WSTĘPNE WYNIKI BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH MUZEUM BYŁEGO HITLEROWSKIEGO OBOZU ZAGŁADY ŻYDÓW W SOBIBORZE W OKRESIE JESIEŃ/ZIMA 2012/2013

Transkrypt

1 Chełm, r. WSTĘPNE WYNIKI BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH MUZEUM BYŁEGO HITLEROWSKIEGO OBOZU ZAGŁADY ŻYDÓW W SOBIBORZE W OKRESIE JESIEŃ/ZIMA 2012/ Założenia programowe. Głównym celem programu badań wykopaliskowych o charakterze przed inwestycyjnym na jesieni roku 2012 była i nadal pozostaje weryfikacja grobów 1, 2 i 7, położonych w granicach Lager III/obozu III, ponieważ tylko prace o charakterze wykopaliskowym mogą rozstrzygnąć wątpliwości co do funkcji tych grobów. Wątpliwości te pojawiały się w związku z niejednoznacznie grobowym wypełniskiem grobów 1 i 2 oraz wątpliwościami profesora Andrzeja Koli, zawartymi w sprawozdaniu z badań w roku 2001 co do grobowego charakteru grobu nr 7 (A. Kola 2001, s. 117). Wątpliwości co do funkcji uznanych za miejsca pochówku grobów 1 i 2 pojawiły się również w trakcie prac wiosną 2011 roku, kiedy na północnym pograniczu zasięgu wykopów badawczych i na południe od grobu 7/2001 odkryty został masowy grób ciałopalny nr 8 (obiekt 882). Z przeprowadzonych odwiertów w roku 2001 grób 8 nie został w ogóle wydzielony. Dodatkowe odwierty w roku 2011 ujawniły tylko przemieszany, szary piasek bez śladów kości ludzkich i dopiero wykonany wykop sondażowy, od północy dotykający pełnego profilu obiektu 882 ujawnił przynajmniej 3 warstwy przepalonych kości ludzkich. W związku z tym niezbędne okazało się wykonanie podobnych wykopów sondażowych w przypadku grobów masowych 1, 2 i 7 odkrytych w roku 2001, które odsłaniając od zewnątrz pełne profile tych grobów masowych pozwolą na weryfikację ich funkcji. Jako uzupełniające prace weryfikacyjne zaplanowane zostały badania wykopaliskowe obszaru Lager III/obozu III, położonego po północnej stronie kopca pamięci, na przedłużeniu podwójnej linii dołków posłupowych, odkrytej w latach , biegnącej od Himmelfahrtstrasse/Schlauch/Droga Wniebowstąpienia w kierunku północnym. Wydają się

2 one oddzielać groby masowe 1 i 2 od grobów 3-8. Linie te mogą stanowić albo ślad po ogrodzeniu Lager III/obozu III z I fazy, istniejącego do lipca 1942 roku, albo ogrodzenie to istniało przez cały czas funkcjonowania obozu i oddzielało właściwe groby masowe 3-6 i 8 (grób 7 jest też problematyczny) od dwóch dużych obiektów, określonych pierwotnie jako groby masowe 1 i 2, a spełniających być może inne funkcje (krematoria?, przygotowane, ale nie wykorzystane nowe doły grobowe?). W trakcie badań wiosennych roku 2011 udało się odkryć między innymi przebieg tzw. Himmelfahrtstrasse/Schlauch /Droga Wniebowstąpienia. Wiodła ona z rejonu Lager II/ obozu II do narożnika południowo-wschodniego wymienionego wyżej placu asfaltowego, z czego wynika duże prawdopodobieństwo położenia komór gazowych pod tym placem. Efektem prac wykopaliskowych w tym rejonie miała być jednoznaczne określenie zasięgu Himmelfahrtstrasse/Schlauch /Droga Wniebowstąpienia w kierunku północno-wschodnim oraz możliwość odsłonięcia nowych, nieznanych dotąd elementów infrastruktury tej części obozu, jak i wykluczenie lokalizacji komór gazowych w tym rejonie. 2. Wstępne wyniki badań. Zaplanowany na listopad 2012 roku początkowy termin kontynuacji archeologicznych badań wykopaliskowych na terenie byłego hitlerowskiego obozu zagłady w Sobiborze z przyczyn niezależnych od ekspedycji archeologicznej przesunięty został na okres od 26. listopada do 24. grudnia 2012 roku. Nowy termin obarczony był od początku możliwością wstrzymania prac w przypadku przyjścia wczesnej zimy. W związku z tym, że od dnia 03. grudnia 2012 intensywne opady śniegu i dotkliwy mróz uniemożliwił kontynuację rozpoczętych 26. listopada prac terenowych, badania wykopaliskowe zostały zawieszone do końca zimy 2012/2013. Planowany termin na podjęcie wstrzymanych prac terenowych został określony na początek marca 2013 przy założeniu, że prognozy pogody będą korzystne dla prowadzenia badań przynajmniej w okresie przynajmniej 3 tygodni. Na wyżej wymienione prace badawcze wydane został Pozwolenie 40/12 z dnia r., nr pisma IA.II/5161/18/4/2012. W dniu roku wyniki dotychczasowych zakończonych prac terenowych spowodowały konieczność wystąpienia o zmiany w programie badań (Ryc. 1). Dotyczyły one rejonu na północ i północny zachód od kopca pamięci ofiar Sobiboru. Przede wszystkim uzyskany został północny zasięg podwójnej linii dołków posłupowych, biorącej swój początek przy Himmelfahrtstrasse/Drodze Wniebowstąpienia, oddzielający groby masowe 1 i 2 od grobów 3-8. Ze względu na odkrycie kontynuacji śladów ogrodzenia tak w kierunku wschodnim, jak i zachodnim, naszym nowym

3 zamiarem było i nadal jest rozpoznanie przebiegu tego ogrodzenia w obu kierunkach, ale w związku z podstawowym programem badań, czyli weryfikacją funkcji grobów masowych nr 1 i 2, skoncentrowano się przede wszystkim na kierunku zachodnim. Dotychczas, mimo braku weryfikacji funkcji dołków posłupowych w postaci cięć profilowych, udało się potwierdzić przebieg tego ogrodzenia na długości około 40 metrów. W wysuniętym w kierunku na zachód skrajnym wykopie natrafiono na kolejne, prawdopodobne dołki posłupowe, które mogą wskazywać ewentualny przebieg ogrodzenia nie tylko w kierunku zachodnim, ale także nowe odgałęzienie w kierunku południowym, w rejonie położonym na zachód od grobów masowych nr 1 i 2. Ryc. 1 Zakres zmian programu badań w dniu r. (kolor czerwony - pierwotnie planowane wykopy, kolor niebieski wykopy realizowane). Rys. R. Ratajczak W trakcie badań wykopaliskowych jesienią 2012 roku, w okresie od do został przebadany teren Lager III/obozu III w jego północno-zachodnim rejonie, położonym wokół grobów masowych 1 i 2. Powierzchnia otwartych i w dużej mierze zaawansowanych prac archeologicznych wyniosła 9,5 ara.

4 W początkowej fazie badania wykopaliskowe jesienią 2012 roku skoncentrowane były na odpowiedzi na pytanie o ewentualny dalszy przebieg podwójnej linii dołków posłupowych, biorących swój początek od północnej linii ogrodzenia Himmelfahrtstrasse/Schlauch/Droga Wniebowstąpienia i biegnących wzdłuż zachodniej krawędzi placu asfaltowego z pomnikiem aż do kopca pamięci. Nasze wcześniejsze przypuszczenia bardzo szybko się potwierdziły, że obie linie słupów mają kontynuację po północnej stronie kopca. Ale tylko na około 10 metrach, bowiem tuż za kopcem zachodnia linia skręca pod kątem prostym na zachód, a linia wschodnia na wschód, natomiast po północnej stronie obu linii pojawiła się trzecia linia, równoległa do obu poprzednio odkrytych po zmianie ich kierunków na wschód i zachód (Ryc. 2). Mimo braku cięć profilowych domniemanych dołków posłupowych można już dziś stwierdzić, że te 3 linie dołków posłupowych stanowią relikt ogrodzeń, które po pierwsze oddzielały obiekty nazwane jako groby masowe 1 i 2 od grobów 3-8 oraz zamykały dostęp do obu tak wydzielonych grup grobów od strony północnej, tworząc prawdopodobnie północną granicę Lager III/obozu III. Zadokumentowany został przebieg tej granicy w kierunku wschodnim na długości około 10 metrów, natomiast w kierunku zachodnim ponad 40 metrów. Ryc. 2 Rejon końcowego przebiegu podwójnej linii dołków posłupowych oraz domniemanej północnej granicy Lager III/obozu III na północ od kopca pamięci. Fot. W. Mazurek.

5 W wykopach położonych między północną linią domniemanych słupów ogrodzenia Lager III/obozu III a współczesnym duktem, biegnącym wzdłuż północnej granicy terenu, należącego obecnie do Państwowego Muzeum na Majdanku, praktycznie brak jest obiektów nieruchomych. Dopiero w położonym najbardziej na północ wykopie, w profilu północnowschodniego narożnika natrafiono na prostokątny plan prawdopodobnie kolejnego dołka posłupowego. Czy jest to rzeczywiście dołek posłupowy i czy w jego pobliżu jest ich więcej, odpowiedź na to pytanie mogą dać tylko dalsze prace wykopaliskowe w tym rejonie. Odległość pomiędzy tym pojedynczym, prawdopodobnym dołkiem posłupowy a domniemaną północną granica Lager III/obozu III wynosi niewiele ponad 20 metrów. Wszelkie prace wokół i w pobliżu grobów 1 i 2 wykonywane były pod nadzorem przedstawiciela Głównego Rabina Polski, pana Alexa Schwarza. Zgodnie z programem badań wykopy zostały skoncentrowane tuż przy północnej ścianie grobu masowego 1, którego położenie i interpretacja zostały wyznaczone w trakcie prac ekspedycji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu pod kierunkiem profesora Andrzeja Koli w roku 2001 (2001, s. 116). Ryc. 3 Rezultaty badań wykopaliskowych w rejonie grobów 1 i 2, przeprowadzonych jesienią 2012 roku. Rys. R. Ratajczak.

6 Prace wykopaliskowe odsłoniły północną krawędź planu grobu 1 jako mniej regularną i położoną w odległości około 6-8 metrów od wyznaczonej na podstawie odwiertów w roku W kierunku zachodnim krawędź grobu 1 na podstawie obecnych badań wykopaliskowych została przesunięta o około 2 metry na zachód. Począwszy od współczesnej powierzchni wypełnisko grobu 1 aż do głębokości około 3,30 metrów, tak w części północnej, jaki południowej stanowił czysty piasek barwy jasnoszarej, miejscami z dodatkiem nielicznych korzeni drzew. Nie odnotowano ani jednego fragmentu przepalonej lub nie przepalonej kości ludzkiej. Jest to sytuacja dość zaskakująca, ale z ostatecznymi rozstrzygnięciami co do charakteru i funkcji grobu 1 musimy zaczekać do zakończenia prac badawczych, które przeprowadzone zostaną wiosną 2013 roku. Biorąc pod uwagę luźną konsystencję piasku wypełniającego ten grób, niezbędne będzie wykonanie tych wykopów z użyciem drewnianych szalowań ścian, a co za tym idzie uruchomienia dodatkowych środków finansowych, przewidzianych w budżecie przygotowanym na jesień Przydenna partia grobu masowego nr 1 w jego części północnej na głębokości około 3,30 m. Czysty, jasnoszary piasek na poziomie wody gruntowej bez śladów kości ludzkich. Fot. W. Mazurek. W przypadku grobu nr 2 prace zostały jedynie zapoczątkowane. Jednak już w warstwach stropowych, czyli na głębokości około cm natrafiono na drobne kości

7 ludzkie. Występują one w niewielkich koncentracjach jako białe, niebieskie lub czarne plamki na tle mniej lub bardziej rozległych plam szarego i popielatego piasku, ale zawsze jak dotąd pozostając w mniejszości w stosunku do dominującego jasnoszarego piasku zewnętrznej warstwy zasypiskowej grobu 2. Porównując tak opisana strukturę z czystymi warstwami przepalonych kości ludzkich w grobie 9, odnieśliśmy wrażenie, że odkryte, nieliczne spalone kości mogą znajdować się w stropie grobu 2 na złożu wtórnym. W związku z tym, że zgodnie z opinią Głównego Rabina Polski wykorzystanie wiertła geologicznego do prac sondażowych jest niedopuszczalne, w celu rozstrzygnięcia tych kwestii wiosną roku 2013 konieczne będzie wykonanie głębokich wykopów badawczych, których ściany będą umocnione drewnianym szalowaniem. Stropowa partia grobu masowego nr 2 w jego części zachodniej na głębokości około 0,20 m. Szaro-popielaty piasek z białymi plamkami przepalonych kości ludzkich. Fot. W. Mazurek. W obrębie wykopów, położonych na zachód od grobu 2 nie uzyskano zasięgu zewnętrznego zasypiska grobu 2, które w odwiertach z 2001 roku pozbawione było kości ludzkich. Zadokumentowano za to jego południową granicę na długości co najmniej 20 metrów w kierunku zachodnim. Jest to niemal dokładnie prosta linia, biegnąca od grobu 2 w

8 kierunku północno-zachodnim. Dalsze prace prowadzone w tym rejonie powinny wyjaśnić przyczynę tak rozległego zasięgu tego jasnoszarego, zmieszanego piasku. Pozostałe cele jesiennej ekspedycji nie zostały nawet rozpoczęte. Chodzi tutaj przede wszystkim rejon grobu masowego 7 i obszar Lager III/obozu III, położony na wschód od południowo-wschodniego narożnika asfaltowego placu. W związku z przygotowaniem i ogłoszeniem w najbliższym czasie konkursu na nowe upamiętnienie terenu po byłym niemieckim obozie zagłady w Sobiborze, końcowe prace wykopaliskowe podjęte zostaną w pierwszym możliwym terminie wiosną lub nawet u schyłku zimy roku 2013.