Szkoła Zawód Praca
PÓŁROCZNIK Szkoła Zawód Praca nr 13 Bydgoszcz 2017
Szkoła Zawód Praca nr 13/2017 Redaktor Naczelny Ryszard Gerlach Sekretarz Redakcji Renata Tomaszewska-Lipiec Członkowie Rady Redakcyjnej Tadeusz Aleksander (Wszechnica Polska Szkoła Wyższa w Warszawie) Augustyn Bańka (SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny w Katowicach) Waldemar Furmanek (Uniwersytet Rzeszowski) Stefan M. Kwiatkowski (Akademia Pedagogiki Spe cjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie) Walentyna Łozowiecka (Państwowa Akademia Nauk Pedagogicznych Ukrainy) Bernd Meier (Universität Potsdam/Niemcy) Krasimir Spirov (Technical University, Sofia/Bułgaria) John Ward (IRTS Ile-de-France Montrouge/Neuilly-sur-Marne Fondation ITSRS, Institut Régional de Travail Social/Francja) Zygmunt Wiatrowski (Kujawska Szkoła Wyższa we Włocławku) Redaktorzy tematyczni Elżbieta Kasprzak (Uniwersytet Kazimierza Wielkie go w Bydgoszczy) psychologia pracy Adam Solak (Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie) filo zofia pracy Jerzy Stochmiałek (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie) andragogika Janusz Sztumski (Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa im. Wojciecha Korfantego w Katowi cach) socjologia pracy Renata Tomaszewska-Lipiec (Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy) Joanna Wierzejska (Uniwersytet Marii Curie- -Skłodowskiej w Lublinie) peda gogika pracy, rynek pracy Zdzisław Wołk (Uniwersytet Zielonogórski) poradoznawstwo, zawodoznawstwo Redaktorzy językowi Aleksandra Pawlicka język angielski Elżbieta Komsta język rosyjski Włodzimierz Kucharek język niemiecki Redaktor statystyczny Barbara Ciżkowicz Adres Redakcji ul. Chodkiewicza 30 85-064 Bydgoszcz Uniwersytet Kazimierza Wielkiego Wydział Pedagogiki i Psychologii Instytut Pedagogiki Katedra Pedagogiki Pracy i Andragogiki Komitet Redakcyjny Jarosław Burczyk (przewodniczący) Zygmunt Babiński Grzegorz Domek Grzegorz Kłosowski Bernard Mendlik Piotr Siuda Małgorzata Święcicka Ewa Zwolińska Ireneusz Skowron (sekretarz) Przygotowanie do druku PM LOGO Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego Bydgoszcz 2017 Utwór w całości ani we fragmentach nie może być powielany i rozpowszechniany bez pisemnej zgody posiadacza praw autorskich ISSN 2082-6087 Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego (Członek Polskiej Izby Książki) 85-092 Bydgoszcz, ul. Ogińskiego 16 tel. 52 32 36 729 e-mail: wydaw@ukw.edu.plhttp://www.wydawnictwo.ukw.edu.pl Rozpowszechnianie 52 32 36 730, jarno@ukw.edu.pl Poz. 1738. Ark. wyd. 10,6
Spis treści Od Redakcji....................................................... 7 Artykuły i rozprawy Wojciech Walat, Podręcznik szkolny dla edukacji ogólnej i zawodowej........ 11 Fabian Andruszkiewicz, Danuta Kulik-Grzybek, Kompetencje warunkujące funkcjonowanie na współczesnym rynku pracy........................ 26 Jolanta Jarocka-Piesik, Nauczyciel w warunkach współczesnych zmian społecznych.............................................. 35 Gabriela Chorab, Nauczyciel w paradygmacie konstruktywistycznym.......... 45 Włodzimierz Olszewski, Wybrane przemiany społeczne w ponowoczesnym świecie implikacje dla edukacji i stylu życia seniorów................ 55 Raporty z badań Agnieszka Hłobił, Źródła wsparcia społecznego ucznia zdolnego i jego rodziny na terenie szkoły.................................... 69 Grzegorz Sanecki, Postrzeganie stresogenności pracy zawodowej przez studentów pedagogiki i nauczycieli............................ 80 Elżbieta Sałata, Innowacyjny nauczyciel w zmieniającej się rzeczywistości szkolnej.......................................... 100 Eunika Baron-Polańczyk, Aneta Klementowska, Poradnictwo zawodowe w województwie lubuskim z perspektywy pracowników wybranych instytucji projekt realizowany w ramach Partnerstwa lokalnego na rzecz poradnictwa zawodowego................................. 112 Katarzyna Sławińska, Comparative analysis of professional competencies of VET trainers in the construction sector in Poland, France and Romania.................................................. 125 David Imber, David Booth, Employment councelling: what works for disadvantaged people........................................ 140 Recenzje Recenzja książki pod redakcją Ewy Solarczyk-Ambrozik Lifelong Learning for labour market needs, Poznań 2016 Magdalena Barańska, Anna Wawrzonek.............................................. 155 5
Spis tresci Sprawozdania i informacje Ogólnopolska konferencja naukowa Społeczne aspekty funkcjonowania człowieka w środowisku pracy, Ciechocinek 19-20.09.2016 r. Renata Tomaszewska-Lipiec.................................... 161 V Konferencja Naukowa z cyklu EDUKACJA I PRACA: Przedsiębiorczość społeczna. Przedsiębiorstwo społeczne, Warszawa 28.10.2016 r. Barbara Kowalczyk........................ 165 Zapowiedź IV Poznańskiego Forum Lifelong Learning Uniwersytet wobec nowych wyzwań od University LLL do LLL Universty, Poznań 5.04.2017 r. Magdalena Barańska.......................... 169 Zapowiedź IV Międzynarodowego Kongresu Profesjologicznego Profesjologia i ergonomia w kontekście nauk o pracy, PROFERG 2017, Człowiek i przestrzeń pracy w kontekście nauk o pracy, Zielona Góra 19-20.06.2017 r. Bogusław Pietrulewicz................ 170 Zapowiedź VII Naukowego Forum Polsko-Ukraińskiego/Ukraińsko-Polskiego Edukacja dla przyszłości, Bydgoszcz 18-21.09.2017 r. Ryszard Gerlach.............................................. 173 Table of contents................................................... 175
Od Redakcji Tytuł naszego czasopisma pozwala uznać, że problematyka w nim omawiana jest stosunkowo szeroka. Obejmuje zarówno problemy wchodzące w skład poszczególnych członów jego tytułu, jak i powiazań między nimi. Dotyczy ona zagadnień związanych z funkcjonowaniem współczesnej szkoły, głównie szkoły zawodowej, chociaż nie tylko. Przygotowanie do wyborów edukacyjno-zawodowych, kształtowanie kompetencji miękkich, rola pracy w procesie wychowania czy edukacja ogólnotechniczna to przykłady zagadnień, które mogą być i są zamieszczane w czasopiśmie. Prezentowane w nim są także tematy z zakresu zawodoznawstwa oraz funkcjonowania człowieka na rynku pracy. Jako interesujące i warte publikacji uznać należy również problemy z zakresu pedeutologii, szczególnie dotyczące nauczyciela pracującego w szeroko rozumianej edukacji zawodowej. W kolejnym, trzynastym już, numerze półrocznika Szkoła Zawód Praca zamieszczono zagadnienia wpisujące się w powyższe obszary tematyczne. Tradycyjnie podzielono cały materiał na artykuły i rozprawy oraz raporty z badań. Analizy teoretyczne oraz prezentowane wyniki badań wzbogacają: recenzja publikacji angielskojęzycznej, a także sprawozdania i informacje na temat konferencji i seminariów naukowych, które odbyły się, oraz zapowiedzi tych, które się odbędą. Pragniemy nadmienić, iż wszystkie informacje dotyczące czasopisma oraz publikacje w wersjach pełnych lub ich opisy bibliograficzne znajdują się na stronie: Repozytorium UKW, Polskiej Bibliografii Naukowej, polskiej bazy cytowań POL-index, a także w bazie naukowych i branżowych czasopism elektronicznych ARIANTA. Lata 2015 i 2016 zakończyliśmy indeksacją w takich bazach, jak: Index Copernicus International (Wskaźnik Index Copernicus Value (ICV) 2015: 53.51) oraz THE EUROPEAN REFERENCE INDEX FOR THE HUMANITIES AND THE SOCIAL SCIENCES (ERIH Plus). Półrocznik Szkoła Zawód Praca konsekwentnie buduje swoją pozycję wśród czasopism naukowych, dlatego zapraszamy wszystkich zainteresowanych do czytania i publikowania. Szczegółowe informacje na temat czasopisma są dostępne na stronie: http://szkola-zawod-praca.ukw.edu.pl/jednostka/szkola_zawod_praca. Ryszard Gerlach 7
RAPORTY Z BADAŃ
Agnieszka Hłobił Politechnika Koszalińska Źródła wsparcia społecznego ucznia zdolnego i jego rodziny na terenie szkoły Słowa kluczowe: wsparcie, pomoc, uczeń zdolny, rodzina, środowisko szkolne Keywords: support, help, talented student, family, school enviroment Wprowadzenie Od wielu lat w nurt rozważań o szkole wpisuje się problematyka udzielania wsparcia i pomocy dzieciom i młodzieży. Wsparcie określane jest przez wielu autorów (S. Kawula, E. Syrek, Z. Stelmaszuk, H. Sęk) jako rodzaj interakcji, w ramach której otrzymywana jest pomoc od osób bądź instytucji w formie emocjonalnego oparcia, praktycznej pomocy, rady i informacji w sytuacjach trudnych. Pomoc ma charakter wielowymiarowy wewnętrzny, który odwołuje się do indywidualnych możliwości rozwojowych, społeczny wyrażający się w poszukiwaniu możliwości rozwoju w najbliższym środowisku jednostki oraz instytucjonalny i pozainstytucjonalny dotyczący szeroko rozumianej pomocy w rozwoju od instytucji i wsparcia społecznego. Szkoła, realizując zadania wspierania i rozwijania ponadprzeciętnych możliwości uczniów, ma do wykonania wiele zadań związanych nie tylko z organizacją procesu dydaktyczno-wychowawczego sprzyjającego rozwojowi zdolności intelektualnych, ale także rozwoju emocjonalnego i społecznego. Niezmiernie ważnym elementem w organizowaniu środowiska uczenia się dzieci i młodzieży zdolnej jest klimat emocjonalny klasy szkolnej, podmiotowość nauczyciela i ucznia, poczucie bezpieczeństwa i zaufania oraz pozytywne oczekiwania co do osiągnięć uczniów. W wielu badaniach dotyczących psychospołecznych uwarunkowań osiągnięć szkolnych uczniów zdolnych podkreśla się konieczność zwrócenia uwagi na podejmowanie adekwatnych działań profilaktycznych i terapeutycznych, z uwagi na liczne problemy rozwojowe, jakie mogą pojawiać się u uczniów zdolnych w obszarach ich funkcjonowania w środowisku szkolnym i rówieśniczym. Wybitnie zdolne i szczególnie uzdolnione dzieci i młodzież to grupa szczególnie wrażliwa, charakteryzująca się przyspieszonym procesem poz- 69
RAPORTY Z BADAŃ nawczym, intensywnością przeżyć i emocji, wrażliwością psychiczną, nieprzeciętną strukturą uzdolnień i wyjątkową drogą rozwojową 1. Wsparcie ucznia zdolnego i jego rodziny w środowisku szkolnym Środowisko szkolne powinno być miejscem, w którym dzieci i młodzież o ponadprzeciętnych możliwościach będą mogły zaspokajać swoje potrzeby poznawcze, emocjonalne oraz społeczne. Zachodzi zatem potrzeba stworzenia w szkole środowiska budzącego, aktywizującego, wspierającego potencjał ludzki, rozwijającego i kształcącego siły ludzkie będące jednocześnie warunkiem zmian społecznych. Edukacja w środowisku szkolnym ma na celu wzmacnianie społeczne, tj. rozwijanie wiedzy, umiejętności i pewności siebie oraz docieranie do miejscowych możliwości i sił 2. Szkoła jako środowisko związane ze wspieraniem dziecka zdolnego rozpatrywana jest jako towarzyszenie społeczne jemu i jego rodzinie, pomoc i wsparcie ze strony profesjonalnie przygotowanych pracowników, pomoc w rozpoznawaniu i urzeczywistnianiu jego zdolności i uzdolnień. Objęcie ucznia w środowisku szkolnym opieką wychowawczą w nauce, diagnozą jego potrzeb i sytuacji społecznej wiąże się ze stwarzaniem szerokich możliwości rozwoju nie tylko w zakresie przygotowania do dorosłości, ale przede wszystkim w ujawnianiu i rozwijaniu potencjału rozwojowego 3. Wsparcie psychologiczne i społeczne uczniów zdolnych to przede wszystkim pomoc w przezwyciężaniu niejednokrotnie doświadczanych przez nich trudności i stresów w związku z pojawiającymi się przeszkodami i barierami na drodze do realizacji posiadanych potencjałów. Uczniowie uzdolnieni, o dużym potencjale intelektualnym, którzy znacznie wyprzedzają realizowany program, mają odmienne od swych rówieśników potrzeby rozwojowe, a ich zaspokojenie wymaga odpowiedniego nauczania. Zazwyczaj o dzieciach zdolnych mówi się pozytywnie. Jednak one także mogą stanowić problem dla nauczyciela i to nie tylko dlatego, że nie mogą w pełni rozwijać swych umiejętności często wykazują trudności w relacjach społecznych (np. są zarozumiałe, nie chcą przyjaźnić się ze słabszymi rówieśnikami), mogą posiadać wybitne zdolności w jednej dziedzinie i ograniczenia 1 Zob. B. Dyrda, Edukacyjne wspieranie rozwoju uczniów zdolnych, Wyd. Akademickie Żak, Warszawa 2012, s. 167. 2 A. Przecławska, W. Theiss, Pedagogika społeczna: nowe zadania i szanse, [w:] A. Przecławska (red.), Pedagogika społeczna kręgi poszukiwań. Wyd. Żak, Warszawa 1996, s. 27. 3 Zob. B.D. Gołębniak, Szkoła wspomagająca rozwój, [w:] Z. Kwieciński, W. Śliwerski, Pedagogika. Podręcznik akademicki, t. 2, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 99. 70
Agnieszka Hłobił, Źródła wsparcia społecznego ucznia zdolnego w innych, przejawiają chęć dominacji, imponowania wiedzą i zdolnościami, niechętnie godzą się z porażkami i źle znoszą krytykę. U dzieci zdolnych, uczących się poniżej swoich możliwości, zaobserwować można kombinacje następujących cech 4 : oznaki znudzenia, ospałości i braku zainteresowania; chęć jak najszybszego zakończenia zajęć; niechęć do wypełniania obowiązków szkolnych; niespokojne zachowanie i kłopoty z koncentracją; tendencje do manipulowania rodzicami i nauczycielami; zdolność zadawania głębokich, czasami prowokacyjnych i trudnych pytań; większą biegłość w nawiązywaniu kontaktów z osobami dorosłymi i starszymi uczniami niż z rówieśnikami; brak umiejętności racjonalnego zarządzania czasem; tendencje do ucieczki w głąb własnego świata; zaniżone poczucie własnej wartości; skłonność do otwartego komentowania słabości rówieśników i dorosłych; wyciszenie i zamknięcie w sobie z powodu niechęci do okazywania strachu przed presją rówieśników oraz skłonności do narzucania innym swojej woli; brak wiary w możliwość osiągnięcia sukcesów; skłonność do frustracji, wybuchów gniewu i wahań nastroju. Powyżej wskazane cechy rozpatrywane są w kategoriach czynników wpływających na niewykorzystywanie przez uczniów zdolnych ich ponadprzeciętnych możliwości. Również trudna sytuacja dzieci i młodzieży zdolnej mająca swe podłoże w negatywnych relacjach rodzinnych, szkolnych czy rówieśniczych staje się przyczyną pojawiania się niepowodzeń w ich rozwoju i porażek edukacyjnych. Konkluzją takiego rozumowania problematyki uczniów zdolnych może być wsparcie i pomoc wpisane w działania instytucjonalne (szkoły, poradnie psychologiczno-pedagogiczne oraz inne) oraz jednostkowe (nauczyciele, pedagodzy, psycholodzy itd.). Ich funkcją jest udzielanie pomocy i wsparcia emocjonalnego, instrumentalnego i informacyjnego dzieciom i młodzieży zdolnej nie tylko w rozwoju ich potencjałów, ale przede wszystkim w radzeniu sobie w sytuacjach trudnych. Słusznie podkreśla to w swoich rozważaniach A. Nalaskowski, który twierdzi, że szkoła, w której realizuje się rozwój zdolności uczniów, powinna być szkołą, w której najważniejszy jest kontakt z człowiekiem i nieprzewidywalne mikrozdarzenia. Jeśli edukacja chce wspierać kreatywność uczniów, to szkoła po- 4 F.J. O Regan, Jak pracować z dziećmi o specjalnych potrzebach edukacyjnych, Wyd. K.E. Liber, Warszawa 2005. 71
RAPORTY Z BADAŃ winna być miejscem spotkania z ludźmi, a liczne kontakty interpersonalne zachodzące w szkole mają stanowić źródło ekspresji i ustawicznego wyrażania siebie 5. Wiele dotychczasowych badań psychologicznych i pedagogicznych ukazuje rolę, jaką odgrywa rodzina w stymulowaniu rozwoju zdolności dzieci i młodzieży. To właśnie w niej, w jakości kontaktów interpersonalnych i emocjonalnych, jakie kształtują się pomiędzy rodzicami a dzieckiem, w typie postaw rodzicielskich, znajdują się najważniejsze mechanizmy warunkujące zaspokajanie potrzeb dziecka zdolnego i jego osiągnięć. Im wcześniej rodzice zauważą potencjał, jaki ma dziecko, tym lepiej i skuteczniej można go stymulować. To właśnie rodzice są pierwszymi, którzy mogą zauważyć u dzieci ponadprzeciętne możliwości intelektualne oraz włożyć istotny wkład w motywowanie do rozwijania zadatków, zdolności i uzdolnień. Od gotowości rodziców do odkrywania świata przed małym dzieckiem, zachęcania go do podejmowania nowych wyzwań i stawiania przed dzieckiem stymulujących rozwój celów i oczekiwań w ogromnej mierze zależy rozwój jego potencjalnych zdolności. Również troska o dodatkowe aktywności w postaci dodatkowych zajęć, stałe motywowanie, pomoc, bycie razem to sposoby rodzicielskich starań wspierania rozwoju i zdolności swoich dzieci. Zatem środowisko domowe ucznia jest ściśle powiązane z jego osiągnięciami. Styl wychowawczy rodziców, warunki kulturowe rodziny, poziom opieki nad dzieckiem i jego nauką, atmosfera wychowawcza w domu i postawy rodzicielskie mają istotny wpływ na rozwój potencjału dzieci. Nie zawsze jednak dziecko zdolne może liczyć na pomoc rodziców. Często jest ona warunkowana nie tylko relacjami i klimatem w rodzinie, ale brakiem umiejętności wspierania rozwoju potencjału dziecka przez rodziców. Wobec powyższego wsparcie i zachęta, odpowiednio ukierunkowane oczekiwania oraz stymulowanie rozwoju dziecka przez środowisko szkolne i rodzinne wpływają na późniejsze jego sukcesy i znaczące osiągnięcia w określonych obszarach aktywności. Metodologia badań oraz uzyskane wyniki Podstawowym celem przeprowadzonych badań było poznanie źródeł wsparcia ucznia zdolnego i jego rodziców w zakresie form pomocy i wsparcia udzielanych uczniom zdolnym i ich rodzicom oraz osób udzielających pomocy i wsparcia na terenie współczesnej szkoły. W badaniach własnych zastosowano orientację diagnostyczną opartą na technice wywiadu. Badania zostały przeprowadzone wśród 32 nauczycieli szkoły ponadgimnazjalnej w roku szkolnym 2014/2015. 5 A. Nalaskowski, Szkoła katalizator i inhibitor zdolności twórczych, [w:] W. Limont, J. Cieślikowska, Wybrane zagadnienia edukacji uczniów zdolnych, t. 1: Zdolności i stymulowanie ich rozwoju, Wyd. Impuls, Kraków 2005, s. 172. 72
Agnieszka Hłobił, Źródła wsparcia społecznego ucznia zdolnego Grupę opiniowaną przez nauczycieli stanowiło 16 uczniów i ich rodzice, określanych jako uczniowie zdolni i uzdolnieni. Uzyskane wyniki badań pozwoliły określić stan rzeczywisty praktyki szkolnej w zakresie najczęściej występujących form wsparcia i pomocy udzielanych uczniom zdolnym i ich rodzicom oraz konkretnych osób, które udzielają wsparcia i pomocy na terenie badanej placówki. Przechodząc do prezentacji uzyskanych wyników badań, rozpocznę ją od wyników dotyczących osobowych źródeł i form wsparcia uczniów zdolnych na terenie szkoły. Poniżej przedstawiam wyniki dotyczące osób, które udzielają wsparcia i pomocy w rozwoju uczniów zdolnych na terenie badanej szkoły. 35 30 32 25 20 21 15 14 10 5 0 Wychowawca klasy Pedagog 0 Psycholog 4 Doradca zawodowy 7 Dyrektor Nauczyciel przedmiotu 2 Inne osoby Wykres 1. Osobowe źródła wsparcia i pomocy w rozwoju uczniów zdolnych na terenie badanej szkoły Źródło: opracowanie własne Wywiady z nauczycielami pozwoliły określić osobowe źródła wsparcia i pomocy w rozwoju uczniów zdolnych na terenie badanej szkoły. Wszyscy badani nauczyciele wskazali na główne źródło wsparcia i pomocy uczniom zdolnym, jakim jest wychowawca klasy. W 21 wywiadach respondenci podkreślili dużą rolę nauczycieli przedmiotu na rzecz pomocy uczniowi zdolnemu. Zaskakujące wyniki dotyczą źródła pomocy, jakim jest pedagog. Spodziewano się, że to głównie on w środowisku szkolnym sprawuje opiekę nad uczniami zdolnymi. Jednak tylko niespełna połowa badanych nauczycieli potwierdziła jego udział w procesie wsparcia ucznia zdolnego. W wywiadach nauczyciele wskazali również na wsparcie, chociaż w mniejszym stopniu, dyrektora placówki, doradcy zawodowego oraz innych osób, do których zaliczyli stażystów/praktykantów oraz nauczycieli aka- 73
RAPORTY Z BADAŃ demickich współpracujących ze szkołą. Badania pokazały, że badana placówka nie oferuje wsparcia od psychologa ze względu na braki finansowe, które nie pozwalają na zatrudnienie takiej osoby. Jednak pomoc psychologiczna organizowana jest w różnych formach, co zostanie pokazane w dalszej części prezentowanych wyników badań. Osobowe źródła wsparcia i pomocy udzielanej uczniom zdolnym na terenie szkoły pozwoliły określić najczęściej występujące formy wsparcia i pomocy, na które mogą liczyć uczniowie zdolni. Zebrane w toku wywiadów dane prezentuje wykres 2. 35 30 32 25 20 21 15 10 5 12 6 7 10 12 0 Rozmowa Konsultacje Zajêcia psychoedukacyjne Zajêcia Zajêcia profilaktyczne Stypendia Pomoc rzeczowa 3 Inne Wykres 2. Formy wsparcia i pomocy udzielane uczniom zdolnym na terenie badanej szkoły Źródło: opracowanie własne Jak pokazują dane zamieszczone na wykresie 2, najpopularniejszą formą wsparcia i pomocy udzielanej uczniom zdolnym jest rozmowa. Wszyscy badani nauczyciele wskazali na rozmowę jako sposób diagnozy i terapii uczniów zdolnych, realizowany głównie po lekcjach, podczas tzw. okienek lub w ramach zajęć pozalekcyjnych. Równie istotnym wsparciem jest pomoc rzeczowa polegająca 74
Agnieszka Hłobił, Źródła wsparcia społecznego ucznia zdolnego na doposażaniu uczniów w dodatkowe pomoce naukowe oraz pomoc finansowa w postaci stypendiów. Na terenie badanej szkoły wychowawcy, pedagog oraz nauczyciele przedmiotu organizują dla uczniów zdolnych wsparcie i pomoc w formie konsultacji z psychologami z Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej oraz doradcą zawodowym z Poradni Zawodowej. W ramach nawiązanej współpracy z uczelnią wyższą organizowane są zajęcia profilaktyczne, psychoedukacyjne i socjoterapeutyczne. Prowadzą je nauczyciele akademiccy specjalizujący się w profilaktyce zaburzeń w zachowaniu, komunikacji interpersonalnej, psychologii różnic indywidualnych, prawidłowościach procesu uczenia się, radzeniu sobie w sytuacjach trudnych, konfliktowych, stresowych itp. W badanej szkole organizowane są również zajęcia profilaktyczne (o problematyce zdrowia, zaburzeń w zachowaniu, uzależnień, agresji) w ramach godzin wychowawczych oraz zajęć organizowanych przez pedagoga szkolnego. W wywiadach nauczyciele wskazali również na zajęcia organizowane poza placówką przez: uczelnie, centra nauki oraz instytucje kulturalno-rozrywkowe (teatr, muzeum). Przeprowadzone wywiady z nauczycielami pomogły także określić osobowe źródła wsparcia i pomocy udzielanej rodzicom uczniów zdolnych na terenie szkoły. Zebrane dane w toku wywiadów wskazały na osoby, które najczęściej niosą pomoc i wsparcie rodzicom uczniów zdolnych. Wyniki zamieszczono na wykresie 3. 35 30 25 20 15 10 5 0 32 Wychowawca klasy 7 Pedagog 0 Psycholog Doradca zawodowy Dyrektor Nauczyciel przedmiotu Inne osoby Wykres 3. Osobowe źródła wsparcia i pomocy rodzicom uczniów zdolnych na terenie badanej szkoły Źródło: opracowanie własne Podobnie jak w przypadku uczniów, wywiady z nauczycielami pozwoliły określić osobowe źródła wsparcia i pomocy udzielanej rodzicom uczniów zdolnych na terenie badanej szkoły. Wszyscy badani nauczyciele wskazali na główne 2 5 20 1 75
RAPORTY Z BADAŃ źródło wsparcia i pomocy rodzicom, jakim jest wychowawca klasy. W 20 wywiadach respondenci podkreślili także dużą rolę nauczycieli przedmiotu w udzielaniu wsparcia rodzicom. Mniejsze wsparcie uzyskują rodzice od pedagoga szkolnego, dyrektora placówki, doradcy zawodowego oraz innych osób, do których badani nauczyciele zaliczyli pracowników administracyjnych. Badana placówka nie oferuje wsparcia i pomocy udzielanej przez psychologa. Z kolei formy wsparcia i pomocy, na które mogą liczyć rodzice uczniów zdolnych na terenie badanej placówki, prezentuje wykres 4. 35 30 25 20 15 32 32 10 76 5 0 Rozmowa 76 67 Konsultacje specjalistyczne Pedagogizacja rodziców Zebrania klasowe 2 Inne Wykres 4. Formy wsparcia i pomocy udzielane rodzicom uczniów zdolnych na terenie badanej szkoły Źródło: opracowanie własne Dane zamieszczone na wykresie 4 pokazują, że najpopularniejszą formą wsparcia i pomocy udzielanej rodzicom uczniów zdolnych jest rozmowa oraz zebrania klasowe. Wszyscy badani nauczyciele wskazali na rozmowę oraz udział rodziców w zebraniach klasowych jako okazję do zdobycia informacji o uczniu zdolnym, jego sytuacji rodzinnej, problemach wychowawczych, osiągnięciach. Z wywiadów wynika, że rodzice najchętniej rozmawiają z wychowawcą klasowym i nauczycielami przedmiotów. Rzadziej rodzice rozmawiają o swoim dziecku z pedagogiem czy dyrektorem szkoły. Na terenie badanej szkoły to głównie wychowawcy i pedagog szkolny organizują dla rodziców uczniów zdolnych wsparcie i pomoc w formie konsultacji z psychologami z Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej oraz doradcą zawodowym z Poradni Zawodowej. Z wywiadów wynika, że są to jednak incydentalne działania. Rodzice raczej we własnym zakresie
Agnieszka Hłobił, Źródła wsparcia społecznego ucznia zdolnego organizują taki rodzaj wsparcia. W badanej szkole nie organizuje się zajęć mających na celu upowszechnienie wiedzy i umiejętności psychopedagogicznych wśród rodziców. Z 6 wywiadów wynika, że takie działania nie cieszą się zainteresowaniem ze strony rodziców i organizowane są w ramach indywidualnych rozmów z rodzicami prowadzonymi głównie przez wychowawców oraz pedagoga szkolnego. Uzyskane wypowiedzi nauczycieli wskazały również na inne formy wsparcia i pomocy udzielanej rodzicom, do których zaliczyli pomoc rzeczową czy darmowe korepetycje dla ich dzieci. Podsumowanie i wnioski Uzyskane wyniki badań z wywiadów przeprowadzonych z nauczycielami pokazują niedostatki w zakresie wspierania oraz udzielania pomocy uczniowi zdolnemu i jego rodzicom przez pracowników badanej placówki. Uzyskany materiał empiryczny z wywiadów z nauczycielami pokazuje, że głównym źródłem osobowym wsparcia i pomocy udzielanej uczniowi zdolnemu i jego rodzicom na terenie szkoły jest wychowawca klasy i nauczyciel przedmiotu. Świadczone przez te osoby formy pomocy i wsparcia wskazują na duże zaangażowanie i zainteresowanie sprawami ucznia zdolnego i jego rodziny. To głównie wychowawcy klasowi oraz nauczyciele przedmiotu organizują, poza indywidualnymi rozmowami czy konsultacjami, dodatkowe formy wsparcia i pomocy dla uczniów zdolnych, korzystając z uprzejmości specjalistów spoza szkoły. W wypowiedziach respondentów pojawia się krytyczna ocena wsparcia i pomocy psychologiczno-pedagogicznej udzielanej uczniowi zdolnemu i jego rodzicom. Brak tego rodzaju wsparcia na terenie badanej placówki powoduje, że to nauczyciele i wychowawcy przejmują na siebie ciężar obowiązków, do których nie zawsze są przygotowani merytorycznie. Należy w tym miejscu zauważyć, że wprowadzone przez MEN nowe rozporządzenia dotyczące organizacji kształcenia i opieki pedagogiczno-psychologicznej uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi (w tym zdolnych), w których zwraca się uwagę na zaspokajanie indywidualnych potrzeb uczniów poprzez podejmowanie działań w celu zapewnienia jak najlepszych warunków normalnego i pełnego funkcjonowania w środowisku szkolnym, nie przekłada się na realne działania w zakresie opieki i wsparcia ucznia zdolnego przez psychologa czy pedagoga na terenie badanej placówki. Dużym problemem ujawniającym się w wypowiedziach nauczycieli jest problem pracy wychowawczej z uczniami zdolnymi. W tym obszarze wsparcie pedagogiczne i psychologiczne uczniowi zdolnemu i jego rodzicom udzielane jest w formie rozmów z wychowawcami oraz nauczycielami przedmiotu w tzw. czasie wolnym; podczas okienek czy w ramach zajęć pozalekcyjnych. Tylko nieliczne wywiady z nauczycielami świadczą o pozytywnych choć incydentalnych działaniach 77
RAPORTY Z BADAŃ podejmowanych przez pedagogów na rzecz pracy wychowawczej z uczniami zdolnymi i ich rodzicami, do których należy organizowanie konsultacji czy dodatkowych zajęć profilaktycznych, psychoedukacyjnych czy socjoterapeutycznych ze specjalistami spoza placówki, a w szczególności z psychologami z Poradni Pedagogiczno-Psychologicznej, z doradcami zawodowymi z Poradni Zawodowej oraz specjalistami ze środowiska akademickiego. Jednak tak oferowana pomoc i wsparcie nie może stanowić stałej bazy szkoły, realizującej zadania wsparcia społecznego uczniów zdolnych i ich rodziców. Brak poczucia uzyskiwania systematycznego wsparcia i pomocy ze strony szkoły wśród rodziców uczniów zdolnych sprawia, że poszukują oni na własną rękę różnych rozwiązań poza placówką. Z kolei brak współpracy i współdziałania nauczycieli z rodzicami, brak chęci zrozumienia i zainteresowania problemem wspierania rozwoju ucznia/dziecka zdolnego prowadzi do konfliktu na polu rodzina-szkoła 6. W podsumowaniu analiz wypowiedzi nauczycieli szkoła w niewielkim stopniu stanowi środowisko wsparcia społecznego uczniów zdolnych i ich rodziców. Brakuje w niej przede wszystkim systemowego podejścia oraz odpowiedzialności zbiorowości szkolnej za rozwój ucznia zdolnego. Doświadczenia badanych nauczycieli wskazują na brak skoordynowanych działań na rzecz wielopłaszczyznowego, koordynującego współpracę rodziców, uczniów, nauczycieli, pedagogów i innych specjalistów procesu wspierania ucznia zdolnego i jego rodziców, czego konsekwencją jest nieefektywność tego procesu. Zatem postulaty szkoły na miarę ucznia stanowią jedynie hasła, a podejmowane działania mają charakter działań wynikających z przyzwyczajeń czy doświadczeń indywidualnych nauczycieli, dla których wspieranie rozwoju ucznia zdolnego stanowi źródło satysfakcji zawodowej. Dlatego prowadzone w ostatnim czasie dyskusje w kwestii obecnego kształtu polskiego systemu edukacji na niewiele się zdadzą bez konkretnych, wypracowanych i skutecznych sposobów podniesienia jakości pracy szkoły nie tylko w kontekście osiągnięć edukacyjnych uczniów zdolnych, ale przede wszystkim w obszarze niesienia im pomocy i wspierania w rozwoju psychicznym, emocjonalnym i społecznym. Bibliografia Dyrda B., Edukacyjne wspieranie rozwoju uczniów zdolnych, Wyd. Akademickie Żak, Warszawa 2012. Gołębniak B.D., Szkoła wspomagająca rozwój, [w:] Z. Kwieciński, B. Śliwerski, Pedagogika. Podręcznik akademicki, t. 2, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2003. 6 W. Limont, Stań na ramionach gigantów, czyli uczeń zdolny jako problem wychowawczy, [w:] M. Dudzikowa, M. Czerepaniak-Walczak (red.), Wychowanie. Pojęcia. Procesy. Kontekst, GWP, Gdańsk 2007, s. 125-126. 78
Agnieszka Hłobił, Źródła wsparcia społecznego ucznia zdolnego Limont W., Stań na ramionach gigantów, czyli uczeń zdolny jako problem wychowawczy, [w:] M. Dudzikowa, M. Czerepaniak-Walczak (red.), Wychowanie. Pojęcia. Procesy. Kontekst, GWP, Gdańsk 2007. Nalaskowski A., Szkoła katalizator i inhibitor zdolności twórczych, [w:] W. Limont, J. Cieślikowska, Wybrane zagadnienia edukacji uczniów zdolnych, t. 1: Zdolności i stymulowanie ich rozwoju, Wyd. Impuls, Kraków 2005. O Regan F.J., Jak pracować z dziećmi o specjalnych potrzebach edukacyjnych, Wyd. K.E. Liber, Warszawa 2005. Przecławska A., Theiss W., Pedagogika społeczna: nowe zadania i szanse, [w:] A. Przecławska (red.), Pedagogika społeczna kręgi poszukiwań, Wyd. Żak, Warszawa 1996. Streszczenie W artykule podjęto problematykę szkoły jako miejsca wspierania rozwoju dzieci i młodzieży zdolnej w kontekście wsparcia społecznego rozumianego jako towarzyszenie społeczne dziecku i jego rodzinie oraz udzielanie pomocy przez profesjonalnie przygotowanych pracowników. Zaprezentowane wyniki badań pokazują, w jakim stopniu środowisko szkolne (nauczyciele, pedagodzy, psycholodzy, doradcy zawodowi) wspiera uczniów zdolnych i ich rodziców w rozwoju ich potencjału. Sources of social support in school for talented student and their family Summary The article talks about school as a place to support the development of talented children and youth in the context of social support understood as social accompaniment to a child and their family and giving help by professionally prepared workers. The presented research results show how much school environment (teachers, psychologists, career counsellor) is supporting talented students and their parents in the development of their potential.
Table of contents From the editor.................................................... 7 Articles and dissertations Wojciech Walat, School textbook for general and vocational education........ 11 Fabian Andruszkiewicz, Danuta Kulik-Grzybek, Professional skills determining the functioning in the contemporary labour market.......... 26 Jolanta Jarocka-Piesik, The teacher s role in the contemporary social changes.. 35 Gabriela Chorab, Teacher and the paradigm of constructivism............... 45 Włodzimierz Olszewski, Selected social changes in the post-modern world implications for seniors education and lifestyle..................... 55 Research Reports Agnieszka Hłobił, Sources of social support in school for talented student and their family................................................ 69 Grzegorz Sanecki, Perceiving the level of stress in professional work by students of pedagogy and teachers............................... 80 Elżbieta Sałata, An innovative teacher in the changing school reality.......... 100 Eunika Baron-Polańczyk, Aneta Klementowska, Vocational guidance in Lubuskie voivodeship from the perspective of employees of selected institutions the project implemented in the framework of the local Partnership for vocational guidance...................... 112 Katarzyna Sławińska, Comparative analysis of professional competencies of VET trainers in the construction sector in Poland, France and Romania.................................................. 125 David Imber, David Booth, Employment councelling: what works for disadvantaged people........................................ 140 Reviews Review of Ewa Solarczyk-Ambrozik (Ed.) book: Lifelong Learning for labour market needs, Poznań 2016 Magdalena Barańska, Anna Wawrzonek.............................................. 155 175
Table of contents Reports and information International scientific conference Social aspect of human functioning in work environment, Ciechocinek 19-20 th September 2016 Renata Tomaszewska-Lipiec.................................... 161 5th scientific conference EDUCATION AND WORK: Social entrepreneurship. Social enterprise, Warszawa 28 th October 2016 Barbara Kowalczyk..... 165 The announcement about the 4th Poznań Lifelong Learning Forum Universities in the face of new challenges: from University LLL to LLL University, Poznań 5 th April 2017............................ 169 The announcement about the 4 th International Professiology Congress: Professiology and ergonomics in the context of labour sciences, PROFERG 2017 Humans and work environments in the context of labour sciences, Zielona Góra 19-20 th June 2017 Bogusław Pietrulewicz........................................ 170 The announcement about the 7 th Polish-Ukrainian/Ukrainian-Polish Scientific Education for the future, Bydgoszcz 18-21 st September 2017 Ryszard Gerlach.............................................. 173