ROZDZIAŁ IX ZDROWIE DOBROSTAN 2/2013 DOBROSTAN I PRZYRODA Katedra Chirurgii i Pielęgniarstwa Chirurgicznego Wydziału Pielęgniarstwa i Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Medycznego w Lublinie Department of Surgery and Surgical Nursing of Nursing and Health Science Faculty at Lublin Medical University Zakład Pielęgniarstwa Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Krośnie Nursing Institute of State Vocational Higher School in Krosno TADEUSZ PAWEŁ WASILEWSKI Podejmowanie terapii zaburzeń mowy wobec pacjenta z chorobą Alzheimera Speech disorders therapy with Alzheimer s patients Nieodłączną konsekwencją wydłużającego się statystycznie okresu życia i globalnego starzenia się ludności; zarówno kobiet jak i mężczyzn jest wzrost częstości występowania różnego rodzaju chorób mózgu takich jak patologii krążenia mózgowego, zmian w strukturze mózgu, ubytków komórek mózgowych po chorobę Alzheimera. Degeneracja struktur mózgowych przyczynia się do występowania demencji/otępienia, co stanowi obecnie istotne obciążenie dla funkcjonowania opieki medycznej, systemu opieki zdrowotnej, a także opiekunów bezpośrednio sprawujących opiekę nad tego typu pacjentami. Choroba Alzheimera należy do chorób neurodegeneracyjnych powodujących postępującą i nieodwracalną utratę neuronów w różnych rejonach mózgu. Zapadalność na tę chorobę waha się od 0,5% do około 4% rocznie w zależności od wieku pacjenta. Będąc najczęstszą przyczyną otępienia chorych w wieku podeszłym schorzenie to stanowi 60-75% przypadków tego typu zespołów. U podłoża choroby Alzheimera leżą procesy patologiczne uwarunkowane czynnikami natury genetycznej i środowiskowej. Charakteryzują je deficyty pamięci oraz zaburzenia o typie afazji, apraksji i agnozji. Zaburzenia procesów poznawczych powodują pogorszenie funkcjonowania pacjenta w stosunku do stanu wyjściowego w zakresie upośledzającym jego codzienne funkcjonowanie i niezależność obniżając zdolność do samodzielnego życia. W początkowej fazie choroby zaburzenia pamięci i innych procesów poznawczych przekraczają przyjętą dla danego wieku normę, ale nie kwalifikują się jeszcze do
ZDROWIE I DOBROSTAN NR 2/2013 Dobrostan i przyroda zdefiniowania jako otępienie. Trudności w zapamiętywaniu nowych informacji lub sytuacje wymagające znacznej sprawności intelektualnej stopniowo zaczynają sprawiać pacjentowi kłopoty. Obok nich pojawiają się izolowane zaburzenia koncentracji i pamięci bezpośredniej (Cummings, 2008, Manepalli, Desai, Dharma, 2009). 156 ZABURZENIA JĘZYKOWE W DEMENCJI TYPU ALZHEIMERA W odniesieniu do demencji typu Alzheimera miejsce zaburzeń językowych w obrazie klinicznym choroby jest określone niejednoznacznie. W aktualnie stosowanych kryteriach klinicznych, tj. Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych - ICD-10, Amerykańskiej Klasyfikacji Diagnostycznej i Statystycznej DSM-IV i w Kryteriach Narodowego Instytutu Chorób Neurologicznych i Udarów dla Choroby Alzheimera i Chorób Pokrewnych NINCDS ADRDA występują różne stanowiska wobec powyższego problemu (Domagała, 2003, Herzyk 2005). Marczewska (1994 za: Domagała, 2003) wskazuje, iż zaburzenie językowe w demencji typu Alzheimera zależą od obecności zmian degeneracyjnych w klasycznym obszarze mowy w lewej półkuli mózgu bądź są rezultatem wieloogniskowych zmian neuropatologicznych leżących u podłoża choroby albo też stanowią nasiloną formę zmian lingwistycznych występujących w przypadku fizjologicznego starzenia się. Stanowisko Łuczywek (1996 za: Domagała 2003), będąc analogicznym do powyżej przedstawionych poglądów uznaje, że zaburzenia językowe w procesie otępiennym są tożsame z zaburzeniami typu afatycznego, nie są specyficznie językowe i takie same jak w późnej starości. Według wielu autorów zaburzenia językowe w chorobie Alzheimera wydają się być najbardziej zbliżone do deficytów afatycznych. We wczesnym etapie rozwoju choroby w formułowanych przez pacjenta wypowiedziach obserwuje się długie pauzy na początku zdań i na granicy między zdaniami, brak zakończenia fraz, zjawisko, tzw. na końcu języka oraz występowanie autopoprawek. W progresji zaburzeń pojawiają się uproszczenia syntaktyki, parafazje semantyczne oraz zaburzenia nazywania o typie anomii. W przebiegu choroby następuje utrata kontroli pacjenta nad wypowiedzią, zanika logika wywodu, pojawiają się dygresje i zmyślenia. W zakresie fluencji słownej choremu łatwiej jest wymienić słowa w kategoriach semantycznych, aniżeli formalnych. Pacjent częściej używa nazw nadrzędnych niż podrzędnych. Okazuje się, że w przebiegu choroby stosunkowo długo chorzy zachowują umiejętność pisania i czytania chociaż w końcu redukuje się ona do form zautomatyzowanych bez zrozumienia czytanych treści. Najgłębszą fazą progresji choroby jest całkowity mutyzm. Choroba Alzheimera bardzo często dla pacjenta stanowi rozpad więzi z otaczającym światem, bliskimi, wyobcowanie oraz izolację społeczną (Domagała, Gustaw, 2006, Domagała, 2007(a), Cummings, 2008, Bassil, Grossberg, 2009a). Według Grabiasa (2008) w przypadku występowania chorób otępiennych celem postępowania terapeutycznego jest stabilizowanie możliwości interakcyjnych pacjenta. Z tytułu faktu, że zaburzenia mowy w demencji typu Alzheimera mają cha-
Tadeusz Paweł Wasilewski Podejmowanie terapii zaburzeń mowy wobec pacjenta z chorobą Alzheimera rakter progresywny, nieodwracalny i współwystępują z zaburzeniami poznawczymi oraz pozapoznawczymi oddziaływania terapeutyczne mogą być prowadzone tylko w ograniczonym zakresie odpowiednio do aktualnych możliwości chorego. PODEJMOWANIE TERAPII ZABURZEŃ MOWY Podejmowanie przez profesjonalistów działań usprawniających komunikację interpersonalną z pacjentem w różnego typu schorzeniach układu nerwowego ze współwystępującym otępieniem jest bardzo ważną sferą postępowania terapeutycznego i wyrazem troski o chorego. W związku z faktem, iż czas trwania choroby jest zróżnicowany i może trwać różnie długo, tj. od kilku do kilkunastu lat niezbędnym wydaje się podjęcie przez zespół terapeutyczny i najbliższych opiekunów pacjenta kroków mających na celu utrzymanie z nim jak najlepszego kontaktu. Pomocnymi w tym względzie stają się różnego rodzaju strategie postępowania usprawniającego komunikację wśród, których wyróżnia się m. in. strategie bliskiego kontaktu z chorym, orientacji w sytuacji komunikacyjnej, kontrolowania toku wypowiedzi i stosowania innych form komunikacji, przezwyciężania niepowodzeń w komunikacji werbalnej, kontrolowania konstrukcji wypowiedzi, zaangażowania w interakcje społeczne i strategię czytelnych komunikatów osoby opiekującej się pacjentem (Domagała, Gustaw, 2006, Domagała, 2007b, Domagała, 2008). Podejmowanie terapii zaburzeń mowy w zakresie strategii nawiązywania bliskiego kontaktu z chorym i planowania sytuacji komunikacyjnych zorientowana jest na prowadzenie rozmowy i nawiązanie bliskiego kontaktu z pacjentem przez osoby bezpośrednio sprawujące nad nim opiekę. Członkowie zespołu terapeutycznego i bliscy opiekunowie jako pierwsi powinni dokonywać prób nawiązania kontaktu i osiągnąć gotowość oraz chęć komunikowania się ze strony chorego. W tego typu relacjach ważne jest to, aby rozmówca był przez pacjenta dobrze słyszany, obdarzony uwagą oraz zaakceptował się w nowej roli. Osoby opiekujące się chorymi z otępieniem powinny zawsze mieć na uwadze warunki w jakich prowadzone są rozmowy; zarówno te na które same mają wpływ jak i te, które zależą od chorego (np. zmiany w jego samopoczuciu w ciągu dnia, labilność emocjonalna). Ponadto, powinni wiedzieć m.in. o bezpośrednim sposobie zwracania się do podopiecznego, stawaniu z nim podczas rozmów twarzą w twarz, unikaniu hałasu i nadmiernej ilości bodźców, ochronie pacjenta przed ostrymi, silnie niepokojącymi go dźwiękami oraz umiejętnym nawiązaniu kontaktu dotykowego, a także nawiązaniu i utrzymaniu kontaktu wzrokowego (Domagała, Gustaw, 2006, Domagała, 2008). zakresie strategii bliskiego kontaktu z chorym i planowania sytuacji komunikacyjnych należy zwrócić uwagę m. in. na: - upewnienie się, czy podopieczny słyszy i widzi, a w sytuacji deficytów zagwarantowanie korzystania z aparatu słuchowego i okularów, - unikanie hałasu i nadmiaru bodźców dźwiękowych w otoczeniu (wyłączenie lub wyciszenie radio, telewizora, zamknięcie drzwi, okna, wyciszenie dzwonka do drzwi domofonu), 157
ZDROWIE I DOBROSTAN NR 2/2013 Dobrostan i przyroda 158 - rozpoczynanie rozmów w odpowiedniej pozycji do chorego (podchodzenie od strony jego twarzy, tak aby zauważył rozmówcę, okazywanie zainteresowania sytuacją pacjenta, - zapewnienie bliskiego kontaktu w czasie rozmowy (dawanie wyraźnego sygnału zainteresowania pacjentem, zajęcie miejsca blisko chorego, nie zmienianie miejsca podczas rozmowy, nie rozpraszanie uwagi, - zwracanie się do chorego w sposób łagodny bez oznak gniewu, zniecierpliwienia, - mówienie dostatecznie głośno i wyraźnie, - wybranie miejsca do rozmowy zapewniającego pacjentowi komfort i wygodę, - wybranie optymalnego czasu na ewentualne wykonanie podejmowanych prób przez pacjenta, - dostosowanie w czasie rozmowy z chorym liczby uczestników do jego potrzeb, - zapewnienie kontaktu z osobą bliską i osobami obcymi (Domagała, 2007b). Podejmowanie terapii w zakresie strategii orientacji w sytuacji komunikacyjnej i wzmocnienie u chorego poczucia rzeczywistości potwierdza tezę, iż proces komunikowania się pacjenta z członkami zespołu terapeutycznego, bądź z bezpośrednimi opiekunami może zaistnieć tylko wówczas, gdy zostanie stworzona choremu szansa zorientowania się w rzeczywistości oraz rozpoznania tematu rozmowy poprzez kilkakrotne powtarzanie słów kluczowych. W innym przypadku wypowiedzi opiekuna mogą być dla chorego niejasne, niepokojące go oraz niezrozumiałe, ponieważ pacjentowi brakuje podstawowych informacji na określony temat. Każdy chory powinien być świadomy do kogo mówi, jakie związki łączą go z daną osobą, gdzie obecnie się znajduje i kiedy odbywa się sytuacja komunikacyjna. Członkowie zespołu terapeutycznego oraz najbliżsi opiekunowie muszą mieć na uwadze problemy chorego we wskazanym zakresie, tj. np. błędnym rozpoznaniu osób, trudnościach z orientacją w czasie, miejscu i w przestrzeni (Domagała, Gustaw, 2006, Domagała, 2012). zakresie przekazywania wiedzy o aktualnej sytuacji komunikacyjnej i wzmacniania u chorego poczucia rzeczywistości należy zwrócić uwagę m. in. na: - zwracanie się do pacjenta częściej niż zwykle używając jego/jej imienia (np. Pani Basiu, Panie Janie, Basiu, Janie ), - wskazywanie na relacje, pokrewieństwo podczas odwiedzin i zwracanie uwagi na to, co te osoby łączy z chorym, - nazywanie innych osób (uczestniczących w rozmowie z chorym) i zwracanie się do nich w taki sposób, aby dostarczyć choremu informacji o tych osobach, zapewnienie rozpoznania osób uczestniczących w rozmowie,
Tadeusz Paweł Wasilewski Podejmowanie terapii zaburzeń mowy wobec pacjenta z chorobą Alzheimera - prowadzenie rozmów o tym, co znajduje się w zasięgu wzroku pacjenta, pomocy choremu w rozpoznawaniu otoczenia, nazywanie miejsc i przedmiotów, - przekazywanie informacji o czasie (zwracanie uwagi na datę, porę roku, dzień tygodnia, godzinę), - mówienie do chorego o powtarzających się zdarzeniach i sytuacjach, które pomagają zorientować się w czasie bądź odnaleźć w rytmie dnia, - używanie informacji graficznych dotyczących miejsca i czasu, umieszczając je w miejscach widocznych w zasięgu wzroku pacjenta, - podtrzymywanie rozmowy podczas posiłków i innych czynności życia codziennego (Domagała, 2007). Założenia strategii konstruowania wypowiedzi kierowanych do chorego zakładają, iż trudności pacjenta z mówieniem i rozumieniem rozbudowanych wypowiedzi innych osób są konsekwencją problemów językowych dotyczących słownictwa i w mniejszym stopniu gramatyki. W wyniku powyższych deficytów u chorego narastają zaburzenia pamięci, myślenia, uwagi, pogarszają się możliwości przetwarzania informacji, co zmusza rozmówcę do bacznej kontroli swojego sposobu wypowiadania się. Wypowiedzi kierowane do chorego powinny być dostosowane pod względem językowym do jego możliwości, tzn. być proste i konkretne (Domagała, Gustaw, 2006, Domagała, 2008). zakresie konstruowania wypowiedzi kierowanych do chorego należy zwrócić uwagę m. in. na: - posługiwanie się krótkimi zdaniami, ponieważ chory może odbierać komunikaty fragmentarycznie i po swojemu je rozumieć, - używanie prostych konstrukcji gramatycznych, - mówienie wprost i ustalenie form zwracania się do podopiecznego wspólnie z rodziną (czy będzie to np. Pani Basiu, Panie Janie, Basiu, Janie ), - używanie słownictwa znanego choremu i konkretnych nazw, - formułowanie pytań tak, aby formuła odpowiedzi brzmiała tak bądź nie, - podawanie wskazówek bądź poleceń kolejno po sobie (unikanie złożonych poleceń i nadmiaru informacji), - powtarzanie wypowiedzianych przez siebie zdań lub fragmentów swoich wypowiedzi, - dawanie choremu czasu na zrozumienie kierowanych do niego wypowiedzi, - wskazywanie tematów rozmów poprzez powtarzanie słów kluczowych, - rozwijanie tematów rozmów podejmowanych przez chorego, 159
ZDROWIE I DOBROSTAN NR 2/2013 Dobrostan i przyroda - sygnalizowanie zakończenia rozmowy na dany temat (nie powinno się zmieniać tematu rozmowy w sposób nagły), - podawanie ponownie tych samych informacji, jeżeli tylko chory o nie prosi (Domagała, 2007). Podejmowanie terapii w zakresie strategii usprawniania komunikacji z chorym poprzez wykorzystanie środków niejęzykowych potwierdza jak ważne jest to, aby pacjent był świadomy możliwości wykorzystania komunikacji pozawerbalnej w kontaktach międzyludzkich. Ten rodzaj komunikowania się może wspomagać komunikację językową, a niejednokrotnie nawet w pełni ją zastępować. W komunikacji interpersonalnej należy zadbać o to, aby wybrany temat rozmowy był kontynuowany możliwie jak najdłużej i dawał szansę wprowadzenia, np. gestów i mimiki jak zwyczajowej formy komunikatu. Dzięki takiej postawie w przypadku zaawansowanej choroby przedstawiciele zespołu terapeutycznego oraz bezpośrednio opiekujące się osoby są w stanie kierować działaniami chorego oraz wspierać go emocjonalnie. Komunikacja pozawerbalna to źródło wiedzy nie tylko dla pacjenta, ale także dla jego opiekunów, pozwalająca na świadomą obserwację potrzeb, samopoczucia i nastroju chorego (Domagała, Gustaw, 2006, Domagała, 2008). zakresie usprawniania komunikacji z chorym poprzez wykorzystanie środków niejęzykowych należy zwrócić uwagę m. in. na: - posiadanie świadomości, iż w komunikacji interpersonalnej wykorzystuje się komunikację werbalną oraz pozawerbalną pod postacią gestów, mimiki, - zachowanie otwartej postawy ciała, - podtrzymanie kontaktu wzrokowego i dotykowego, - wzmacnianie przykładowych słów umownymi gestami bądź mimiką (np. wskazanie ręką na fotel w prośbie, aby pacjent usiadł), - używanie gestów, aby uporządkować swoją wypowiedź i działanie, - pokazanie choremu co ma zrobić w sytuacjach, gdy w próbach wykonania jakiejkolwiek czynności ma poważne problemy, - uruchamianie czynności nawykowych i inicjowanie działania (np. rozpoczęcie czesania włosów, rozpoczęcie jedzenia jednego jabłka a posiadanie drugiego w pogotowiu dla pacjenta), - pamiętanie o tym, iż pomimo problemów językowych chorego nie należy rezygnować z mówienia, - wykorzystanie gestów, mimiki do wzmacniania emocjonalnej więzi z chorym, - zwracanie szczególnej uwagi podczas wypowiedzi chorego na przekazywane przez niego komunikaty pozawerbalne (np. mimika, gest, postawa ciała) (Domagała, 2007). 160
Tadeusz Paweł Wasilewski Podejmowanie terapii zaburzeń mowy wobec pacjenta z chorobą Alzheimera Podejmowanie terapii w zakresie strategii dotyczącej postaw opiekuna wobec problemów komunikacji i kształtowanie relacji interpersonalnych z chorym stoi na stanowisku, iż zachowanie się bezpośredniego opiekuna wobec swojego podopiecznego powinno być wyrazem zrozumienia dla bardzo trudnej sytuacji pacjenta z otępieniem. Towarzyszenie i częste przebywanie z chorym oznacza wychodzenie naprzeciw jego potrzebom, problemom i świadomej akceptacji trudności w komunikacji interpersonalnej, których na skutek rozwoju choroby nie da się przezwyciężyć. Posiadanie szerokiej wiedzy na temat objawów choroby pomaga członkom zespołu terapeutycznego i bezpośrednim opiekunom właściwie interpretować różne zachowania chorego i nie ranić go w sytuacjach na które sam nie ma wpływu i które nie są wynikiem jego złej woli (Domagała, Gustaw, 2006, Domagała, 2008). zakresie postaw osoby opiekującej się pacjentem wobec problemów w komunikacji z chorym i kształtowanie relacji osoba opiekująca się - pacjent należy zwrócić uwagę m. in. na: - świadomość zaistniałej sytuacji i stanu pacjenta, - odnoszenie się do chorego ze zrozumieniem, - unikanie sporów i kłótni, - nie udowadnianie swojej racji, nie tłumaczenie i przekonywanie na siłę, - unikanie kłopotliwych pytań i sytuacji, - docenianie wysiłków i starań chorego w podejmowanych przez niego formach aktywności, - nie odbieranie choremu prawa do głosu, - traktowanie chorego jak osobę dorosłą, zasługującą na szacunek, - nie komentowanie w rozmowach z innymi osobami sytuacji pacjenta, które mogłyby być dla chorego przykre, - nie komunikowanie niestosowanych uwag w sytuacjach sam na sam z chorym. W miarę postępu otępienia budowanie wypowiedzi przez pacjenta przychodzi z coraz większym trudem. W związku z powyższym istotnym zadaniem osoby sprawującej bezpośrednią opiekę nad chorym jest wspieranie go w codziennych sytuacjach komunikacyjnych, tzn. udzielanie pomocy w wypadku wystąpienia problemów dotyczących dobieranego słownictwa, czy kontynuowanego tematu rozmowy. W sytuacjach komunikacyjnych pomoc ta powinna sprowadzać się do naprowadzania na właściwe słowo bądź czynienie dyskretnych podpowiedzi. W konwersacji powinno zamieniać się błędnie użyte słowo przez pacjenta na właściwe powtarzając zdanie wypowiadane przez chorego ( co myślisz?, co masz na myśli ). Postępując w taki sposób osoba opiekująca się pacjentem nie tylko umożliwia choremu przekazanie informacji podczas konkretnej rozmowy, ale także zapobiega utracie poczucia własnej wartości przez osobę doświadczającą trudności językowych, czy 161
ZDROWIE I DOBROSTAN NR 2/2013 Dobrostan i przyroda wycofywania się z kontaktów z innymi ludźmi (Domagała, Gustaw, 2006, Domagała, 2008). zakresie pomocy choremu podczas mówienia i przezwyciężania niepowodzeń w komunikacji werbalnej należy zwrócić uwagę m. in. na: - postępowanie z wyczuciem, - dawanie choremu możliwości samodzielnego przezwyciężania problemu, - nie okazywanie zniecierpliwienia i nie narzucanie się podopiecznemu, - pomaganie w pokonywaniu trudności z wykorzystaniem i właściwym dobraniem słów podpowiadając bądź naprowadzając chorego na właściwe słowo, - powtarzanie zdania wypowiadanego przez chorego lub fragmentu jego wypowiedzi zamieniając błędnie użyte słowo na właściwe, - wspomaganie chorego informacjami pisemnymi (np. na pojemnikach z czymś co jest ważne i wykorzystywane cukier, sól, pieprz), - powtarzanie wypowiadanych przez chorego zdań, ewentualnie w nieco zmienionej formie, aby pomóc choremu w kontynuowaniu tematu, - dostarczanie w swoich wypowiedziach słów, które chory będzie mógł wykorzystać podczas odpowiedzi, - staranie się odgadywać intencje chorego, tj. domyślać się na tle sytuacji komunikacyjnej co pacjent chce w danym momencie powiedzieć, - przeprowadzanie rozmów z chorym (jeżeli jest to tylko możliwe) o jego problemach językowych (Domagała, 2007). W przebiegu otępienia istotne jest stymulowanie aktywności językowej chorego i podtrzymywanie tych rodzajów komunikacji, które przez dłuższy czas w czasie jego trwania powinny być zachowane. Osoby bezpośrednio opiekujące się pacjentem powinny próbować budować pytania tak, aby chory mógł je dokładnie zrozumieć. W sytuacji, kiedy proponuje się pacjentowi dokonywanie jakiegokolwiek wyboru należy je ograniczyć do prób prostych rozstrzygnięć. W konwersacji powinno zadawać się pytania, w których pacjent łatwo mógłby dać odpowiedź, tak albo nie. Prowadzone rozmowy na tematy dostępne choremu np. dotyczące utrwalonych najlepiej wydarzeń z przeszłości, bądź zwyczajowa wymiana zdań, stosowanie form grzecznościowych służą nie tylko usprawnianiu językowemu, ale również umysłowemu oraz pielęgnowaniu kontaktów międzyludzkich (Domagała, Gustaw, 2006, Domagała, 2008). zakresie stymulowania pożądanych rodzajów aktywności językowej chorego należy zwrócić uwagę m.in. na: - powtarzanie dobrze utrwalonych w jego pamięci wierszy, piosenek, tekstów, modlitw, - stwarzanie możliwości kontaktu z innymi starszymi osobami, szczególnie o podobnych problemach, 162
Tadeusz Paweł Wasilewski Podejmowanie terapii zaburzeń mowy wobec pacjenta z chorobą Alzheimera - rozmawianie na tematy wprowadzane przez chorego (najbardziej zajmujące, budujące miłe wspomnienia, wywołujące dobry nastrój), - podejmowanie prób poprowadzenia rozmowy w innym kierunku, jeżeli w wypowiedziach chorego pojawiają się zmyślenia bądź mylenie faktów, - częste angażowanie chorego w krótkie, zwyczajowe wymiany zdań (np. o pogodzie, o samopoczuciu, itd.). - podtrzymywanie u chorego używania zwrotów grzecznościowych utrwalających jego pamięć, - zachęcanie chorego do aktywności językowej, okazując zainteresowanie oraz podtrzymując rozmowę poprzez stosowanie komentarzy, wtrąceń, - angażowanie chorego w czynności o charakterze językowym (np. czytanie, pisanie) w zakresie jaki jest tylko możliwy. Podejmowane działania zmierzające do poprawy możliwości komunikacyjnych chorego mogą często powodować frustracje u bezpośrednio sprawującego opiekę opiekuna bądź przedstawicieli zespołu terapeutycznego. Negatywne zachowania emocjonalne spowodowane są świadomością postępującego charakteru choroby, która z biegiem czasu dotyka wielu różnorodnych sfer funkcjonowania chorego. Istotą zaangażowania chorego w interakcje społeczne jest próba wspólnego poszukiwania skutecznych sposobów reagowania w trudnych dla opiekujących się sytuacjach komunikacyjnych. Zapobieganie sytuacjom kryzysowym jest ważne nie tylko ze względu na pacjenta, ale także ze względu na sprawujących opiekę. Dlatego też w relacjach komunikacyjnych należy kontynuować zwykłe (czasami trudne) wymiany zdań jakie mają miejsce w warunkach codziennej komunikacji. Ponadto, powinno się podtrzymywać rozmowę poprzez komentarze takie jak w porządku, świetnie. Bezpośrednio sprawujący opiekę nad pacjentem nie powinni testować chorego, ale dawać wskazówki i udzielać podpowiedzi, aby chory mógł odpowiadać na pytania (Domagała, Gustaw, 2006, Domagała, 2008). zakresie zaangażowania chorego w interakcje społeczne należy zwrócić uwagę m.in. na: - umiejętne przerwanie rozmowy w sytuacjach własnych, negatywnych emocji wywołanych zachowaniem chorego, - umiejętne dbanie o swoją kondycję psychiczną poprzez zapewnienie odpoczynku, pomocy, wsparcia ze strony innych osób, - zdecydowane zakończenie tematu rozmowy, przerwanie choremu i zajęcia go czymś innym w przypadku uporczywych zachowań pacjenta i braku możliwości kontynuowania rozmowy, - umiejętne inicjowanie sytuacji, w których pacjent mógłby coś układać (np. materiały w pudełku, książki itd.), 163
ZDROWIE I DOBROSTAN NR 2/2013 Dobrostan i przyroda 164 - ograniczanie oglądania telewizji lub wybranych programów telewizyjnych (np. wtedy, gdy pogarszają one funkcjonowanie chorego bądź nasilają dezorientację, czy zaburzenia zachowania, - umiejętne podanie przyczyny nie wyrażenia zgody i przerwania czegoś na co nalega pacjent, - nie okazywanie zainteresowania w sytuacjach zachowań silnie zaburzonych (np. temat pozbawiony sensu), - ograniczanie lub zrezygnowanie z określonych działań wobec pacjenta, gdy przerastają one pracownika zespołu terapeutycznego/opiekuna. PODSUMOWANIE Kierunki postępowania terapeutycznego podejmowane wobec pacjenta z otępieniem muszą wynikać przede wszystkim z możliwości chorego w zakresie funkcjonowania językowego, umysłowego i społecznego oraz jego potrzeb poznawczych, emocjonalnych i społecznych. W pracy terapeutycznej terapeuci nie powinni dążyć do realizacji programów i zaplanowanych ćwiczeń za wszelką cenę, jeżeli obserwują, że chory nie wykazuje zainteresowania określonym rodzajem aktywności. W przebiegu prowadzonych zajęć zaleca się natomiast, tzw. podążanie za pacjentem i modyfikację jego stylu życia polegającego na regularnych wykonywaniu różnego rodzaju ćwiczeń, które chory sam chce wykonać, a także zaangażować go w życie społeczne. PIŚMIENNICTWO 1. Bassil N., Grossberg G.T.: Oparte na dowodach strategie zapobiegania chorobie Alzheimera. Część I. w Psychiatria po dyplomie 6, 6, 2009, 12-17(a). 2. Bassil N., Grossberg G.T.: Oparte na dowodach strategie zapobiegania chorobie Alzheimera. Część II. w Psychiatria po dyplomie 6, 6, 2009, 22-25(b). 3. Cummings J.: Czarna księga choroby Alzheimera. w Psychiatria po dyplomie 5, 4 2008, 69-79 4. Domagała A.: Choroba Alzheimera komunikacja z chorym. Lubelskie Stowarzyszenie Alzheimerowskie, Lublin 2007a. 5. Domagała A.: Teraz i dawniej propozycja ćwiczeń logopedycznych dla pacjentów z otępieniem alzheimerowskim. Logopedia 36, Wydawnictwo PTL, Lublin 2007b, 239-248. 6. Domagała A.: Standard postępowania logopedycznego w przypadku zaburzeń mowy w otępieniu alzheimerowskim. Logopedia 37, Wydawnictwo PTL, Lublin 2008, 297-311. 7. Domagała A., Gustaw K.: Program FOCUSED jako metoda usprawnianie komunikacji w demencji typu Alzheimera. Logopedia 35, Wydawnictwo PTL, Lublin 2006, 91-98.
Tadeusz Paweł Wasilewski Podejmowanie terapii zaburzeń mowy wobec pacjenta z chorobą Alzheimera 8. Domagała A.: Mowa we wczesnej fazie demencji typu Alzheimera. Logopedia 32, Wydawnictwo PTL, Lublin 2003, 105-126. 9. Ćwiczenia w zakresie narracji w otępieniu alzheimerowskim. Problem zaburzeń pisania. Logopedia 41, Wydawnictwo PTL, Lublin 2012, 169-182 10. Grabias D.: Postępowanie logopedyczne. Diagnoza, programowanie terapii, terapia. Logopedia 37, Wydawnictwo PTL, Lublin 2008, 13-27. 11. Herzyk A.: Wprowadzenie do neuropsychologii klinicznej. Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR Lublin, 2005. 12. Manepalli J., Desai A., Dharma P.: Leczenie psychospołeczno-środowiskowe choroby Alzheimera. w Psychiatria po dyplomie 6, 6, 2009, 44-51. STRESZCZENIE Choroba Alzheimera jest jedną z chorób neurodegeneracyjnych, której konsekwencją jest postępująca i nieodwracalna utrata neuronów w różnych rejonach mózgu. Ich destrukcja powoduje występowanie zaburzeń wyższych czynności psychicznych w tym zaburzeń mowy. Deficyty językowe w demencji typu Alzheimera przyjmują postać afazji i rozpoczynają się od trudności w nazywaniu, następnie występuje brak możliwości utrzymania wątku wypowiedzi po pełny mutyzm w późnych fazach choroby. W przypadku tego typu schorzeń istotą postępowania terapeutycznego jest stabilizowanie możliwości interakcyjnych pacjenta. Celem prezentowanej pracy była próba przedstawienia różnego typu strategii postępowania logopedycznego w zakresie zaburzeń językowych w demencji Alzheimera. ABSTRACT The Alzheimer s disease belongs to one of the neurogenerative disorders which result in progressive and irreversible loss of neurons in different parts of the brain. Their destruction causes the malfunctions of higher mental activities including speech disorders. The language deficits in Alzheimer s dementia occur as aphasia starting with a difficulty in naming then lack of possibility of keeping the thoughts and ending the mutism in later phases of disease. Such disorders require a therapeutic procedure which stabilizes the patient s interactive skills. The present study aims to study various types of strategic speech therapy procedure in speech disorder of Alzheimer s patients Artykuł zawiera 27257 znaków ze spacjami 165