STRUKTURY FINANSOWEGO WSPARCIA ROLNICTWA W KRAJACH O RÓŻNYM POZIOMIE ROZWOJU GOSPODARCZEGO

92 Piotr Kułyk, Sebastian Stępień STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom XIV zeszyt 2 Piotr Kułyk *, Sebastian Stępień ** * Uniwersytet Zielonogórski, ** Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu STRUKTURY FINANSOWEGO WSPARCIA ROLNICTWA W KRAJACH O RÓŻNYM POZIOMIE ROZWOJU GOSPODARCZEGO THE MECHANISM OF AGRICULTURE S FINANCIAL SUPPORT IN COUNTRIES WITH DIFFERENT LEVELS OF ECONOMIC DEVELOPMENT Słowa kluczowe: interwencjonizm, rolnictwo, nadwyżka ekonomiczna Key words: interventionism, agriculture, economic surplus Abstrakt. Przedstawiono rozważania związane z mechanizmem finansowego wsparcia rolnictwa i próbą poszukiwania czynników wyjaśniających struktur jego kształtowania. Podniesiono problem zróżnicowania krajów pod względem poziomu rozwoju gospodarczego i znaczenia na globalnym rynku rolnym oraz międzynarodowym podziale czynników produkcji. Wyróżniono typy struktur finansowego wsparcia w zależności od scharakteryzowanych profili krajów. Wstęp Wielkość i struktura finansowego wsparcia rolnictwa stanowi ważny element rozważań związanych ze zmianami wielkości dobrobytu społecznego. Wykorzystywana w jego ocenie koncepcja nadwyżki ekonomicznej charakteryzuje przesunięcia w dobrobycie społecznym i wewnętrznym podziale korzyści płynących z uzyskanego dochodu narodowego. Specyfika produkcji rolnej odznaczającej się na ogół wydłużonym cyklem produkcyjnym wymaga wprowadzenia zewnętrznego finansowania, co uruchamia dodatkowy podział nadwyżki ekonomicznej w gospodarce. Z jednej strony można zastanowić się, czy istnieje sekwencja podziału i przepływu nadwyżki ekonomicznej w zależności od poziomu gospodarczego i wielkości zaangażowanych zasobów w samym rolnictwie. Ustalenie prawidłowości w tym zakresie pozwoliłoby wyjaśnić, czy można wskazać na spójny mechanizm retransferu będący wynikiem przemian zachodzących w całej gospodarce, czy jest to (jak wskazuje część opracowań) efekt niezależnych decyzji w polityce gospodarczej. Z drugiej strony obserwowane zjawiska globalizacji i liberalizacji kształtują wyraźną perspektywę do zanegowania takiej tezy. Wzajemne współzależności między rynkami krajowymi, przyśpieszenie przepływu zasobów i produktów między różnymi lokalizacjami, a także zmniejszanie dystansów powodujące zbliżenie w warunkach konkurowania mogą prowadzić do wyrównywania wielkości retransferów pomiędzy rolnictwem a pozarolniczymi obszarami gospodarki w różnych krajach. Warto zatem zastoanowić się, czy zwiększenie znaczenia mechanizmu rynkowego przyczyni się do większej elastyczności w przepływie nadwyżki ekonomicznej między poszczególnymi rynkami krajowymi. Jest to istotny problem z punktu widzenia zdolności struktury rynkowej do zapewnienia właściwej alokacji zasobów w rolnictwie w ujęciu międzynarodowym. Celem artykułu było wykazanie związków zachodzących pomiędzy stopniem rozwoju gospodarczego oraz strukturą zasobów alokowanych w rolnictwie i strukturą retransferów pomiędzy rolnictwem a pozarolniczymi obszarami gospodarki. Materiał i metodyka badań Ocenę struktury nadwyżki ekonomicznej pomiędzy rolnictwem a pozarolniczymi obszarami gospodarki przeprowadzono na podstawie metodologii wyznaczania wskaźnika PSE. Okres badawczy obejmował lata 1990-2008. W okresie tym nastąpiły znaczące zmiany w politykach rolnych wielu wziętych do oceny krajów wynikających zarówno z wewnętrznych uwarunkowań [Swinnen, Rozelle 2006, Barrett i in. 2010], jak i inspirowanych porozumieniami w ramach GATT i WTO [Czyżewski, Poczta- -Wajda 2011]. Do oceny przyjęto 28 krajów o różnym poziomie rozwoju gospodarczego (dominujące znaczenie w tej grupie miały jednak kraje wysokorozwinięte rys. 1). Przyjęto kraje OECD ze względu na zapewnienie porównywalności systemów zbierania i agregacji danych przez kraje członkowskie tej organizacji. Dokonano podziału państw z uwzględnieniem takich zmiennych, jak: dochód narodowy per capita, współczynnik podziału dochodu narodowego Giniego, udział wielkości eksportu i importu produktów rolnych w PKB, udział produkcji rolnej danego kraju w światowej produkcji rolnej, a także

Struktury finansowego wsparcia rolnictwa w krajach o różnym poziomie rozwoju gospodarczego 93 Rysunek 1. Podział państw pod względem wyróżnionych kryteriów w latach 1990-2008 Figure 1. Country grouping according to the selected criteria during the period 1990-2008 Źródło: opracowanie własne na podstawie World Development Report 2010, World Bank 2012 Source: own study based on World Development Report 2010, World Bank 2012 Odległość Euklidesowa 100 x odl./odl. max/ Euclidean distance 100 x dist./dist. max 1200 100 0 80 0 60 0 40 0 20 0 0 Rosja Meksyk Chile Turcja Chiny RPA Brazylia Nowa Zelandia Korea Pd. Litwa Estonia Węgry Słowacja Słowenia Czechy Polska Łotwa Ukraina Rumunia Bułgaria USA Szwajcaria Norwegia Japonia Islandia Kanada UE-15 Australia udziału ziemi rolniczej w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Czynniki wyróżniono na podstawie badań oceny mechanizmów finansowego wsparcia rolnictwa [Kułyk 2010, Park, Jensen 2007, Lopez, Hathie 2000]. Podziału krajów dokonano za pośrednictwem analizy skupień metodą Warda (rys. 1). Wyróżniony podział został sprawdzony pod względem stopnia rozłączności za pośrednictwem wskaźnika Silhouette. Przeprowadzona ocena podziału pozwoliła wyróżnić trzy grupy krajów: I Rosja, Meksyk, Chiny, Turcja, Chile oraz Brazylia; II Nowa Zelandia, Korea Pd., Litwa, Estonia, Węgry, Słowacja, Polska, Łotwa, Ukraina, Rumunia, Bułgaria, Słowenia; III USA, Szwajcaria, Norwegia, Japonia, Islandia, UE-15, Kanada. Wartość wskaźnika Silhouette wyniosła dla przedstawionego podziału 0,546, była zatem wyższa od przyjętego progu wynoszącego 0,5 [Gatnar,i Walesiak 2004]. Pozwoliło to wykazać, iż przyjęty podział wykazuje założoną rozłączność. Ocena przekształceń w strukturze retransferów W dekompozycji łącznej wartości wsparcia mierzonej wskaźnikiem TSE na strumienie cząstkowe można wyrazić jako [Producer suport 2008]: retransfery od konsumenta do producenta rolnego, retransfery od podatnika do producenta rolnego, retransfery od podatnika do konsumenta, pozostałe retransfery od konsumenta oraz koszty wewnętrzne w rolnictwie. Koncepcja retransferu nadwyżki ekonomicznej zastosowana w modelach Joslinga [1974] oraz Gardnera [1996] zakłada, iż w wyniku przesunięcia w korzyściach z produkcji określonej grupy dóbr i usług następuje zmiana dobrobytu społecznego. Model krzywych transformacji nadwyżek ekonomicznych operujący w pierwotnej wersji przepływami nadwyżek ekonomicznych pomiędzy rolnictwem a pozostałymi segmentami gospodarki reprezentowanymi przez podatnika i konsumenta w kolejnych opracowaniach był uzupełniany o kolejne podmioty gospodarcze. Można go także adaptować do oceny przepływu nadwyżki ekonomicznej w ujęciu międzynarodowym. Analiza finansowego wsparcia rolnictwa prowadzona w licznych publikacjach [Tangermann 2005, Anderson, Masters 2009] wskazuje, iż działania te prowadzone w krajach wysokorozwiniętych powodują obniżenie dobrobytu społecznego w krajach rozwijających się. Ocena finansowego wsparcia rolnictwa w modelu krzywych transformacji pozwala na dokonanie porównania innych rozwiązań z punktu widzenia zmian w dobrobycie społecznym. Uwzględnienie preferencji społecznych umożliwia określenie, który z wariantów jest najbardziej optymalny społecznie. Problem stanowi przyjmowanie restrykcyjnych założeń tak wyznaczanej równowagi cząstkowej [Kułyk 2011, Wise 2004] oraz występujące zróżnicowanie pomiędzy krajami o różnym poziomie rozwoju gospodarczego. W celu eliminacji tego drugiego obszaru przyjęto kraje OECD oraz stowarzyszone z OECD, stosujących zbliżoną metodologię pomiaru wielkości retransferów, choć także w przypadku tych krajów występują pewne różnice [Melyukhina 2002]. W konsekwencji może występować wiele równowag cząstkowych spełniających warunek optymalności [Bullock, Salhofer 2000]. Problem retransferów nadwyżki ekonomicznej wymaga uwzględnienia znacznego zróżnicowania w oddziaływaniu na rynki poszczególnych produktów rolnych. W obserwacji zmian zachodzących na poszczególnych rynkach rolnych należy wskazać znaczne zróżnicowanie w poziomie ich wsparcia, powodujące

94 Piotr Kułyk, Sebastian Stępień Rysunek 2. Struktura retransferów między podmiotami dla grupy I w latach 1990-2008 (wielkość retransferów przeliczeniu na wielkość produkcji rolnej brutto wyrażona w %) Figure 2. The structure of retransfers group I entities between 1990-92 and 2006-2008 (in %) Źródło: opracowanie własne na podstawie [www.oecd.org/dataoecd] Source: authors compilation based on [www.oecd.org/dataoecd] deformacje światowej struktury produkcji. Można oczywiście założyć, iż wynika to ze społecznych preferencji kanalizowanych w postaci kształtowania dysproporcji w wielkości nadwyżki ekonomicznej retransferowanej do rolnictwa w poszczególnych krajach. Globalizacja spowodowała wyraźny spadek wartości retransferów, które można jednoznacznie przypisać do konkretnych rynków produktów rolnych (wskaźnik SCT obniżył się z poziomu 85,18% w latach 1990-1992 do 58,6% w latach 2006-2008 w łącznej wartości PSE) 1. Potwierdza to tezę o coraz bardziej ukrytym mechanizmie retransferów, który przyjmuje bardziej ogólny charakter. Zmniejszenie bezpośredniego powiązania retransferów z konkretnymi produktami oznacza równocześnie zwiększenie elastyczności w dostosowywaniu struktury podaży producentów rolnych 2. Odnotowano równocześnie spadek stopnia rozbieżności dla całej populacji, także w ujęciu szerszym, oraz wewnątrz poszczególnych grup. Najszybsza redukcja retransferów łącznych do rolnictwa występowała w drugiej grupie krajów. Mieliśmy do czynienia z odejściem od utrzymywania ujemnych retransferów, oznaczających wspieranie konsumentów przez producentów rolnych. Zjawisko to było szczególnie widoczne w krajach przechodzących transformację ustrojową. Szybki wzrost retransferów zaobserwowano w: Rosji (średniorocznie o 4,52%), na Węgrzech (o 2,93%), w Nowej Zelandii (o 0,22%), a także w państwach, w których w początkowym okresie występowała ujemna wartość tych retransferów (Polska, Bułgaria, Litwa). Spadek w tej grupie retransferów następował w: Australii (średniorocznie o 27,9%), Chile (o 8,44%), Meksyku (o 8,21%) i Czechach (o 6,03%). Wzrost następował w grupie pierwszej i drugiej, natomiast redukcją, średnio o 14,63%, zaobserwowano w trzeciej grupie państw. Zmniejszenie wielkości retransferów od podatników do konsumentów było widoczne w: Chinach (średniorocznie o 23,97%), Czechach (o 28,96%), na Islandii (o 16,77%) i w Szwajcarii (o 12,03%). Sytuacja ekonomiczna wskazanych krajów była zupełnie odmienna. W pierwszych dwóch krajach wielkość retransferów w okresie bazowym była nieznaczna i w latach 1990-2008 uległa dalszemu spadkowi. W przypadku dwóch pozostałych grup krajów mieliśmy do czynienia z redukcją przepływów środków od podatników do konsumentów, lecz wynikało to z utrzymywania się wysokiej ich wartości w latach 1990-1992. Były to kraje wysokorozwinięte, w których poziom dochodów był znaczący, a zatem udział w konsumpcji wydatków na żywność był relatywnie niski 3. Obserwując zmiany w poszczególnych grupach dochodowych gospodarstw domowych, mieliśmy do czynienia w ujęciu szerokim ze zmniejszeniem dysproporcji lub jedynie ich nieznacznym wzrostem. Zwiększały się natomiast rozbieżności międzygrupowe. Największa rekonstrukcja systemu występowała w krajach z grupy II. Były to przede wszystkim kraje przechodzące transformację ustrojową. Zatem bezpośrednie włączenie w globalny system rynkowy wymusiło przekształcenia w strukturze retransferów. W efekcie wystąpiło sprzężenie zwrotne z poziomem rozwoju gospodarczego. Zwiększenie kosztów dla podatników będzie prowadziło do wzrostu dysproporcji w dochodach per capita. Brak przepływu nadwyżki ekonomicznej do konsumentów stanowił czynnik zwiększający stopień polaryzacji dochodowej gospodarstw domowych. Wewnętrzna struktura przepływu nadwyżki ekonomicznej pomiędzy poszczególnymi grupami krajów ujawniła wiele wspólnych cech, niezależnych od poziomu rozwoju gospodarczego. Należy jednocześnie pamiętać o istniejących rozbieżnościach wewnętrznych w poszczególnych grupach. Te jednak należy 1 Wskaźnik SCT przedstawia roczną wartość pieniężną retransferów brutto od konsumenta i podatnika do producenta rolnego, mierzonych w cenach producenta, wynikającą z działań, które można przypisać do konkretnego rynku rolnego [Producer suport 2008]. 2 Zwiększenie retransferów o charakterze ogólnym oznacza możliwość ich uzyskania bez konieczności produkcji określonego towaru rolnego. 3 W tej sytuacji można wskazać, iż funkcja prospołeczna uległa wyraźnemu zmniejszeniu.

Struktury finansowego wsparcia rolnictwa w krajach o różnym poziomie rozwoju gospodarczego 95 Rysunek 3. Struktura retransferów między podmiotami dla grupy II w latach 1990-2008 Figure 3. The structure of retransfers among group II entities between 1990-92 and 2006-2008 Źródło: jak na rys. 1 Source: see fig. 1 Rysunek 4. Struktura retransferów między podmiotami dla grupy III w latach 1990-2008 Figure 3. The structure of retransfers among the group III entities between 1990-92 and 2006-2008 Źródło: jak na rys. 1 Source: see fig. 1 wiązać przede wszystkim ze zróżnicowaniem w zasobach oraz uwarunkowaniami makroekonomicznymi. Niezależnie od tych czynników można zauważyć daleko idącą zbieżność w kierunkach rozdysponowania nadwyżki ekonomicznej brutto (rys. 2-4). Dysproporcje występowały w wielkości poszczególnych grup retransferów, wskazując na ich związek z poziomem rozwoju gospodarczego. W przepływach retransferów dodatkowo uwzględniono retransfer nadwyżki ekonomicznej w samym rolnictwie, wynikający z dysproporcji w podziale nadwyżki ekonomicznej między produkcją roślinną a zwierzęcą w postaci kosztów pasz. We wszystkich analizowanych grupach krajów zaobserwowano bardzo zbliżoną strukturę przepływów retransferów, która została jeszcze wzmocniona w procesie globalizacji. Szczególne spłaszczenie struktury retransferów obserwowane było w krajach grupy II. Coraz większe znaczenie odgrywały przepływy nadwyżki kierowane od podatnika do producenta rolnego, także dzięki zmniejszeniu przepływu od podatnika do konsumenta. Zmniejszeniu uległa zaś rola retransferów od konsumentów do producentów rolnych. Nastąpiło odejście od modelu wielostrumieniowego dopływu nadwyżki ekonomicznej do sektora rolnego na rzecz jednostronnego ukierunkowania przepływów od podatników do producentów rolnych. Jeżeli jednak bliżej przyjrzeć się temu procesowi, to można zauważyć, iż nastąpiło względne zbliżenie w skutek wzrostu kosztów przesyłu produktów rolnych pomiędzy poszczególnymi rynkami krajowymi. Proces globalizacji, zwiększając obrót w ujęciu międzynarodowym, spowodował wzrost kosztów takiego procesu i przechwytywanie nadwyżki ekonomicznej konsumenta przez pośredników przesyłających produkty rolne, a także rolników z określonych obszarów geograficznych w wyniku wzrostu cen produktów rolnych. Wskazuje to także, iż korzyści otrzymywane przez producentów rolnych w coraz większym stopniu zależeć będą od sprawności systemu instytucjonalnego, redystrybuującego dochody od podatników do producentów rolnych.

96 Piotr Kułyk, Sebastian Stępień Podsumowanie Przedstawione rozważania wskazują na występowanie znaczących różnic pomiędzy poszczególnymi grupami krajów. W badanym okresie, który w artykule jest traktowany jako okres globalizacji, nastąpiły wyraźne przekształcenia w strukturze retransferów pomiędzy wyróżnionymi państwami. Przede wszystkim należy zauważyć zbliżenie podziału retransferu pomiędzy rozważanymi strumieniami retransferów w poszczególnych grupach państw, co oznacza, iż okres globalizacji wymuszał stosowanie podobnych efektów w przepływie nadwyżki ekonomicznej niezależnie od stosowanego instrumentarium, które często wykazywało znaczne dysproporcje. Zbliżeniu struktury przepływu nadwyżki ekonomicznej nie oznaczało jednak zbliżenia wielkości samych retransferów. Można nawet zauważyć, iż dysproporcje te uległy nieznacznemu zwiększeniu. Zatem procesy globalizacji i liberalizacji nie doprowadziły do redukcji nierówności. Wielkość retransferowanej nadwyżki ekonomicznej jest w takim ujęciu wyraźnie powiązana z poziomem rozwoju gospodarczego oraz czynnikami korygującymi obejmującymi jego konkurencyjność na rynkach międzynarodowych oraz rzadkości zasobów zaangażowanych w sektor rolny w tym ujęciu wyrażonych za pośrednictwem zasobu ziemi. Największe różnice występowały w odniesieniu do retransferów płynących od konsumentów do producentów rolnych. Zakasujące jest to, iż w krajach o wysokim poziomie rozwoju gospodarczego konsumenci ponosili relatywnie niższe koszty retransferu nadwyżki ekonomicznej na rzecz producentów rolnych niż w krajach o niższym poziomie rozwoju gospodarczego, dla których stanowi to znaczne obciążenie dla konsumentów o relatywnie niskich dochodach. Literatura Anderson K., Mastrs W.A. 2009: Distortions to Agricultural Incentives in Africa. World Bank, Washington. Barret C.B., Carter M.R., Timmer C.P. 2010: A Century-Long Perspective on Agricultural Development. American Journal of Agricultural Economics, vol. 92, no. 2, 447-468. Bullock D.S., Salhofer K. 2000: Judging agricultural policies: a framework for understanding how we have done it in the past and suggestions as to how we should do it in the future, artykuł z symposium Challenging the Agricultural Economics Paradigm, Ohio State University, September 10-11. Czyżewski A., Poczta-Wajda A. 2011: Polityka rolna w warunkach globalizacji. Doświadczenia GATT/WTO, PWE, Warszawa. Gardner B.L. 1996: The Economics of Agricultural Policies. McGraw-Hill, New York. Gatnar E., Walesiak M. (red.). 2004: Metody statystycznej analizy wielowymiarowej w badaniach marketingowych. Wyd. Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław. Josling T. 1974: Agricultural Policies in Developed Countries. A Review. American Journal of Agricultural Economics, vol. 25, no. 3, 229-264. Kułyk P. 2010: Retransfer nadwyżki ekonomicznej w warunkach regionalizacji polityki wsparcia. Rocz. Nauk. Rol. SERiA, t. 12, z. 1, 93-98. Lopez R.A., Hathie I. 2000: The structure of government intervention in African agriculture. The Journal of Development Studies, vol. 37, no. 1, 57-72. Melyukhina O. 2002: Policy and Non-policy Sources of Agricultural Price Distortions. Evidence from the Measurement of Support in Selected Transition Economies, OECD, Paris. Park J.H., Jensen N. 2007: Electoral Competition and Agricultural Support in OECD Countries. American Journal of Political Science, vol. 51, no. 2, 314-329. Producer Support Estimate and Related Indicators of Agricultural Support. 2008: OECD, Concepts, Calculations, Interpretation and Use, Paris. Swinnen J.F.M., Rozelle S. 2006: From Marx and Mao to the Market. The Economics and Politics of Agricultural Transition. Oxford University Press, New York. Tangermann S. 2005: Is the Concept of the Producer Support Estimate in Need of Revision? OECD Food. Agriculture and Fisheries Working Paper, OECD, No. 1. Wise T.A. 2004: The Paradox of Agricultural Subsidies: Measurement Issues. Agricultural Dumping, and Policy Reform. Global Development and Environment Institute Working Paper, no. 2. World Bank. Human Development Report. 2010. [www.worldbank.org/data]. [www.fao.database.org]. [www.stats.oecd.org/wbes]. Summary The article considers issues related to the mechanism of financial support for agriculture and investigates factors that explain its formation. The discussion considers the economic development level differences among countries and the international distribution of production factors. The discerned structure of financial support distinguishes the country profile. Adres do korespondencji: dr inż. Piotr Kułyk Uniwersytet Zielonogórski, Katedra Zarządzania Potencjałem Społecznym Organizacji 65-001 Zielona Góra, ul. Podgórna 50 e-mail: piotrkulyk@wp.pl