Tokarnia 6 Obszar AZP nr 8761 Nr st. na obszarze 36 Nr st. w miejscowości 6 Ratownicze badania archeologiczne w obrębie inwestycji:,, Budowa dwujezdniowej drogi ekspresowej S7 na odcinku Chęciny Jędrzejów. 2015 r. Inwestor GDDKiA Oddział w Kielcach. OPRACOWANIE WYNIKÓW BADAŃ USUI Sp. z o. o. & ASINUS Igor Maciszewski Warszawa 2015 r.
1 SPIS TREŚCI 1. Wstęp B. Borzych................2 2. Rys historyczny Tokarni J. Niedźwiedź......5 3. Charakterystyka geomorfologiczna J. Niedźwiedź.......9 4. Charakterystyka zarejestrowanych obiektów I. Maciszewski......10 5. Osadnictwo KŁ I. Maciszewski, M. Maciszewska...17 6. Analiza przestrzenna i fazy zasiedlenia stanowiska I. Maciszewski.22 Zakończenie P. Uściłko, I. Maciszewski..............23 TABLICE, MAPY, ZDJĘCIA, KARTA AZP......24
2 Bartłomiej Borzych 1. Wstęp Ratownicze badania archeologiczne poprzedzające budowę dwujezdniowej dorogi ekspresowej S7 na odcinku Chęciny Jędrzejów prowadzone były w miejscowości Tokarnia, gm. Chęciny, pow.., woj. świętokrzyskie, st. 6 (AZP 8761/36). Badania rozpoczęto 19 kwietnia 2015 r. a zakończono ostatecznie 24 lipca 2015 roku. Badania prowadzone były w trzech etapach, co wynikało z konieczności rozszerzania pierwotnie przeznaczonej do badań powierzchni, popartej decyzjami ŚWKZ. Ostatecznie badaniom wykopaliskowym poddano 96 arów etap pierwszy 38 arów i dwa kolejne po 29. Prace badawcze wykonało konsorcjum firm USUI Spółka z. o. o. & ASINUS Igor Maciszewski, kierownikiem terenowym prac był mgr B. Borzych. 1.1 Przyjęty system podziału przestrzeni badawczej Podział przestrzeni badawczej opiera się na siatce arowej. Poszczególne ary lokalizowane są w oparciu o przynależność do tzw. odcinka odpowiadającego pow. 1 ha. Każdy sektor numerowany jest dużymi literami. Poszczególne ary w obrębie odcinka oznaczane są cyframi arabskimi od 1 100 począwszy od lewego górnego rogu. Wewnętrznie ar dzieli się na cztery ćwiartki oznaczane małymi literami.(ryc.1.1) ryc.1.1 Tokarnia, gm. Chęciny, st. 6. Podział wewnętrzny ara
3 Poszczególne jednostki składowe stanowiska archeologicznego, takie jak obiekty, warstwy oraz zabytki ruchome lokalizowane były w oparciu o numer odcinka oraz ara np. A (odcinek)/8 (ar). Poszczególne obiekty numerowane były w zbiorach rozdzielnych cyframi arabskimi ( inwentarz obiektów). 1.2. Zasady dokumentacji. Podstawę dokumentacji stanowiły rysunki planów poszczególnych arów wykonywane w skali 1:20 z nanoszonymi zarysami rzutów poziomych obiektów i warstw pozaobiektowych, ich numeracją i wartościami niwelacyjnymi (przeliczonymi) oraz liniami cięć profilowych. Obok tego wykonywane były rysunki przekrojów poszczególnych obiektów w skali 1:20 z podaną ich numeracją i wartością niwelacyjną stropu oraz linii profilowej (przeliczoną). Uzupełnienie stanowił plan zbiorczy wykonywany w skali 1:200. Dokumentację fotograficzną wykonywano w technice cyfrowej. Poszczególne ary fotografowane były w seriach z ujęciami obejmującymi dwie ćwiartki (a,c i b,d) wraz z obiektami. Dodatkowo fotografowano plan i profil każdego z obiektów. Dokumentacja opisowa opierała się na sformalizowanych formularzach czyli kartach obiektów oraz inwentarzy. 1.3. Zasady eksploracji Przestrzeń badawcza odhumusowywana była mechanicznie (koparka gąsienicowa) do poziomu stropu obiektów. Po odhumusowaniu powierzchnię doczyszczano ręcznie. Warstwy pozaobiektowe eksplorowane były warstwami mechanicznymi, numerowanymi cyframi arabskimi, o miąższości 5 10 cm w obrębie zarysu warstwy aż do jej wypłycenia. Materiał zabytkowy zbierany był z poszczególnego poziomu eksploracyjnego. Obiekty eksplorowane były połówkami bądź ćwiartkami. Zawsze pierwsza część poddana pracom badawczym eksplorowana była warstwami mechanicznymi o miąższości 5 10 cm, numerowanymi cyframi arabskimi, aż do całkowitego wypłycenia się obiektu. Metody doczyszczania stropów obiektów jak również eksploracji ich wypełnisk dostosowywano w zależności od stanu wilgotności gruntu. Szczególną uwagę zwracano na obiekty o niewielkiej miąższości wypełnisk.
4 obiektowych. Materiał ruchomy metrykowany był w odniesieniu do poszczególnych warstw 1.4 Historia badań na stanowisku: Stanowisko Tokarnia 6 zostało odkryte przez A. Matogę podczas badań powierzchniowych prowadzonych w roku 1982. Natrafił on na 6 fragmentów ceramiki należących do kultury łużyckiej oraz 2 fragmenty żużla. W 2013 roku nastąpiła weryfikacja stanowiska przez W. Tabaszewskiego podczas kolejnych badań powierzchniowych, natomiast w 2014 roku podczas badań sondażowych T. Gawęda odkrył na tym stanowisku ślad osadniczy z epoki nowożytnej w postaci 1 fragmentu ceramiki. Do badań wykopaliskowych wytypowano wtedy powierzchnię 38 arów. 1.5 Ratownicze badania wykopaliskowe Po przebadaniu wszystkich 38 preliminowanych do badań arów (tzw. pierwszy etap), nie udało się ustalić granicy stanowiska. Wyraźna koncentracja obiektów zawierających substancję zabytkową w południowej i wschodniej części obszaru badań sugerowała rozszerzanie się stanowiska w tych kierunkach. Na wniosek kierownika badań ŚWKZ wydał decyzje o poszerzeniu preliminowanej powierzchni o kolejne 29 arów (tzw II etap). Gdy po zakończeniu II etapu w dalszym ciągu nie można było ustalić wyraźnej granicy stanowiska WKZ podjął decyzje o poszerzeniu powierzchni badań o kolejne 29 arów (tzw. III etap) Na stanowisku, po zakończeniu III etapów badań, przebadano łącznie 96 arów. W trakcie prac badawczych zaobserwowano występowanie jednej fazy osadniczej związanej z kulturą łużycką i wiążące się z nią 57 obiektów wziemnych (jam oraz dołków posłupowych) oraz 591 fragmentów ceramiki (fot. 1,2). Oprócz tego zarejestrowano 66 obiektów pozbawionych materiału datującego.
5 Józef Niedźwiedź 2. Rys historyczny Tokarni Wieś Tokarnia powstała zapewne pod koniec XV wieku, zaś jej nazwa pochodzi najprawdopodobniej od tokowiska głuszców, które jeszcze do lat 40. XX wieku występowały prawie w całym kraju. Obecnie jako gatunek skrajnie zagrożony i objęty ochroną, notowany jest nielicznie w Polsce na niewielkim obszarze, w tym w woj. świętokrzyskim. W czasach kiedy powstawała osada i jej nazwa, występowały tu zdecydowanie liczniej, ponieważ Dolina Czarnej Nidy stwarzała głuszcom doskonałe warunki do życia. Można domyślać się, że nazwa topograficzna Tokarnia powstała pierwotnie jako określenie miejsca toków głuszców, na które polowano na potrzeby zamku z pobliskich Chęcin, a dopiero później powstała w tym miejscu osada. Pierwsza wzmianka w źródłach pisanych o Tokarni pochodzi z 1508 roku, kiedy w rejestrze poborowym wymieniony jest Andrzej Tokarski. Zapłacił on wówczas 28 groszy podatku 1. W 1540 roku wieś była własnością Szczygniewskiego, a było tutaj wówczas 8 łanów kmiecych oraz 2 łany puste. Notowano tu lasy, zagajniki i łąki nad Nidą, które wraz z wsiami: Tokarnia, Mokrsko, Wolica i Kawęczyn wyceniono na 1000 grzywien. W 1573 roku powierzchnia użytków we wsi wynosiła 5 i ½ łana 2, a więc zmniejszyła się znacznie od roku 1540. Być może już wówczas Tokarnia należała do Mikołaja Monwida Dorohostajskiego, wojewody połockiego, który jako jej właściciel zmarł w 1597 roku 3. Na przełomie XVI i XVII w. w Chęcinach powstał prężny ośrodek kamieniarski skupiający licznych artystówmuratorów różnych narodowości, przy którym prawdopodobnie zatrudnienie znajdowali też mieszkańcy pobliskiej Tokarni. Działalność tę przerwały wojny szwedzkie w połowie XVII wieku. Okolice Chęcin wraz z Tokarnią doznały znacznych zniszczeń od Szwedów i wojsk siedmiogrodzkich księcia Jerzego II Rakoczego. W latach 16571662 okolice Chęcin nawiedziło morowe powietrze, które zapewne dotarło do mieszkańców Tokarni. Miejscowość już wtedy liczyła niewielu mieszkańców. Po III rozbiorze Polski Tokarnia wraz z pobliskimi Chęcinami znalazły się pod zaborem austriackim. Podczas wojen napoleońskich w 1807 roku utworzono Księstwo 1 A. Pawiński, Polska XVI wieku pod względem geograficznostatystycznym opisana, t. IV, Małopolska, Warszawa 1886, s. 558. 2 Tamże. 3 http://dariuszkalina.pl/2013/09/4xviwiek/.
6 Warszawskie, do którego należała także Tokarnia, a od 1815 roku miejscowość weszła w skład Królestwa Polskiego, pod zaborem rosyjskim. Wówczas Tokarnia należała do gminy Korzecko i powiatu kieleckiego. Była to niewielka miejscowość. Według spisu z 1827 roku w Tokarni było tylko 19 domów i 189 mieszkańców. Impuls do rozwoju dał zapewne nowy trakt bity zbudowany w latach 18331836, za czasów Królestwa Polskiego, który wytyczył i wybudował Bank Polski, a jego trasa przebiegała przez Tokarnię. Była to nowa szosa państwowa z Warszawy do Krakowa, istniejąca do dziś pod nazwą DK nr 7. Po zbudowaniu tej drogi upadł Trakt Królewski i mniejsze stare trakty z Jędrzejowa straciły na znaczeniu, a w ślad za tym zmalało znaczenie handlowe miast: Chęcin i Sobkowa. Przy nowym trakcie zbudowano szereg stacji pocztowych, z których jedną umiejscowiono na pograniczu wsi Tokarnia i Brzegi. Dla potrzeb tej stacji zbudowano budynki, które z czasem przyjęły nazwę Ogiernia. W 1873 r. folwark w Tokarni zajmował 1402 morgi, który stanowiły grunty orne, ogrody, łąki, pastwiska i las oraz 13 budynków murowanych i 10 drewnianych. We wsi Tokarnia mieszkało 45 osób osiadłych na 363 morgach. Notowano we wsi piec wapienny i pokłady kamienia litograficznego 4. Ryc. 2.1. Tokarnia, stan. 6, gm. Chęciny, woj. świętokrzyskie. Tokarnia na mapie von Heldensfelda w skali 1:172 800, ze zbiorów Biblioteki Cyfrowej Uniwersytetu Łódzkiego z lat 1801 1804. 4 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 12, s. 358.
7 Ryc. 2.2. Tokarnia, stan. 6, gm. Chęciny, woj. świętokrzyskie. Tokarnia na Topograficznej Karcie Królestwa Polskiego (zwanej potocznie Mapą Kwatermistrzostwa) wydanej w 1843 r., w skali 1:126 000 (fragment na dwóch arkuszach). Podczas I wojny światowej w pobliżu Tokarni i Chęcin toczyły się zaciekłe walki pomiędzy wojskami rosyjskimi i austriackimi. Prawdopodobnie wówczas mieszkańcy ponieśli duże straty materialne. Ryc. 2.3. Tokarnia, stan. 6, gm. Chęciny, woj. świętokrzyskie. Tokarnia na Mapie Taktycznej Polski z lat 1924 1939 wg http://igrek.amzp.pl/ Tokarnia położona jest nad brzegiem Czarnej Nidy, która często zmieniała swoje koryto. Jego przebieg obrazują kolejne mapy historyczne. Zmianom podlegał także obszar leśny. W XIX w. teren ten był pokryty lasem w większym stopniu niż obecnie, a rzeka
8 Czarna Nida miała inny przebieg niż w okresie międzywojennym miejsca podmokłe, porośnięte roślinnością bagienną zostały częściowo osuszone. Osadnictwo, podobnie jak dziś, ulokowane było przy głównym trakcie z Jędrzejowa do Chęcin oraz przy dwóch lokalnych drogach w kierunku sąsiedniej Wolicy. W latach 19751998 miejscowość należała administracyjnie do województwa kieleckiego. Obecnie wieś leży w województwie świętokrzyskim, w powiecie kieleckim, w gminie Chęciny, przy trasie z Warszawy do Krakowa (DK7).
9 Józef Niedźwiedź 3. Charakterystyka geomorfologiczna Stanowisko nr 6 w Tokarni (nr 36 na obszarze AZP 8761) położone jest na obszarze Doliny Nidy, w odległości ok. 900 m od Czarnej Nidy. Powierzchnię stanowiska pokrywa gleba piaszczysta i gliniasta z domieszką dużej ilości kamieni wapiennych, zaś pod względem geologicznym teren ten zbudowany jest z warstwy, którą tworzą: wapienie, dolomity, margle, iłowce, lokalnie mułowce, anhydryty i gipsy (Ryc. 3.1). Pod względem fizjograficznym Tokarnia położona jest na terenie Doliny Nidy, która wchodzi w skład Wyżyny Małopolskiej. Dolina Nidy stanowi granicę pomiędzy Górami Świętokrzyskimi a Płaskowyżem Jędrzejowskim. Jej teren pokrywają mady, które obecnie porastają łąki i pastwiska. Nad terasami zalewowymi miejscami zachowały się fragmenty tarasów piaszczystych o wysokości względnej 1215 m. Ryc. 3.1. Tokarnia, stan. 6, gm. Chęciny, woj. świętokrzyskie. Tokarnia na mapie geologicznej Polski.
10 Igor Maciszewski 4. Charakterystyka zarejestrowanych obiektów W trakcie badań rozpoznano w większym bądź mniejszym stopniu odcinki A i B (patrz plan zbiorczy). Na zbadanym obszarze 96 arów zarejestrowano łącznie 123 obiekty wziemne. Ich charakterystyka, zgodnie ze sformalizowanym opisem, została zaprezentowana w tabeli 4.1. Pod kątem funkcjonalnym wydzielono następujące kategorie: jamy, w liczbie 36, co stanowi 29 % ogółu. dołki posłupowe, w liczbie 87, co stanowi 71 % ogółu Z uwagi na bardzo jednolity kształt przekrojów poziomych oraz pionowych, zrezygnowano z graficznej ilustracji statystyki wszystkich typów. Ogółem można zauważyć następujące tendencje: W przypadku dołków posłupowych w jeden z nich był amorficzny w planie i profilu (tabl. II, ryc. 7). W pozostałych przypadkach dołki posłupowe miały nieckowate przekroje pionowe i owalne plany (np. tabl. II ryc. 1 6). Jamy były nieco bardziej zróżnicowane, wśród nich zarejestrowano 4 obiekty o amorficznych profilach i jeden amorficzny w planie (np. tabl. I ryc. 4, tabl. II ryc. 8). Wszystkie inne zarejestrowane na stanowisku jamy, podobnie jak poprzednia kategoria obiektów, były owalne w rzutach poziomych i nieckowate w przekrojach (np. tabl. I ryc. 1 3).
11 Tabela 4.1. Tokarnia, stan. 6, gm. Chęciny, woj. świętokrzyskie. Charakterystyka morfometryczna odkrytych obiektów i ich zawartość kulturowa. Nr inw. Nr roboczy (hektar/nr) Funkcja Lokalizacja (hektar/ar) Długość x szerokość x głębokość (w cm) Kształt Zabytki ruchome Chronologia Uwagi plan profil ceramika EBkultura 55X50X10 2 1 A12 A12 2 A22 A22 40X40X12 3 A32 A32 50X50X12 4 A42 A42 60X56X20 5 A52 A52 40X40X20 EBkultura 60X60X12 5 6 A52 A52 7 A62 A62 40X40X12 EBkultura jama 100X89X12 4 8 A72 A72 EBkultura jama 80X76X12 9 9 A25 A25 10 A35 jama A35 70X65X20 11 A45 jama A45 90X88X20 12 A45 jama A45 130X112X20 13 A55 A55 50X50X10 EBkultura 50X50X10 4 14 A65 A65 EBkultura 50X45X10 7 15 A75 A75 16 A85 jama A85 70X67X15 17 A11 jama A11 72X68X37 EBkultura 37X32X10 12 18 A21 A21 19 421 A21 30X30X10
12 20 A31 jama A31 105X58X56 21 A31 A31 20X14X17 22 A31 A31 42X30X10 23 A41 A41 40X40X08 25 A51 jama A51 73X68X20 26 A51 A51 40X40X31 27 A51 jama A51 73X66X41 28 A51 A51 23X20X7 29 A61 A61 30X28X25 30 A61 A61 36X31X11 31 A61 A61 60x43x30 EBkultura 44x25x9 5 32 A56 A56 33 A71 A71 65X63X21 EBkultura 50X53X12 33 34 A71 A71 EBkultura 30X25X10 12 35 A71 A71 36 A71 A71 50X45X10 37 A36 jama A36 110X65X22 39 A13 A13 68X86X13 40 A46 A46 45X36X16 41 A13 jama A13 123X85X51 42 A23 jama A23 75X65X40 43 A23 jama A23 210X185X57 44 A33 A33 58X50X25 46 A43 A43 45X40X17 48 A83 jama A83 150X108X45 49 A63 A63 50X50X10 50 A73 A73 45X13X38 51 A73 A73 24X20X21
13 EBkultura 40x36x13 11 52 A83 A83 EBkultura jama 80X32X13 32 53 A84 A84 EBkultura jama 62X50X25 64 54 A84 A84 EBkultura 52X50X16 36 55 A84 A84 56 A84 jama A84 208X100X25 EBkultura 30X28X10 4 57 A74 A74 58 A74 A74 17X15X13 59 A64 A64 52X45X23 60 A64 jama A64 76X50X17 61 A54 A54 35X35X16 62 A64 A64 50x45x33 63 A44 jama A44 86X76X20 EBkultura jama 146x140x53 115 64 A44 A44 66 A34 A34 56X58X13 67 A34 A34 30X26X11 EBkultura 25X20X10 3 69 A81 A81 EBkultura 55X50X10 5 70 A91 A91 EBkultura 25X20X10 2 71 A82 A82 EBkultura 30X28X15 3 72 A92 A92 73 A93 A93 65X60X45 74 A94 A94 25X20X10 EBkultura 30X20X10 4 75 A94 A94 EBkultura jama 73X60X15 7 76 A95 A95
14 EBkultura 20X20X30 3 77 A96 A96 EBkultura jama 60X58X15 5 78 A97 A97 EBkultura 25X25X10 2 79 B1 B1 EBkultura 30X30X5 1 80 B2 B2 81 B3 jama B3 70X68X15 EBkultura 35X30X12 1 82 B3 B3 EBkultura 20X20X10 2 83 B4 B4 EBkultura 50X50X12 12 84 B5 B5 EBkultura jama 60X50X20 3 85 B6 B6 EBkultura 45X40X10 4 86 B7 B7 87 A87 jama A87 84X70X20 EBkultura 30X28X12 2 88 A77 A77 EBkultura 15X15X5 4 89 A77 A77 EBkultura 15X15X15 7 90 A67 A67 EBkultura 25X25X10 8 91 A67 A67 92 A86 jama A86 85X70X25 EBkultura 40X40X10 2 93 A86 A86 EBkultura 40X40X20 4 94 A76 A76 EBkultura 60X50X10 7 95 A76 A76 EBkultura 16X15X5 1 97 A66 A66
15 EBkultura 15X15X12 2 98 A66 A66 EBkultura 40X40X12 5 99 A57 A57 EBkultura 60X50X12 2 100 A47 A47 EBkultura 25X20X12 2 101 A37 A37 EBkultura 30X28X12 1 102 A27 A27 EBkultura 10X10X5 4 103 A26 A26 EBkultura 20X20X5 2 104 A24 A24 EBkultura 15X15X12 1 105 A24 A24 EBkultura 12X12X12 3 106 A14 A14 EBkultura 20X15X15 1 107 A14 A14 108 B14 B14 14X13X28 amorficzny amorficzny 109 B11 jama B11 60x40x18 EBkultura 20x18x28 2 111 B16 B16 112 B13 jama B13 60x50x18 EBkultura 15X15X12 4 113 B17 B17 EBkultura 50x45x25 1 114 B13 B13 116 A98 A98 20x20x16 117 B18 jama B18 140x130x40 amorficzny amorficzny EBkultura 30X28X12 2 118 B8 B8 119 A88 A88 40x35x20 5 EBkultura
16 121 A78 jama A78 100x80x40 122 A68 jama A68 80x60x15 owalny amorficzny EBkultura 20X15X15 3 123 A28 A28 125 A48 jama A48 160x120x35 owalny amorficzny 127 A8 A8 20x18x12 amorficzny nieckowaty EBkultura 34x20x10 2 128 A17 A17 EBkultura 80x60x25 2 130 A16 A16 131 A15 jama A15 100x60x23 132 A5 A5 60X50X12 133 A4 jama A4 90x65x18 134 A3 A3 44x32x12 135 A1 A1 30x22x16 136 A2 jama A2 123x66x38 owalny amorficzny
17 Igor Maciszewski, Monika Maciszewska 5. Osadnictwo kultury łużyckiej 5.1 Zabytki nieruchome Badania wykopaliskowe prowadzone na stanowisku Tokarnia 6 ujawniły stosunkowo liczne zabytki związane z osadnictwem kultury łużyckiej. Na 123 obiekty wziemne 57 z nich zawierało w swoich wypełniskach materiał ceramiczny pozwalający na jednoznaczne przypisanie ich tej kulturze. Można jednak domniemywać, iż przynajmniej część z nich, pozbawiona nośnika datującego, również związana była z osadnictwem tej kultury. Wśród nich zdecydowanie przeważały dołki posłupowe (49 obiektów). Drugą grupę stanowiły jamy w liczbie 7 sztuk. Znakomitą większość reliktów wziemnych osadnictwa KŁ stanowiły obiekty jednowarstwowe, relatywnie płytkie, o stosunkowo czytelnych, owalnych planach i nieckowatych profilach (tabl. I ryc. 2, 3, 5; tabl. II ryc. 1 6). Są one świadectwem krótkotrwałych, choć zapewne częstych wizyt niewielkich grup ludności na tych terenach, związanych zapewne z bliżej niesprecyzowaną działalnością gospodarczą. Pewien wyjątek stanowiły jamy o numerach 43 (tabl. I ryc. 1) oraz 64 (fot 1,2). Pierwsza z nich stanowi zapewne pozostałości po silosie/piwniczce, gdzie przechowywano zboże bądź inne produkty spożywcze. Obiekty tego typu występują powszechnie na osadach KŁ, lecz znajdowane są również na terenach nie będących bezpośrednio zasiedlanych a jedynie wykorzystywanych gospodarczo (wypas bydła, łowiectwa, etc.) 1. Druga jama, oznaczona numerem 64, jest pozostałością śmietniska, na co wskazuje liczna obecność drobnych ułamków ceramiki. 1 Por. Michalski J. 1982 Typy osad otwartych kultury łużyckiej, ich rozprzestrzenienie na terenie Polski oraz liczba zamieszkującej je ludności, w: Przemiany ludnościowe i kulturowe I tysiąclecia p.n.e. na ziemiach między Odrą i Dnieprem, WrocławWarszawaKrakówGdańsk, s. 375388, Głogowski Z., Ignaczak M. 2004 Osadnictwo społeczeństw kultury łużyckiej, [w:] J. Bednarczyk, A. Kośko (red.) Od długiego domu najstarszych rolników do dworu staropolskiego. Wyniki badań na trasie gazociągu MogilnoWłocławek i KPMG Mogilno Wydartowo, Poznań, s. 373397, Herman R, Kurasiński T, Strzyż P. 2002 Osady z III epoki brązu oraz z przełomu okresu halsztackiego i lateńskiego, w: J. Maik (red.), Osada z epoki brązu i okresu halsztackiego w Chrząstowie Folwarcznym 1, gmina Parzęczew pow. zgierski woj. łódzkie, Łódź
18 5.2 Zabytki ruchome W trakcie prac badawczych na stanowisku Tokarnia 6 zarejestrowano 591 zabytków ruchomych, z czego wszystkie zaliczono do grupy ceramiki naczyniowej. Ich występowanie w obrębie obiektów przedstawiono w tabeli nr 5.1. Cały materiał łączyć można z kulturą łużycką. Tym co cechuję opisywaną kolekcję jest jej bardzo silne rozdrobnienie. Wszystkie ułamki można zklasyfikować do kategorii IV wg. A. Buko 2. Taki stan rzeczy znacząco ograniczył możliwości analityczne. Tabela 5.1 Tokarnia, st. 6, gm. Chęciny, woj. świętokrzyskie. Specyfikacja występowania materiałów zabytkowych w obrębie obiektów. numer obiektu lokalizacja liczba ceramiki chronologia 1 A12 2 KŁ 6 A52 5 KŁ 8 A72 4 KŁ 9 A25 9 KŁ 14 A65 4 KŁ 15 A75 7 KŁ 18 A21 12 KŁ 32 A56 5 KŁ 34 A71 33 KŁ 35 A71 12 KŁ 52 A83 11 KŁ 53 A84 32 KŁ 54 A84 64 KŁ 55 A84 36 KŁ 57 A74 4 KŁ 64 A44 115 KŁ 69 A81 3 KŁ 70 A91 5 KŁ 71 A82 2 KŁ 72 A92 3 KŁ 75 A94 4 KŁ 76 A95 7 KŁ 77 A96 3 KŁ 78 A97 5 KŁ 79 B1 2 KŁ 80 B2 1 KŁ 82 B3 1 KŁ 83 B4 2 KŁ 2 A. Buko 1990 Ceramika Wczesnopolska. Wprowadzenie do badań, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź.
19 84 B5 12 KŁ 85 B6 3 KŁ 86 B7 4 KŁ 88 A77 2 KŁ 89 A77 4 KŁ 90 A67 7 KŁ 91 A67 8 KŁ 93 A86 2 KŁ 94 A76 4 KŁ 95 A76 7 KŁ 97 A66 1 KŁ 98 A66 2 KŁ 99 A57 5 KŁ 100 A47 2 KŁ 101 A37 2 KŁ 102 A27 1 KŁ 103 A26 4 KŁ 104 A24 2 KŁ 105 A24 1 KŁ 106 A14 3 KŁ 107 A14 1 KŁ 111 B16 2 KŁ 113 B17 4 KŁ 114 B13 1 KŁ 118 B8 2 KŁ 119 A88 5 KŁ 123 A28 3 KŁ 128 A17 2 KŁ 130 A16 2 KŁ 5.1.1 Analiza technologiczna W omawianej kolekcji dominowały naczynia wykonane w oparciu o gruboziarnisty tłuczeń z niewielką domieszką różnoziarnistego piasku. Dominowały powierzchnie zewnętrzne chropowacone lub szorstkie (około 75%). Ścianki wewnętrzne zazwyczaj były gładzone, zapewne przy użyciu twardego gładzika. Wszystkie pojemniki były lepione ręcznie, wypał zaś odbywał się w atmosferze utleniającej przy stałym dostępie powietrza, o czym świadczą niejednobarwne powierzchnie i dwubarwny przełam. 5.1.2 Analiza morfologiczna Spośród 491 fragmentów ceramiki KŁ wyróżnionych zostało zaledwie 7 z nich. W obrębie tej grupy wydzielono 5 ułamków wylewów, jeden fragment dna oraz jeden zdobiony element brzuśca.
20 Typologizację wylewów oparto o system zaproponowany przez J. Czebreszuka z późniejszymi modyfikacjami 3, zaś dna opisano za pomocą systemu stworzonego przez A. Kośkę 4. Prezentacja poszczególnych typów wylewów w obrębie badanego zbioru została zaprezentowana w tabeli 4.4 a. Tabela 5.2 Tokarnia, st. 6, gm. Chęciny, woj. świętokrzyskie. Ilościowy udział poszczególnych typów wylewów w obrębie omawianego zbioru. Typy 10k 10e 37k 34k zwieńczeń ilość 2 1 1 1 Typ 10e wylew o ściankach skierowanych łukowato do rdzenia. Śścianki posiadają proste i łagodne zakończone krawędzie (tabl. III ryc. 1). Typ 10k wylewy o ściankach łukowatych do rdzenia i ostro, kwadratowo zakończonych krawędziach (tabl. III ryc. 2). Typ 37k wylewy z prostokątnym okapem po stronach wewnętrznej i zewnętrznej (tabl. III ryc. 5). Typ 34k wylewy z prostokątnym okapem po stronie zewnętrznej i łukowatą do rdzenia ścianką wewnętrzną (tabl. III ryc. 6). Jedyny fragment dna, jaki zarejestrowano na stanowisku, to typ 7c wg A. Kośko, czyli naczynie o prostym dnie i lekko widocznej stopce (tabl. III ryc. 7). Fragment zdobionego naczynia ornamentowany był techniką palcową w postaci odcisku na ściance zewnętrznej. 3 Czebreszuk, J. 1996 Społeczności Kujaw w początkach epoki brązu, Poznań; Ignaczak, M. 2002 Ze studiów nad genezą kultury łużyckiej w strefie Kujaw, Poznań 4 Czebreszuk J., Kośko A., Szmyt M. 2006 Zasady analizy źródeł ceramicznych z okresu późnego neolitu oraz interstadium epok neolitu i brązu na Kujawach, w: A. Kośko, M. Szmyt (red.), Opatowice Wzgórze Prokopiaka. Tom I. Studia i materiały do badań nad późnym neolitem Wysoczyzny Kujawskiej, Poznań, s. 3964
21 Ustalenia makromorfologiczne, z uwagi na silne rozdrobnienie materiału i bardzo niewielką liczbę fragmentów dystynktywnych, są mocno ograniczone i nie oddają ilości i rodzajów pojemników używanych przez ludność KŁ na przedmiotowym stanowisku. Patrząc na formy wylewów można założyć obecność misy (typ 37 k) oraz dzbana (typ 34 k). W pozostałych przypadkach możemy mówić o amforach bądź garnkach, z większym prawdopodobieństwem, z uwagi na kąt nachylenia ścianki, tego pierwszego typu. Nie ma jednakże możliwości bliższego określenia typów wzmiankowanych naczyń. 5.1.3 Ustalenia chronologiczne Podstawą ustaleń chronologicznych omawianego zbiory stały się analizy technologiczna oraz morfologiczna. W kontekście technologicznym zaobserwowano wyraźną przewagę naczyń grubościennych, produkowanych z gliny z domieszką gruboziarnistego tłucznia i chropowaconych. Jest to jeden z wyznaczników późnych faz KŁ 5. W prezentowanym zbiorze zarejestrowano wylewy o zwieńczeniach łukowatych od rdzenia i łukowatym do rdzenia o dość,,ostrych krawędziach. Cechy te są charakterystyczne dla późnych faz KŁ. Mając na uwadze powyższe informacje można założyć, iż prezentowany zespół można datować na okres halsztacki i/lub przełom okresu halsztackiego i początek okresu lateńskiego. Nie da się niestety, z uwagi na niewielki liczebnie zbiór, dokonać precyzyjniejszych ustaleń. 5 Por. Ignaczak, M. 2002 Ze studiów nad genezą kultury łużyckiej w strefie Kujaw, Poznań; Głogowski Z., Ignaczak M. 2004 Osadnictwo społeczeństw kultury łużyckiej, [w:] J. Bednarczyk, A. Kośko (red.) Od długiego domu najstarszych rolników do dworu staropolskiego. Wyniki badań na trasie gazociągu Mogilno Włocławek i KPMG MogilnoWydartowo, Poznań, s. 373397
22 Igor Maciszewski 6. Analiza przestrzenna i fazy zasiedlenia stanowiska Badania na stanowisku Tokarnia 6 ujawniły relikty związane osadnictwem kultury łużyckiej. Oprócz tego nie zarejestrowano żadnych innych zabytków jednoznacznie związanych z innym okresem dziejowym, aczkolwiek można domniemywać, iż przynajmniej część obiektów nieruchomych pozbawionych materiału ruchomego pochodziła z innych epok. Nie mając jednak na to żadnych dowodów musimy przyjąć, iż stanowisko to było zasiedlone jedynie w okresie wczesnej epoki żelaza. 6.1 Analiza przestrzenna osadnictwa KŁ. Chronologicznie osadnictwo KŁ w Tokarni 6 z tego okresu łączyć można z grupą środkowopolską. Niestety, uwaga M. Gedla odnośnie bardzo nielicznych publikacji i opracowań stanowisk KŁ, szczególnie osad otwartych i obozowisk, wciąż pozostaje aktualna. 1 Pochodząca bowiem z roku 1968 synteza pióra J. Miśkiewicza wciąż pozostaje najaktualniejszą syntetyczną publikacją dotyczącą KŁ na interesującym nas obszarze 2. Przyjmując systematykę chronologiczną tego autora omawiana kolekcja mieściła by się w fazie II lub III rozwoju KŁ na tych terenach. Najbliższe znane zbadane wykopaliskowo stanowiska z tego okresu, znajdujące się nieopodal, to Starochęciny 8 (10), gm. Chęciny 3, Brzegi 7 i Brzegi 10, gm. Sobków 4 (stanowiska badane w ramach inwestycji budowy drogi S7 na odcinku Chęciny Jędrzejów) oraz na terenie miasta Kielce 5 (osady) oraz Morawica, pow. Kielce 6 i Nida, pow. Kielce 7. W tej fazie rozwoju kultury łużyckiej dominowały niewielkie osady i domostwach charakteru półziemiankowego. Brak znalezisk na interesującym nas stanowisku obiektów tego typu świadczy o tym, iż przebadane stanowisko uznać należy za obozowisko z tego okresu. 1 Gedl M. 1973 Uwagi o kulturze łużyckiej w południowo zachodniej części województwa kieleckiego, [w:] Rocznik muzeum świętokrzyskiego, t. VIII, Kraków. 2 Miśkiewicz J. 1968 Kultura w międzyrzeczu Pilicy i środkowej Wisły; [w:] Materiały Starożytne, t. XI, Warszawa. 3 Maciszewski I. 2015 Opracowanie wyników badań ze stanowiska Starochęciny 8 (10), Warszawa 4 Maciszewski I. 2015 Opracowanie wyników badań na stanowiskach Brzegi 7 i Brzegi 10, Warszawa 5 Żaki A. 1950 Początki rozwoju kultury łużyckiej w dorzeczu górnej Wisły, [w:] Annales UMCS, dział F, t. III, Lublin 6 Siarkowski W. 1887 Zbiór Wiadomości o zabytkach przedhistorycznych; [w:] Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, t. XI. 7 Patrz przypis 2
23 Igor Maciszewski Podsumowanie Badania wykopaliskowe na stanowisku Tokarnia 6, prowadzone w związku z inwestycją budowy drogi ekspresowej S7 na odcinku Chęciny Jędrzejów, ujawniły relikty osadnictwa kultury łużyckiej. Materiał ruchomy nie był zbyt liczny i ograniczał się wyłącznie do ceramiki naczyniowej. Zarejestrowano za to dosyć dużą liczbę obiektów nieruchomych, co można tłumaczyć dwojako; albo są to pozostałości krótkotrwałej, lecz wielokrotnej okupacji tych terenów przez gromady ludzkie już w okresie pradziejowym, związane z bliżej niesprecyzowaną aktywnością gospodarczą, bądź też relikty krótkotrwałego obozowiska/obozowisk, które ze względu na niekorzystne warunki glebowe, zachowały się do naszych czasów w formie szczątkowej. Tym nie mniej, z uwagi na obecność reliktów kultury łużyckiej, postuluje się objąć teren przyległy do stanowiska, ścisłym nadzorem archeologicznym.
24 Tablica III. 1 Ob. 18, 2, 3 Ob. 64, 5, 6 Ob. 54, 7 Ob.34.
Fot. 1 Tokarnia, stan. 6, gm. Chęciny, woj. świętokrzyskie. Profil S ob. 64 Fot. 2 Tokarnia, stan. 6, gm. Chęciny, woj. świętokrzyskie. Plan płaski ob. 64
Fot. 3 Tokarnia, stan. 6, gm. Chęciny, woj. świętokrzyskie. Profil N ob. 81 Fot. 4 Tokarnia, stan. 6, gm. Chęciny, woj. świętokrzyskie. Plan płaski ob. 81
Fot. 5 Tokarnia, stan. 6, gm. Chęciny, woj. świętokrzyskie. Profil W ob. 11 Fot. 6 Tokarnia, stan. 6, gm. Chęciny, woj. świętokrzyskie. Plan płaski ob. 11
Fot. 7 Tokarnia, stan. 6, gm. Chęciny, woj. świętokrzyskie. Plan płaski ob. 33 Fot. 8. Tokarnia, stan. 6, gm. Chęciny, woj. świętokrzyskie. Profil NE ob. 33
Fot. 9 Tokarnia, stan. 6, gm. Chęciny, woj. świętokrzyskie. Plan płaski ob. 43 Fot. 10 Tokarnia, stan. 6, gm. Chęciny, woj. świętokrzyskie. Profil SE ob. 43 Fot. 11 Tokarnia, stan. 6, gm. Chęciny, woj. świętokrzyskie. Wybrane zabytki ruchome
Tokarnia 6 plan lokalizacyjny skala 1:5000
TOKARNIA ST. 6/36 AZP 8761 0 Plan sytuacyjno wysokoœciowy SKALA 1 : 1000 inwestycja drogowa zasiêg stanowiska siatka arowa 100 m