Uwarunkowania akceptacji kart płatniczych w handlu i usługach detalicznych w Polsce Dr hab. Michał Polasik* Dr hab. Jerzy Marzec, prof. UEK** *Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu **Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Konferencja "Edukacja Finansowa" Szkoła Główna Handlowa w Warszawie 28-09-2017
Motywacja do realizacji badań Duże znaczenie obrotu bezgotówkowego dla rozwoju nowoczesnej gospodarki (Chakravorti, 2012; Harasim, 2013; Świecka, 2013). Nieliczne dotychczas badania dotyczące determinantów akceptacji kart płatniczych: Malezja (Loke, 2007), Holandia (Jonker, 2011), Francja (Bounie, François, & Van Hove, 2014). Konsekwencją rozwoju obrotu bezgotówkowego dla gospodarki: Możliwość redukcji kosztów funkcjonowania systemu płatniczego (Bolt, Humphrey, Uittenbogaard, 2008; Humphrey, Pulley, Vesala, 1996; Humphrey, 2010; J. Górka 2012); Ograniczanie zakresu szarej strefy w gospodarce (Schneider, 2012; Madzharova, 2014), mechanizm taki jest przewidziany w programie rządowym Od papierowej do cyfrowej Polski. Możliwość stymulowania rozwoju innowacji w punktach handlowo usługowych, np. płatności mobilnych (Huynh, Schmidt-Dengler, & Stix, 2014a, 2014b). Konferencja "Edukacja Finansowa" Szkoła Główna Handlowa w Warszawie 28-09-2017 2
Cele i hipotezy badania Cel - poznanie determinantów akceptowania albo nie kart płatniczych przez podmioty handlowousługowe do obsługi transakcji detalicznych w fizycznych punktach sprzedaż. H1: Potencjalne zainteresowanie konsumentów płatnościami kartą jest głównym motywatorem do rozpoczęcia akceptacji kart płatniczych przez handlowców. [tzw. efekt sieciowy ] H2: Presja konkurencji skutkuje większą skłonnością do akceptowania kart płatniczych przez podmioty gospodarcze z branż charakteryzujących się wysokim odsetkiem innych podmiotów akceptujących karty. H3: Skala działalności przedsiębiorstwa jest ważnym czynnikiem wpływającym na skłonność do akceptowania kart płatniczych. [tzw. efekt skali ] H4: Karty płatnicze częściej akceptują przedsiębiorstwa, które charakteryzują się wyższą skłonnością do wprowadzania innowacji. Konferencja "Edukacja Finansowa" Szkoła Główna Handlowa w Warszawie 28-09-2017 3
Metodyka badań 1. Źródło danych: 2 reprezentatywne badania ankietowe. 2. Model dyskretnego wyboru dla zmiennej dychotomicznej. 3. Budowa modelu empirycznego na podstawie danych - podejście od ogółu do szczegółu poparta wynikami testów. 4. Wnioskowanie o zależnościach: iloraz szans, efekty krańcowe dla wybranych profili podmiotów. Konferencja "Edukacja Finansowa" Szkoła Główna Handlowa w Warszawie 28-09-2017 4
1. Badanie handlowców [badanie główne] Badanie ankietowe, współpraca z TNS Polska w 2013 r. Skoncentrowane na transakcjach dokonywanych w fizycznych punktach sprzedaży, przeprowadzone na ogólnopolskiej reprezentatywnej próbie 1140 podmiotów handlowo-usługowych. Próba losowo-kwotowa dla 19 branż handlu i usług detalicznych i 4 kategorii wielkości zatrudnienia. Wywiady za pomocą wspomaganego komputerowo wywiadu telefonicznego (Computer Aided Personal Interview, CAPI). Dobór próby i wag - w oparciu o dedykowaną bazę danych przygotowaną przez GUS. Liczba aktywnych podmiotów w sprzedaży i usługach dla klientów indywidualnych w Polski w XII 2012 r. wynosiła ok. 900 tys. (Polasik 2015). Źródła danych empirycznych 2. Badanie konsumentów [badanie dodatkowe] w ramach badania Omnibus (wsp. TNS Polska, 2013 r.) Reprezentatywna ogólnopolska próba 1000 osób w wieku 15 lat i więcej. Próba miała charakter losowo-kwotowy zapewniała losowy dobór lokalizacji do badania, a jednocześnie gwarantowało zgodność struktury próby ze strukturą populacji. Badanie zostało realizowane techniką wywiadu osobistego CAPI w domach respondentów. Wyniki badania 2. posłużyły do konstrukcji zmiennych dotyczących udziału mieszkańców posiadających kartę płatniczą wg miejsca zamieszkania w grupie zmiennych Popyt ze strony konsumentów Konferencja "Edukacja Finansowa" Szkoła Główna Handlowa w Warszawie 28-09-2017 5
Akceptowanie poszczególnych metod płatności przez przedsiębiorstwa w fizycznych punktach handlowo-usługowych oraz dostęp do możliwości korzystania z tych metod przez konsumentów (w procentach odpowiednio podmiotów i konsumentów) Gotówka 96% 100% Karta płatnicza 15% 54% Karta miejska lub aglomeracyjna Kredyt ratalny (H) Kredyt kupiecki (H) Bon towarowy (H) Karta paliwowa lub podarunkowa (H)/Karta przedpłacona lub podarunkowa (K)** Płatność mobilna (H)*** 0,1% 8% 5% n.d. 3% n.d. 2,3% n.d. 0,8% 1,5% 0,002% n.d. Handlowcy (H): Akceptowane metody platności Konsumienci (K): Dostęp do metody płatności Źródło: Wyniki własnych badań ankietowych; (H) Badanie handlowców; N=1140 podmiotów handlowousługowych; wywiady TNS Polska, 2013; Bazą dla określenia zasięgu terminali EFT-POS jest liczba stanowisk sprzedaży; (K) Badanie konsumentów; ogólnopolska próba N=1000 osób w wieku 15 lat i więcej; wywiady TNS Polska, 2013. 6
Akceptowane kart płatniczych wg lokalizacji podmiotu i posiadanie kart wg miejsca zamieszkania (w procentach wszystkich jednostek dla danej kategorii lokalizacji) Akceptanci (H) Stanowiska sprzedaży* (H) Posiadacze karty płatniczej (K) wieś 11% 11% 5% 35% miasto do 19 999 mieszkańców 16% 22% 9% 42% miasto od 20 000 do 49 999 13% 17% 9% 55% miasto od 50 000 do 199 999 12% 15% 11% 48% miasto powyżej 200 000 16% 27% 6% 58% Warszawa 22% 48% 2% 78% Terminal przy stanowisku Terminal współdzielony Źródło: Wyniki własnych badań ankietowych; (H) Badanie handlowców; N=1140 podmiotów handlowousługowych; wywiady TNS Polska, 2013; Bazą dla określenia zasięgu terminali EFT-POS jest liczba stanowisk sprzedaży; (K) Badanie konsumentów; ogólnopolska próba N=1000 osób w wieku 15 lat i więcej; wywiady TNS Polska, 2013. 7
Uwarunkowania akceptacji kart - Model badawczy Charakterystyka branży (5 zmiennych) Skala działalności (7 zmiennych) Popyt ze strony konsumentów (3 zmienne) Decyzja o akceptowaniu kart Skłonność do innowacji (2 zmienne) Łącznie wykorzystano 17 potencjalnych zmiennych wyjaśniających zróżnicowanie decyzji podmiotów. Konferencja "Edukacja Finansowa" Szkoła Główna Handlowa w Warszawie 28-09-2017 8
Determinanty - opis Charakterystyka branży: 1. sprzedaż dóbr wyższego rzędu (0-1), 2. sprzedaż dóbr podstawowych(0-1), 3. usługi (0-1), 4. handel (0-1), 5. Konkurencja w kartach - odsetek przedsiębiorstw w danej branży, które akceptowały karty płatnicze. Zmienna pokazuje presję konkurencji w zakresie akceptowania kart. Konferencja "Edukacja Finansowa" Szkoła Główna Handlowa w Warszawie 28-09-2017 9
Determinanty - opis Skala działalności : 1. liczba mieszkańców w miejscowości, w której jest siedziba podmiotu, 2. czy podmiot ma placówki? (0-1) 3. zatrudnienie (liczba pracowników), 4. przychodów z działalności podstawowej, 5. podmiot jest spółką kapitałową? 6. czy podmiot jest siecią handlową? (0-1) 7. liczba kas fiskalnych. Konferencja "Edukacja Finansowa" Szkoła Główna Handlowa w Warszawie 28-09-2017 10
Determinanty - opis Popyt ze strony konsumentów : 1. odsetek mieszkańców w wieku 15 lat i więcej, na obszarze działalności podmiotu, posiadających jakąkolwiek kartę płatniczą, 2. odsetek mieszkańców w wieku 15 lat w miejscowościach o danej wielkości, w których działała przedsiębiorstwo, posiadających jakąkolwiek kartę płatniczą, 3. średni udział wartości transakcji dokonanych z użyciem kart płatniczych w obrotach przedsiębiorstw działających w branży danego podmiotu. Konferencja "Edukacja Finansowa" Szkoła Główna Handlowa w Warszawie 28-09-2017 11
Determinanty - opis Skłonność do innowacji : 1. Poziom zainteresowania podmiotu korzystaniem z innowacyjnego rozwiązania mpos (mobilny terminal) do akceptowania kart płatniczych (skala 1-5), 2. Poziom zainteresowania podmiotu akceptowaniem płatności mobilnych (1-5). Konferencja "Edukacja Finansowa" Szkoła Główna Handlowa w Warszawie 28-09-2017 12
Dane badania ankietowe Próba wykorzystana w modelu empirycznym obejmuje 1073 podmiotów handlowo-usługowych uzyskanych w Badaniu 1. Wywiady TNS Polska. Dane nieważone. Badanie przeprowadzono w 2013 r. Częstość akceptacja kart = 49,5%* dla danych nieważonych. *Częstość akceptacji kart w populacji przedsiębiorstw handlowo-usługowych na początku 2013 r. była oszacowana na 15%. Konferencja "Edukacja Finansowa" Szkoła Główna Handlowa w Warszawie 28-09-2017 13
y i 1 0 Model empiryczny: model logitowy gdy gdy x i jest wektorem wartości k-zmiennych wyjaśniających decyzję i-tego podmiotu, z i wyraża skłonności do akceptacji kart płatniczych, b wektor parametrów, e i składnik losowy. y i = 1 - podmiot akceptuje karty, 0 w przeciwnym przypadku, Numer obserwacji i=1,,1073. Dane > Badania nr 1 - Wywiady TNS Polska. z z i i Częstość akceptacja kart = 49,5%* dla danych nieważonych. 0 0 gdzie *Częstość akceptacji kart w populacji przedsiębiorstw handlowo-usługowych w 2013 r. 15%. z i x i b e i Konferencja "Edukacja Finansowa" Szkoła Główna Handlowa w Warszawie 28-09-2017 14
Wyniki estymacji modelu logitowego (po usunięciu nieistotnych zmiennych) Zmienne Zakres Ocena dla β Błąd estymacji Iloraz oceny i błędu Iloraz szans (exp(β)- 1) 100% Konkurencja_karty 0-100 0,07 0,01 10,66 7% Placowki01 0-1 0,86 0,20 4,34 136% Ln_Zatrudnienie - 0,32 0,06 5,82 38% Sieć_handlowa 0-1 1,09 0,22 4,87 197% Karty_wlk_miejsc 0-100 0,03 0,01 3,43 3% mplatność 1-6 0,47 0,06 7,98 61% Sieć handlowa ma większy wpływ niż struktura z wieloma placówkami. Konkurencja dot. kart ma większy wpływ niż popyt ze strony konsumentów mierzony przez odsetek mieszkańców posiadających kartę w wieku >= 15 lat w miejscowościach o danej wielkości, w których działała przedsiębiorstwo. Konferencja "Edukacja Finansowa" Szkoła Główna Handlowa w Warszawie 28-09-2017 15
Dopasowanie modelu do danych Stan faktyczny Prognoza Brak akceptacji Akceptacja kart Brak akceptacji 424 132 Akceptacja kart 117 400 Suma 541 532 R 2 zlicz=77%, w tym: 78,4% 75,2% Konferencja "Edukacja Finansowa" Szkoła Główna Handlowa w Warszawie 28-09-2017 16
Efekty krańcowe dla zróżnicowanych podmiotów ze względu skalę działalności Podmiot typowy z wieloma placówkami i ze strukturą sieciową Zmienne Wartość zmiennej Efekt krańcowy Wartość zmiennej Efekt krańcowy Konkurencja_karty 0-100 23 0,015 (±0,002) 23 0,012 (±0,002) Placowki01 (0-1) 0 0,188 (±0,040) 1 0,153 (±0,032) Zatrudnienie* (ln) 10 0,071 (±0,013) 10 0,057 (±0,013) Sieć_handlowa (0-1) 0 0,238 (±0,048) 1 0,194 (±0,028) Karty_wlk_miejsc 0-100 51 0,005 (±0,002) 51 0,004 (±0,001) mplatność (1-6) 2 0,103 (±0,012) 2 0,004 (±0,016) p i = Pr(y i =1) - 0,32 (±0,02) - 0,77 (±0,04) Przykładowy wniosek: typowy podmiot bez placówek i bez struktury sieciowej może zwiększyć szanse na akceptację kart poprzez większą skłonność do innowacji (mpłatność). Konferencja "Edukacja Finansowa" Szkoła Główna Handlowa w Warszawie 28-09-2017 17
Prawdopodobieństwo akceptacji kart Zależność między prawdopodobieństwem akceptacji kart a wielkością zatrudnienia w zależności od skali działalności podmiotu 1,0 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 średnie zatrudnienie Placowki01=Sieć_handlowa=1 Placowki01=1 Sieć_handlowa=0 Placowki01=Sieć_handlowa=0 0,2 0 10 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 Zatrudnienie (w osobach) Konferencja "Edukacja Finansowa" Szkoła Główna Handlowa w Warszawie 28-09-2017 18
Wnioski z badań 1/3 Prawdopodobieństwo akceptacji kart zwiększa: 1. Skala działalności: forma sieci handlowej, struktura dystrybucji z wieloma placówkami, wzrost wielkość podmiotu mierzona zatrudnieniem. 2. Charakterystyka branży: wzrost konkurencji w branży dot. akceptacji kart 3. Popyt ze strony konsumentów: wzrost odsetka mieszkańców z kartę ( 15 lat) w miejscowościach o danej wielkości, w których działała przedsiębiorstwo, 4. Skłonność do innowacji: wyższe deklarowane zainteresowanie podmiotu akceptowaniem płatności mobilnych. Konferencja "Edukacja Finansowa" Szkoła Główna Handlowa w Warszawie 28-09-2017 19
Wnioski z badań 2/3 Badania wykazały dużą niechęć do akceptowania kart przez mikrofirmy, zatrudniające poniżej 10 pracowników. Jest to szczególnie widoczne w przypadku podmiotów nieposiadających placówek, z których większość to podmioty świadczące usługi taksówkowe i przewozowe. Oznacza to, że realizacja Programu Wsparcia Obrotu Bezgotówkowego, zakładającego dofinansowania rozwoju sieci terminali w Polsce, natrafi na poważne bariery w sektorze mikrofirm. Problemem wymagającym podjęcia w przyszłości pogłębionych badan jest wpływ otoczenia konkurencyjnego w danej branży, na skłonność do akceptowania kart. Badania te powinny uwzględnić szacowany zasięg szarej strefy w danej branży. Konferencja "Edukacja Finansowa" Szkoła Główna Handlowa w Warszawie 28-09-2017 20
Wnioski z badań 3/3 Ważne jest zainteresowanie przedsiębiorców innowacjami, które wniosłyby wartość dodaną do procesu obsługi klienta. Sukces takiego podejścia może być uwarunkowany skutecznymi działaniami edukacyjnymi skierowanymi do mikrofirm. Popyt ze strony konsumentów jest istotnym czynnikiem zachęcającym do akceptowania kart. Jednak dopiero znaczący wzrost udziału klientów aktywnie korzystających z kart przyniesie zauważalne rezultaty. Sugeruje to konieczność działań edukacyjnych wśród konsumentów, które wskazałyby na zalety korzystania z płatności bezgotówkowych i zachęciły ich do zmiany gotówkowych przyzwyczajeń. Konferencja "Edukacja Finansowa" Szkoła Główna Handlowa w Warszawie 28-09-2017 21
Dr hab. Michał Polasik Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu michal.polasik@umk.pl Dr hab. Jerzy Marzec, prof. UEK Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie marzecj@uek.krakow.pl Konferencja "Edukacja Finansowa" Szkoła Główna Handlowa w Warszawie 28-09-2017 22