚ: MĄŻ (rodzice, chłopak itd.), KOGOŚ: ŻONA (dzieci, dziewczyna, itd.)] Zgoda na normatywny nakaz: Tak. Muszę daje efekt komiczny i równocześnie powoduje konieczność poszukiwania nowej interpretacji wypowiedzenia jako reakcji na określoną sytuację S i : Musi Pan kochać swoją żonę podziw (gdy S i : E+) lub współczucie (gdy S i : E )

13 NORMATYWNOŚĆ Musi Pan kochać swoją żonę! Znacznie częściej predykatów obowiązku używamy w funkcjach innych niż standardowa. Interpretowane są wówczas jako różne akty mowy w zależności od: typowanego wykonawcy (JA, TY, ON), czasu wykonania (t -1, t +1 ), oceny sytuacji (E+, E ), a w odniesieniu do przeszłości także stwierdzenia wykonania lub niewykonania działania i jego ocena w powiązaniu z oceną sytuacji

14 INTERPRETACJA Musi Pan kochać swoją żonę! Najczęściej mamy do czynienia z różnego rodzaju usprawiedliwianiem (siebie i innych), albo krytyką zachowania, wyrzutami (wobec siebie i innych). KRYTYKA S i : nie zaproszono (t -1 ) profesora X do komisji ekspertów (E ) (A) Profesor X się obraził (B) Należało go zaprosić samokrytyka (A) Sprawiłem (t -1 ) przykrość (E ) matce (samokrytyka, żal) (B) Nie powinieneś tego robić wyrzut (A) Kowalski nie zaprosił (t -1 ) profesora X do komisji ekspertów (E ) (B) Miał go zaprosić krytyka (A) Powiedziałem Marii, co o niej myślę (B) Nie musiałeś tego robić krytyka, wyrzut

15 INTERPRETACJA Musi Pan kochać swoją żonę! USPRAWIEDLIWIANIE (A) Zwolniłeś Annę z pracy? (B) Trzeba było to zrobić usprawiedliwianie się (A) Zwolniłem Annę z pracy (B) Musiałeś to zrobić usprawiedliwianie, pocieszanie (A) Piotr wolałby nie zwalniać Anny z pracy (B) Będzie musiał to zrobić usprawiedliwianie, tłumaczenie

16 INTERPRETACJA Musi Pan kochać swoją żonę! Inne interpretacje predykatów obowiązku (A) Pojedziesz do sanatorium? (B) Powinienem gotowość (A) Muszę przygotować ten projekt na jutro wymuszona gotowość, wymówka, żalenie się (B) Ty masz to zrobić? zdziwienie, oburzenie (A) Pomóż Annie (B) Nie muszę tego robić odmowa (A) Anna zrezygnowała z pracy (B) Nie będę musiał jej zwalniać zadowolenie

17 NALEŻY / TRZEBA / WYPADA [KTOŚ, ZROBIĆ (KTOŚ, COŚ)] T-1 T+1 JA TY ON Metapredykat Wyk. E INTERPRETACJA Należało / trzeba było / wypadało to zrobić Należy / trzeba / wypada to zrobić nie E Samokrytyka tak E+ Zadowolenie E nie E Wyrzut tak nie tak Usprawiedliwianie się E+ Pochwała E Usprawiedliwianie kokoś, pocieszanie Wyrzut E+ pochwała E Usprawiedliwianie kogoś nakaz

18 POWINIEN [KTOŚ, (Z)ROBIĆ (KTOŚ, COŚ)] WYPOWIEDZENIE Wyk. INTERPRETACJA Nie powinienem tego robić tak T-1 samokrytyka JA nie Powinienem to zrobić T+1 gotowość Nie powinieneś tego robić tak T-1 wyrzut TY nie Powinieneś to zrobić T+1 rada T-1 ON Nie powinien tego robić tak nie wyrzut T+1 Powinien to zrobić obowiązek. oczekiwanie, nadzieja T0 Nie powinno się tego robić Powinno się to zrobić nakaz

19 JA (t -1 ): MIEĆ [KTOŚ, ZROBIĆ (KTOŚ, COŚ)] WYPOWIEDZENIE WYK INTERPRETACJA Miałem to zrobić, ale nie usprawiedliwianie się (- Miałeś to zrobić!) - Miałem nie lekceważenie TY Miałeś to zrobić nie wyrzut ON Miał to zrobić nie wyrzut JA Miałem tego nie robić nie usprawiedliwianie się, tłumaczenie TY ON Miałeś to zrobić nie wyrzut Miałeś tego nie robić tak wyrzut Miał to zrobić nie wyrzut Miał tego nie robić nie usprawiedliwianie kogoś, tłumaczenie JA Czy miałem to zrobić? nie zdziwienie TY Czy miałeś to zrobić? tak wyrzut ON Czy miał to zrobić? tak wyrzut Czy miał to zrobić? nie usprawiedliwianie kogoś, tłumaczenie

20 (t +1 ): MIEĆ [KTOŚ, (Z)ROBIĆ (KTOŚ, COŚ)] WYPOWIEDZENIE INTERPRETACJA JA Mam to zrobić gotowość wymuszona TY Masz to zrobić polecenie, nakaz ON Ma to zrobić nadzieja JA Mam tego nie robić usprawiedliwianie TY Masz tego nie robić polecenie, nakaz ON Ma tego nie robić polecenie, nakaz przekazywany przez pośrednika JA Czy mam to zrobić? prośba o radę TY Czy masz to zrobić? zdziwienie ON Czy ma to zrobić? zdziwienie, zwątpienie

21 (t -1 ): MUSIEĆ [KTOŚ, (Z)ROBIĆ (KTOŚ, COŚ)] WYPOWIEDZENIE WYK INTERPRETACJA JA Musiałem to zrobić Tak usprawiedliwianie się TY Musiałeś to zrobić Tak usprawiedliwianie kogoś; pocieszanie ON Musiał to zrobić Tak usprawiedliwiane kogoś JA Nie musiałem tego robić Tak samokrytyka TY Nie musiałeś tego robić Tak wyrzut Nie musiałeś tego robić Nie usprawiedliwianie kogoś, pocieszanie ON Nie musiał tego robić Tak wyrzut Nie musiał tego robić Nie usprawiedliwianie kogoś, tłumaczenie JA Czy musiałem to robić? Tak wątpliwości co do słuszności czynu TY Czy musiałeś to zrobić? Tak wątpliwość lub wyrzut ON Czy musiał to zrobić? Tak wątpliwość lub wyrzut Czy musiał to zrobić? nie usprawiedliwianie kogoś, tłumaczenie

22 (t +1 ): MUSIEĆ [KTOŚ, (Z)ROBIĆ (KTOŚ, COŚ)] JA TY ON WYPOWIEDZENIE Muszę to zrobić Muszę to zrobić Musisz to zrobić Rozumiem, że musisz robić to, co on ci każe Musi to zrobić Musi to zrobić INTERPRETACJA gotowość usprawiedliwianie się rada pogarda oczekiwanie, nadzieja usprawiedliwianie, tłumaczenie JA Nie muszę tego robić odmowa TY Nie musisz tego robić rada ON Nie musi tego robić usprawiedliwianie, tłumaczenie JA Czy muszę to robić? odmowa TY Czy musisz to robić? rada (spowodowanie, by nie robił) ON Czy musi to robić? zdziwienie, zwątpienie

23 (t +1 ): MUSIEĆ [KTOŚ, (Z)ROBIĆ (KTOŚ, COŚ)] JA WYPOWIEDZENIE Będę musiał to zrobić Będę musiał to zrobić TY Będziesz musiał to zrobić rada ON JA TY ON JA TY ON Będzie musiał to zrobić INTERPRETACJA gotowość wymuszona usprawiedliwianie się oczekiwanie, nadzieja Będzie musiał to zrobić usprawiedliwianie, tłumaczenie Nie będę musiał tego zadowolenie robić Nie będziesz musiał tego pocieszenie robić Nie będzie musiał tego uspokajanie robić Czy będę musiał to robić? zaniepokojenie Czy będziesz musiał to zrobić? Czy będzie musiał to robić? obawa obawa

24 JA (t +1 ): MUSIEĆ [KTOŚ, ZROBIĆ (KTOŚ, COŚ)] WYPOWIEDZENIE INTERPRETACJA WYPOWIEDZENIE INTERPRETACJA Muszę to zrobić gotowość Będę musiał to zrobić gotowość wymuszona Muszę to zrobić usprawiedliwianie się Będę musiał to zrobić usprawiedliwianie się TY Musisz to zrobić rada ON Będziesz musiał to zrobić Musi to zrobić oczekiwanie, nadzieja Będzie musiał to zrobić oczekiwanie, nadzieja Musi to zrobić JA Nie muszę tego robić odmowa TY Nie musisz tego robić rada ON Nie musi tego robić JA Czy muszę to robić? odmowa TY Czy musisz to robić? usprawiedliwianie, tłumaczenie usprawiedliwianie, tłumaczenie rada (spowodowanie, by nie robił) ON Czy musi to robić? zdziwienie, zwątpienie Będzie musiał to zrobić Nie będę musiał tego robić Nie będziesz musiał tego robić Nie będzie musiał tego robić Czy będę musiał to robić? Czy będziesz musiał to zrobić? Czy będzie musiał to robić? rada usprawiedliwianie, tłumaczenie zadowolenie pocieszenie uspokajanie zaniepokojenie obawa obawa

25 MA MUSI 7 Wyrzut 12 usprawiedliwiane 4 usprawiedliwianie usprawiedliwianie kogoś, pocieszanie 2 usprawiedliwianie kogoś, tłumaczenie -2 usprawiedliwianie kogoś, tłumaczenie 6 3 usprawiedliwianie się, tłumaczenie - 2 usprawiedliwianie się 4 polecenie, nakaz (w tym: przekazywany przez pośrednika 1) 4 Wyrzut 4 Rada 3 wątpliwości 3 zdziwienie, zwątpienie 2 Gotowość gotowość wymuszona Lekceważenie Nadzieja Odmowa prośba o radę 2 Odmowa 2 Obawa 2 oczekiwanie, nadzieja pocieszenie Samokrytyka, żal uspokajanie zadowolenie zaniepokojenie zdziwienie, zwątpienie

26 MA MUSI 7 wyrzut 12 usprawiedliwiane 4 usprawiedliwianie 4 wyrzut 3 zdziwienie, zwątpienie 1 zdziwienie, zwątpienie 1 gotowość wymuszona 2 gotowość 1 odmowa 2 odmowa 4 rada 3 polecenie, nakaz 3 wątpliwości 2 obawa 2 oczekiwanie, nadzieja pocieszenie lekceważenie samokrytyka, żal nadzieja uspokajanie odmowa zadowolenie prośba o radę zaniepokojenie