UMYSŁ SPOŁECZNY dr Mateusz Hohol Wykład 7: Czytanie w innych umysłach
PODEJŚCIE TRZECIOSOBOWE Wobec tego, gdy zastanawiam się nad [res cogitans], to znaczy, gdy zastanawiam się nad samym sobą jako czymś, co jedynie myśli, to nie mogę wyróżnić w sobie żadnych części, lecz poznaję i pojmuję nader jasno, że jestem rzeczą absolutnie jedną i całkowitą (Kartezjusz).
MENTALIZACJA: JAK PRZYPISUJEMY INNYM STANY MENTALNE? Teoria-teorii (Meltzoff, 1999; Baron-Cohen, 1997) przypisywanie stanów mentalnych innym jednostkom polega na przeprowadzeniu wnioskowania na podstawie obserwacji zachowań oraz psychologicznej wiedzy potocznej (folk psychology), obejmującej m.in. motywy, cele i pragnienia; prowadzi to do budowy teorii umysłu, która łączy poszczególne zachowania z odpowiednimi stanami mentalnymi Teoria symulacji (Goldman, 2006) wiedza o stanach mentalnych innych osób uzyskiwana jest na drodze rozumowań przez analogię (J.S. Mill); i czytanie w umysłach polega symulowaniu przez podmiot stanów mentalnych oraz dokonywania ich projekcji na inne umysły; modelem umysłu innego jest model mojego własnego umysłu Ucieleśniona symulacja (Ammaniti & Gallese, 2014; wiele wcześniejszych prac Gallesego) nie jesteśmy odcięci do działań, emocji i doznań innych podmiotów ponieważ sami wykonujemy takie same działania i posiadamy te same emocje oraz doznania; nie musimy budować teorii umysłu na drodze skomplikowanych rozumowań - inne umysły są nam dane automatycznie
SYSTEM CZYTANIA W INNYCH UMYSŁACH BARON-COHEN, 1997, ROZDZ. 4 Złożony jest hierarchicznie z czterech modułów - mechanizmów przetwarzających konkretne informacje: Detektor intencjonalności (Intentionality Detector, ID) Detektor kierunku spojrzenia (The Eye-Direction Detector, EDD) Mechanizm uwspólnienia uwagi (The Shared- Attention Mechanism, SAM) Mechanizm teorii umysłu (The Theory-of-Mind Mechanism, ToMM)
DYGRESJA: PSYCHOLOGIA EWOLUCYJNA (BARKOW, COSMIDES & TOOBY, 1992) umysł/mózg jest programem/komputerem powstałym w wyniku działania darwinowskich mechanizmów selekcyjnych zachowania regulowane są przez umysł/mózg na podstawie informacji docierających ze środowiska umysł/mózg zbudowany jest z modułów obliczeniowych, które powstały jako adaptacje ewolucyjne moduły nie powstały współcześnie, ale w środowiskach ancestralnych w okresie plejstocenu (środowisko ewolucyjnej adaptywności, environment of evolutionary adaptedness, EEA) m o d u ł y o d p o w i e d z i a l n e s ą z a w y k o n y w a n i e wyspecjalizowanych zadań architektura centralna scalająca pracę poszczególnych modułów nie istnieje
DETEKTOR INTENCJONALNOŚCI (ID) Mechanizm przeznaczony do czytania stanów umysłu na podstawie zachowania. ID interpretuje postrzegane zachowania jako prymitywne wolicjonalne stany umysłu = cele/pragnienia. on chce zdobyć pokarm (jest to przyczyną polowania) jej celem jest wybór atrakcyjnego partnera (jest to przyczyną odrzucenia zalotnika) Są prymitywne (konieczne, podstawowe) ponieważ muszą pojawić się w trakcie interpretowania uniwersalnych czynności zbliżania się i unikania. Heider & Simmel, 1944 ludzie interpretują ruch w kategoriach celów/pragnień także w przypadku obiektów nieożywionych
DETEKTOR INTENCJONALNOŚCI (ID) ID aktywowany jest za każdym razem, gdy pojawiają się dane percepcyjne, które pozawalają zinterpretować coś jako czynnik sprawczy (agent). M e c h a n i z m I D j e s t a m o d a l n y (supramodalny) pobiera dane za pomocą dowolnej modalności (wzroku, słuchu, dotyku modalności podstawowe). B r a k d o k ł a d n e g o w zo r c a r u c h u samowzbudnego (better safe than sorry)
DETEKTOR INTENCJONALNOŚCI (ID) Argumenty za istnieniem ID: Małe dzieci wrażliwe są na zmianę celów dorosłych; udawanie/dawanie (Reddy) Heider i Simmel (1994); zwyczajowe przypisywanie intencjonalności przedmiotom martwym; opisy filmu z kształtami geometrycznymi korzystają z języka używanego do opisów stanów intencjonalnych Perrett (1990); zlokalizował komórki w płacie skroniowym małpy reagujące selektywnie na widok innego zwierzęcia podążającego naprzód. Funkcję tę można przypisać części ID dokonującej detekcji celu agenta. Osoby z ogniskowymi uszkodzeniami mózgu tracą zdolność do kategoryzowania rzeczy ożywionych i nieożywionych.
DETEKTOR KIERUNKU SPOJRZENIA (EDD) EDD działa już we wczesnych etapach ontogenezy (podobnie jak ID) O ile ID jest mechanizmem amodalnym, EDD jest jednomodalny (wzrok) Funkcje: Pozwala na detekcję oczu lub bodźców przypominających oczy Identyfikuje kierunek spojrzenia Wnioskuje (na podstawie doświadczenia), że jeżeli oczy innego skierowane są na coś, to organizm ten widzi dany obiekt
DETEKTOR KIERUNKU SPOJRZENIA (EDD) Dzieci najdłużej analizują oczy
EDD EDD rejestruje nie tylko oczy i bodźcie oczopodobne, ale również kierunek wzroku EDD rejestruje czy oczy skierowane są na obserwatora czy inny obiekt EDD automatycznie interpretuje kontakt wzrokowy jako agent mnie widzi Niemowlaki bardzo wcześnie wiedzą, że oczy potrafią widzieć. Wiedza wynika własnego doświadczenia zamykania i otwierania oczu, które powodują zmianę relacji pomiędzy dzieckiem a światem
DETEKTOR KIERUNKU SPOJRZENIA (EDD) argumenty za istnieniem EDD: Papousek (1979) dzieci patrzą dłużej na twarze, które na nie patrzą (2/3) Nichols & Champness rejestracja kontaktu wzrokowego przez EDD wywołuje pobudzenie fizjologiczne z przyjemnymi konsekwencjami (zabawa a kuku ćwiczy EDD) Stern (1985) u niemowląt kontrola nad EDD szybko osiąga dojrzałość, dzięki czemu dzieci mogą same kontrolować u siebie stan pobudzenia fizjologicznego poprzez nawiązywanie i zrywanie kontaktu wzrokowego
ID => EDD ID: amodalny mechanizm interpretujący bodźce w kategoriach agentów, celów i pragnień EDD: mechanizm specyficzny dla układu wzrokowego, sprawdza czy w pobliżu znajdują się oczy a jeżeli tak to czy te oczy patrzą na mnie czy mnie widzą etc. EDD zawęża informacje na temat potencjalnych umysłów: agent wykryty przez ID nie mam umysłu jeśli EDD nie wykryje oczu
MECHANIZM UWSPÓLNIANIA UWAGI (SAM) ID i EDD potrafią budować reprezentacje diadyczne (dwustronne): ID [Agent chce-pożywienia] relacja agent obiekt EDD [Agent widzi mnie] relacja agent ja Świat autystyczny (wytwarzany przez ID i EDD): Istnieją w nim wrażenia i obrazy jednostek wykonujących różne czynności, ale nie ma żadnego sposobu, aby dowiedzieć się, że inna osoba widziała lub myślała to co ja SAM buduje reprezentacje triadyczne, określające relacje pomiędzy JA, TY i OBIEKTEM. [Agent/Ja-Relacja-(Ja/agent-Relacja-Twierdzenie)] [Mamusia-widzi-(Ja-widzę-autobus)]
MECHANIZM UWSPÓLNIANIA UWAGI (SAM) SAM bazuje na EDD - informacja o tym na co patrzy dana osoba (określenie kierunku danej osoby) pochodzi z EDD Otrzymując informacje o stanie percepcyjnym innego agenta SAM buduje reprezentacje traidyczne SAM łączy dwie reprezentacje diadyczne w jedną reprezentację triadyczną (łączy stan percepcyjny ja ze stanem percepcyjnym innego agenta) SAM oblicza, że zarówno ja i ty widzimy to samo, czujemy ten sam zapach, smakujemy to samo lub słyszymy to samo Monitorowanie spojrzenia u dzieci (9-14 miesięcy) Protodeklaratywny gest wskazywania (9-14 miesięcy)
MECHANIZM TEORII UMYSŁU (TOMM) ToMM jest mechanizmem odmiennym od ID, EDD i SAM; jest swego rodzaju supramechanizmem system służący do przeprowadzania wnioskowań o całym zakresie stanów umysłu na podstawie zachowań czyli służącym do stosowania teorii umysłu (Funkcja1) ToMM dostarcza możliwości reprezentowania epistemicznych stanów umysłu (myślenie, wiedza, przekonanie, wyobrażanie sobie, zgadywanie i oszukiwanie; 18-24 miesiące: udawanie jako pierwszy stan epistemiczny rozpoznawany przez dzieci (Leslie, 1987; Dunn & Dale, 1984) (Funkcja2) ToMM łączy stany wolicjonalne, percepcyjne i epistemiczne w spójną koncepcję tego, jak stany umysłowe i działania są ze sobą powiązane (ok. 3-4 lata)
MECHANIZM TEORII UMYSŁU (TOMM) ToMM pozwala na tworzenie M-Reprezentacji, czyli prezentacji empistemicznych stanów umysłu u innych, np. [Agent-Postawa- Twierdzenie ] [John-sądzi- pada deszcz ] [Krysia-myśli- moja kulka jest w koszyku ] Referencyjna nieprzezroczystość (zawieszenie właściwych relacji prawdziwościowych między twierdzeniami) jako właściwa cecha epistemicznych stanów umysłu Dzieci wykorzystują swoją wiedzę o niewidzialnych stanach umysłowych po to by przewidywać zachowania innych i je tłumaczyć (wykorzystują więc dane mentalistyczne niczym quasi-teorię, stąd teoria umysłu ).
MECHANIZM TEORII UMYSŁU (TOMM) zgodnie z kierunkiem strzałek: predykcja działań kierunek przeciwny: wyjaśnianie działań
MECHANIZM TEORII UMYSŁU (TOMM) W wieku ok. 4 lat dzieci zaczynają traktować innych, jako posiadających umysły oraz przewidywać ich stany mentalne Pojawia się rozumienie: pragnień, planów i przekonań, które w ogóle mogą nie być manifestowane w zachowaniach Test fałszywego przekonania (false belief task): jest zaliczony, gdy badany potrafi przewidzieć zachowanie innej osoby rozpoznając jego przekonania, nawet jeśli nie prowadzi to do skutecznego działania: Sally i Ann przebywają w tym samym pomieszczeniu. Sally chowa piłeczkę w swoim koszyczku i wychodzi z pokoju. Podczas jej nieobecności Ann przenosi piłeczkę do własnego pudełka. Kluczowe pytanie zadawane badanemu brzmi gdzie Sally będzie szukała swojej piłeczki? (za: wikipedia) Kilka uogólnień empirycznych: dzieci od 5 lat wzwyż radzą sobie dobrze z testem fałszywego przekonania małpy nie posługujące się językiem nie potrafiły rozwiązać niewerbalnej wersji testu głuche dzieci, których rodzicie nie rozmawiają na co dzień w języku migowym, radzą sobie z testem gorzej, niż dzieci głuche, których rodzice posługują się językiem migowym.
Rozumienie wejścia (percepcji) Rozumienie wyjścia (zachowania) Rozumienie celów (stanów rzeczy) Rozumienie innych jako istot ożywionych (niemowlęta) Rozumienie innych jako istot intencjonalnych (dziewięć miesięcy) Rozumienie innych jako istot obdarzonych umysłem Kierunek spojrzenia Zachowanie (kierunek ID + EDD podążania) Uwaga Strategie Cele SAM Przekonania Plany Potrzeby ToMM
STOPNIE INTENCJONALNOŚCI Łukasz Kwiatek, Intencjonalność, czyli co odróżnia człowieka od szympansa https://www.granicenauki.pl/intencjonalnosc-czyli-co-odroznia-szekspira-od-szympansa-25965
STOPNIE INTENCJONALNOŚCI Kamień, nożyce i papier (gra): uważam (1), że on pomyśli (2), że ja myślę (3), że on spodziewa się (4), że ja chcę pokazać kamień (5)... to jak on w końcu zareaguje?!
STOPNIE INTENCJONALNOŚCI 1. Jestem pewien. 2. Jestem pewien (1), że chcę wyjechać (2). 3. Jestem pewien (1), że ty sądzisz (2), że ja chcę wyjechać (3). 4. Jestem pewien (1), że ty sądzisz (2), że ja wierzę (3), że ty chcesz wyjechać (4). 5. Jestem pewien (1), że ty sądzisz (2), że ja wierzę (3), że ty chcesz (4), bym ja pragnął wyjechać (5). 6. Jestem pewien (1), że ty chcesz (2), bym ja sądził (3), że ty nie wiesz (4), że ja chcę (5), byś ty pragnął wyjechać (6).
Donald chce (1), by Jarosław myślał (2), że Donald pragnie (3) przekonać Bronisława (4), że Jarosław zamierza odkryć (5), co Bronisław naprawdę sądzi o Donaldzie (6). Donald chce (1), by opinia publiczna sądziła (2), że Jarosław myślał (3), że Donald ma zamiar (4) przekonać Bronisława (5), że Jarosław zamierza odkryć (6), co Bronisław naprawdę sądzi o Donaldzie (7). Redaktor naczelny chce (1), by Donald pragnął sprawić (2), że opinia publiczna pomyśli (3), że Jarosław sądzi (4), że Donald pragnie (5) przekonać Bronisława (6), że Jarosław zamierza odkryć (7), co Bronisław naprawdę sądzi o Donaldzie (8). Szef Służb chce sprawić (1), by redaktor naczelny miał zamiar spowodować (2), że Donald będzie pragnął wpłynąć na to (3), że opinia publiczna pomyśli (4), że Jarosław sądzi (5), że Donald pragnie (6) przekonać Bronisława (7), że Jarosław zamierza odkryć (8), co Bronisław naprawdę sądzi o Donaldzie (9). i dalej : obce mocarstwa, rząd światowy
STOPNIE INTENCJONALNOŚCI Podejrzewam (1), że zadajesz sobie pytanie (2), czy ja zdaję sobie sprawę z tego (3), jak trudno jest ci mieć pewność, czy rozumiesz (4), co ja mam na myśli (5), mówiąc, że ty możesz wyobrazić sobie (6), że ja mogę wierzyć (7), że ty chcesz (8), żebym ci wyjaśnił, że większość z nas podążyć może tylko za około sześcioma stopniami intencjonalności. (Daniel Dennett)
A TERAZ POMYŚLMY O MENTALIZACJI NIECO INACZEJ Czy nasz umysł rzeczywiście jest zbiorem modułów a czytanie w innych umysłach jest aż tak skomplikowane?
PODEJŚCIE DRUGOOSOBOWE na początku jest relacja [rozumiana] jako kategoria bytu, jako gotowość, jako for ma domagająca się wypełnienia, jako model duszy, relacja a priori; wewnętrzne Ty (Buber).
UCIELEŚNIONA SYMULACJA Posługujemy się pojęciem [ucieleśnionej] symulacji jako automatycznego, nieświadomego, przedrefleksyjnego mechniazmu funkcjonalnego, którego rola polega na modelowaniu obiektów, osób i zdarzeń. Symulacja ( ) jest rozumiana jako podstawowy mechanizm funkcjonalny naszego mózgu. Jest projekcją możliwych działań, emocji czy odczuć, których możemy doświadczyć i które przypisujemy innym organizmom, zakładając, że wskazują one na rzeczywiste celowe działania, jakie podejmują, czy realne emocje i odczucia, jakich doświadczają. Gallese, 2009. Zdaniem zwolenników tej koncepcji mózgową podstawą ucieleśnionej symulacji jest mechanizm neuronów lustrzanych
UCIELEŚNIONA SYMULACJA A EMPATIA Podczas cingulotomii, operacji chirurgicznej na pacjentach z lekoopornymi zaburzeniami psychicznymi Hutchison et al (1999) zarejestrowali aktywność pojedynczych neuronów w korze zakrętu obręczy zarówno podczas aplikacji bolesnego bodźca w rękę badanej osoby, jak i obserwacji aplikacji bolesnego bodźca w rękę eksperymentatora Za pomocą fmri zarejestrowano aktywność przedniej kory zakrętu obręczy (ACC) oraz wyspy zarówno podczas ukłucia badanej osoby, jak i obserwacji ukłucia jej partnera/ partnerki (Singer et al, 2004); aktywacje zależne były od międzyosobowej zmienności w poziomie empatii
HIPOTEZA WSPÓLNEJ ROZMAITOŚCI Nie jesteśmy w stanie odgrodzić się od zachowań, emocji i doznań ludzi, ponieważ udaje nam się doświadczyć więcej szczegółów i emocjonalnych niuansów tego, co robią i odczuwają inne osoby. Jest to możliwe dzięki temu, że mamy te same zachowania, emocje i doznania. (Gallese, 2005) Twierdzę, że odczucie swojości (selfness), którą przypisujemy też innym, wewnętrzne poczucie bycia jak ja wzbudzane kontaktami z innymi, jest wynikiem istnienia tej 'wymieszanej' intersubiektywnej przestrzeni. Fizyczne i epistemiczne interakcje ja inny są kształtowane i warunkowane przez podobieństwo organizmów i ograniczeń środowiskowych. (Gallesse, 2005)
HIPOTEZA WSPÓLNEJ ROZMAITOŚCI Gallese postuluje istnienie wczesnej ontogenetycznie, prostej, intersubiektywnej przestrzeni informacji. Hipoteza ta zakłada, że informacje o tym, co własne i cudze kodowane są przez neurony lustrzane podobnie, co umożliwia dzieciom współdziałanie oraz rozwinięcie bardziej wyrafinowanych społecznie form poznania społecznego, opartych na zmienności perspektyw Ja Ty: Ta wspólna przestrzeń umożliwia społeczne zapoczątkowanie rozwoju kognitywnego i afektywnego. Skoro tylko kluczowe więzi ze światem innych ludzi zostają nawiązane, przestrzeń ta stanowi podstawę w pełni rozwiniętej zdolności do rozumienia społecznej tożsamości i różnicy ('Jestem oddzielnym podmiotem'). ( ) Wspólna przestrzeń stanowi [zatem] niezwykle potężne narzędzie wykrywania i wprowadzania spójności, regularności i przewidywalności do indywidualnych interakcji ze środowiskiem. Równoczesny rozwój języka wpływa zapewne na wydzielanie pojedynczych aspektów czy modalności doświadczenia z pierwotnego wieloaspektowego postrzegania świata, ale wspólna intersubiektywna przestrzeń nie znika, lecz stopniowo przyjmuje inną rolę: pozwala nam na doświadczanie różnic i podobieństw w relacji 'ja inny. Gallese, 2005.
HIPOTEZA WSPÓLNEJ ROZMAITOŚCI Poziom fenomenologiczny: odczuwamy podobieństwo z innymi jednostkami, należącymi do tej samej wspólnoty; postrzegamy inne podmioty, jako takie jak my ; mamy możliwość konfrontowania ich emocji i przekonań z naszymi własnymi. Poziom funkcjonalny: tryb jak gdyby aktywowany jest w interakcjach Ja Inny; te same mechanizmy wykorzystywane są zarówno w kontroli własnych zachowań, jak i w przewidywaniu zachowań innych jednostek Poziom subosobowy: mechanizm neuronów lustrzanych; ich aktywacje ściśle łączą się ze zmianami cielesnymi oraz działaniami, podejmowanymi przez podmiot
imitacja4 (prosta) Ja#Ty jak rozróżniamy siebie od innego? Ja4/4Ty język imitacja (złożona)