Makiawelizm a bliskość, zadowolenie i wsparcie w bliskim związku interpersonalnym

Pilch I. (2007). Makiawelizm a bliskość, zadowolenie i wsparcie w bliskim związku interpersonalnym. Kolokwia Psychologiczne nr 16, Ss. 197 206. Warszawa: Instytut Psychologii PAN. Makiawelizm a bliskość, zadowolenie i wsparcie w bliskim związku interpersonalnym Celem badań była analiza związku między poziomem makiawelizmu a wybranymi właściwościami przyjaźni z partnerem tej samej płci. Makiawelizm był pozytywnie powiązany z ilością utraconych przyjaciół, oraz negatywnie z bliskością wobec przyjaciół, zadowoleniem z przyjaźni, satysfakcją ze wsparcia udzielanego przez przyjaciela oraz ocenami zachowań wspierających przyjaciela. Wyniki potwierdzają przypuszczenie, że ograniczenia makiawelistów dotyczą sfery długotrwałych, bliskich związków interpersonalnych. The purpose of this research was to examine the relationship between Machiavellianism and some characteristics of same-sex friendships. Machiavellianism was positively related to the amount of lost friends and negatively related to closeness, friendship satisfaction, friend s support satisfaction and evaluations of partner s supporting behaviour. These results suggest, that high-machs may fail in long-term, intimate relationships. Makiawelizm to syndrom osobowości lub strategia, której istotę stanowi dążenie do osiągnięcia osobistej korzyści i nastawienie na manipulowanie ludźmi (Christie, Geis, 1970; Wilson, Near, Miller, 1996). Stworzone przez Christiego skale Mach pozwalają wyróżnić dwie grupy osób: makiawelistów (high Mach) i niemakiawelistów (low Mach). Różnice między nimi, dotyczące zachowania i cech osobowości, wykazano w licznych badaniach empirycznych (Fehr, Samsom, Paulhus, 1992; Draheim, 2004). W badaniach makiawelizm określany jest poprzez 3 komponenty: cyniczny pogląd na naturę ludzką wiarę, że inni nie są godni zaufania, wolę angażowania się w manipulacyjne zachowanie, oraz negowanie konwencjonalnie pojmowanej moralności. Makiawelizm jako syndrom osobowości cechują także: odporność na wpływ społeczny, w sytuacjach społecznych orientacja na poznanie, nie na emocje, nastawienie na kontrolę sytuacji, syndrom emocjonalnego chłodu. Cecha ta 1

wpływa szczególnie silnie na zachowanie w następujących okolicznościach: względnie nieustrukturalizowane, wieloznaczne środowisko, umożliwiające improwizację, obecność czynników wywołujących emocje niezwiązane z wykonywanym zadaniem, działające jako dystraktory, sytuacja bezpośredniego (face to face) kontaktu z partnerem. Makiawelizm jako strategia (w psychologii ewolucyjnej, por. Wilson i in., 1996), polegająca na wykorzystywaniu partnera, skuteczna głównie w krótkoterminowych relacjach, przeciwstawiana jest opartej na kooperacji i zaufaniu strategii niemakiawelistów. Makiawelizm powiązany jest z patologicznymi cechami osobowości (psychopatia, narcyzm) i określany czasem jako subkliniczna psychopatia (McHoskey, Worzel, Szyarto, 1998). Makiaweliści prezentują przewagę w licznych eksperymentach, lecz niekoniecznie w realnym życiu (por. Fehr i in., 1992; Wilson i in., 1996). Jednym z obszarów, gdzie makiawelizm może być przeszkodą w osiąganiu celów, jest sfera bliskich związków interpersonalnych. Egoistyczne, eksploatatorskie nastawienie makiawelistów stoi w sprzeczności z celami bliskiego związku (przyjacielskiego lub miłosnego), który istnieje po to, by wszystkie zaangażowane weń osoby wspierały się wzajemnie i obdarzały uczuciem, tworząc wspólnotę, w której egoistyczne ja zastępowane jest przez my (por. Dwyer, 2005). Z drugiej strony, podobieństwo makiawelizmu do osobowości psychopatycznej, z jej emocjonalnym chłodem, instrumentalnym traktowaniem ludzi i nieumiejętnością empatycznego porozumienia, także sugeruje problemy makiawelisty z nawiązaniem i utrzymaniem więzi. Zgodnie z moją wiedzą, specyfika związków interpersonalnych makiawelistów nie była dotychczas przedmiotem badań empirycznych. Problem Celem badań była analiza wybranych właściwości bliskich związków interpersonalnych (przyjaźni z partnerem tej samej płci) osób różniących się poziomem makiawelizmu. W niniejszym opracowaniu analizowano ilość przyjaźni na przestrzeni życia, ilość aktualnych przyjaźni, ilość przyjaźni utraconych, bliskość odczuwaną wobec przyjaciół, bliskość wobec najlepszego przyjaciela, zadowolenie ze wsparcia uzyskiwanego od najlepszego przyjaciela, oraz ocenę zachowań przyjaciela, będących źródłem wsparcia. Na podstawie opisu cech i zachowania osób makiawelicznych, zawartego w literaturze przedmiotu, sformułowano następujące hipotezy: 1. Makiaweliści nawiązują w toku życia mniej przyjaźni niż niemakiaweliści. 2. Makiaweliści utrzymują w określonym czasie mniej przyjaźni niż niemakiaweliści. 3. Przyjaźnie makiawelistów częściej kończą się zerwaniem. 2

4. Makiaweliści odczuwają mniejszą bliskość wobec swych przyjaciół. 5. Makiaweliści odczuwają mniejszą bliskość wobec najlepszego przyjaciela. 6. Makiaweliści są mniej zadowoleni ze swej najlepszej przyjaźni. 7. Makiaweliści są mniej zadowoleni z udzielanego im przez przyjaciela wsparcia. 8. Makiaweliści zauważają mniej zachowań wspierających swego przyjaciela. Grupa i metoda Grupę badaną stanowiło 210 osób, 130 kobiet i 80 mężczyzn, studentów czterech śląskich uczelni, w wieku 20-31 lat (M = 22). Udział w badaniach był anonimowy i dobrowolny. Poniższa prezentacja dotyczy części uzyskanych tą drogą wyników. Zastosowano następujące narzędzia badawcze : 1. Skala Mach IV do pomiaru makiawelizmu (Christie, Geis, 1970). Rzetelność skali w tym badaniu wynosiła alfa =, 71. Średni wynik w badanej grupie: M = 93,2; SD = 12,9 (kobiety: M = 91,4, SD = 11,1; mężczyźni M = 96,2, SD = 15,1). Grupy o różnym makiawelizmie do analizy oddzielono według wartości mediany (Me=92). 2. Jednopytaniowa, rysunkowa skala Inclusion of Other in the Self IOS do badania bliskości w związku (Aron, Aron, Smollan, 1992). Skala składa się z siedmiu rysunków. Na każdym przedstawiono dwa okręgi, podpisane ja (self) i on/ona (other), na pierwszym rysunku styczne, na kolejnych nakładające się na siebie w coraz większym stopniu. Osoba badana wybiera rysunek, najlepiej oddający istotę jej relacji z partnerem. Wyborom przyporządkowane są punkty od 1 do 7. Trafność i rzetelność skali została potwierdzona. Osoby badane określały bliskość wobec każdej z osób, umieszczonych na niżej opisanej liście aktualnych przyjaciół. 3. Kwestionariusz ankiety Moje przyjaźnie - osoby badane wypisywały (w tabeli) inicjały wszystkich swych przyjaciół, począwszy od 14 roku życia. Intencją było tu oddzielenie dziecięcych przyjaźni, nieco odmiennych w charakterze, od przyjaźni adolescentów i ludzi dorosłych (Shulman, Laursen, Kalman, Karpovsky, 1997). Następnie badani zaznaczali przy każdym z inicjałów, czy dana przyjaźń trwa. Na tej podstawie obliczono liczbę przyjaciół na przestrzeni życia, oraz liczbę aktualnych przyjaźni i ilość przyjaciół utraconych. Badani zgłaszali od 1 do 11 przyjaciół. 4. Kwestionariusz ankiety Mój najlepszy przyjaciel - osoby badane wybierały najlepszą, najbardziej satysfakcjonującą, aktualnie trwającą przyjaźń z osobą tej samej 3

płci (ze względu na specyfikę przyjaźni mężczyzn i kobiet). Pytania ankiety odnosiły się do tej osoby. Pojedyncze skale graficzne (siedmiostopiowe) służyły do oceny zadowolenia ze wsparcia udzielanego przez przyjaciela (emocjonalnego, informacyjnego, rzeczowego, towarzyskiego, ewaluacyjnego). Obliczono także sumę wyników, stanowiącą ogólny wskaźnik zadowolenia ze wsparcia (alfa =,839). Satysfakcję z przyjaźni określano przy pomocy dwóch pytań (alfa =,878). Ocena zachowań wspierających partnera mierzona była przy pomocy zestawu pięciu skal czteropytaniowych (wsparcie emocjonalne - alfa =,840; informacyjne - alfa =,822; rzeczowe - alfa =,825; towarzyskie - alfa =,789; ewaluacyjne - alfa =,604). Obliczono także sumę tych pytań (alfa =,901). Ze względu na rozkład zmiennych, odbiegający od normalnego, zastosowano nieparametryczne metody analizy, przedstawiając jednocześnie w celu uwidocznienia różnic między grupami o wysokim i niskim makiawelizmie - wyniki średnie. Wyniki i dyskusja Makiawelizm a bliskie związki Kobiety i mężczyźni różnią się liczbą przyjaciół na przestrzeni życia (kobiety M=5,1, mężczyźni M=4,42; U=4172, p=0,014, dwustronnie) i liczbą trwających przyjaźni (kobiety M=4,06, mężczyźni M=3,47, U=4244, p=0,023, dwustronnie). Kobiety mają więcej przyjaciół, zarówno ogółem, jak i w chwili badania. Różnice płciowe dotyczą także ocen bliskości odczuwanej wobec przyjaciół kobiety szacują bliskość zdecydowanie wyżej (U=2693, p=0,001, dwustronnie, kobiety M=4,66, mężczyźni M=3,69). Obliczono współczynniki korelacji między makiawelizmem a ilością związków przyjacielskich: liczbą przyjaciół ogółem, liczbą trwających przyjaźni i liczbą przyjaźni utraconych, oraz oceną bliskości odczuwanej wobec przyjaciół. Makiawelizm w całej grupie korelował z liczbą utraconych przyjaźni (tau=0,131, p=0,014) oraz ujemnie z oceną bliskości z przyjaciółmi (tau= -0,099, p=0,046). W całej grupie badanej osoby o niskim i wysokim makiawelizmie różnią się istotnie liczbą utraconych przyjaźni (U=4227,5, p=0,002) i oceną bliskości (U=3933,5, p=0,48). Makiaweliści tracą więcej przyjaciół niż niemakiaweliści (M=1,14 i 0,069). Niemakiaweliści czują się bliżsi swoim przyjaciołom (M=4,52 i 4,09). 4

Następnie sprawdzono, czy różnice te występują, niezależnie od siebie, w grupach kobiet i mężczyzn. Zarówno w grupie kobiet, jak i mężczyzn, makiaweliści i niemakiaweliści różnią się liczbą utraconych przyjaźni (kobiety-makiawelistki M=1,23, niemakiawelistki M=0,74; U=1601, p=0,017; mężczyźni-makiaweliści M=1,11, niemakiaweliści M=0,66; U=571, p=0,033). Tak więc makiaweliści tracą więcej przyjaciół, niezależnie od płci. W grupie mężczyzn różnice dotyczą dodatkowo ilości przyjaciół ogółem (makiaweliści M=4,89, niemakiaweliści M=3,75; U=528, p=0,014), co jest niezgodne z oczekiwaniami. W badanej grupie makiaweliczni mężczyźni mieli w toku życia więcej przyjaciół, niż ich niemakiaweliczni koledzy. Jednak ponieważ tracili przyjaciół częściej, liczba aktualnych przyjaźni obu grup mężczyzn nie różni się. Być może zachowanie makiawelicznych mężczyzn jest formą zabezpieczenia - zdobywam więcej przyjaciół, zdając sobie sprawę z ich rotacji. W grupie makiawelicznych kobiet zależność ta nie wystąpiła. Makiawelistki zdobywały podobną ilość przyjaciół, jak ich koleżanki, lecz częściej ich traciły. W świetle powyższych wyników hipotezy 1 i 2, zakładające mniejszą ilość związków przyjacielskich makiawelistów, nawiązywanych przez nich w ciągu życia i istniejących aktualnie, nie zostały potwierdzone. Znalazła natomiast potwierdzenie hipoteza 3, zgodnie z którą przyjaźnie makiawelistów częściej kończą się zerwaniem, oraz hipoteza 4, mówiąca o mniejszej bliskości odczuwanej przez makiawelistów wobec przyjaciół. Makiawelizm a najbardziej satysfakcjonujący związek przyjacielski Bliskość i zadowolenie to dwie zmienne, pozwalające wnioskować o jakości przyjaźni. W badaniu były one ze sobą powiązane w stopniu umiarkowanym (tau=0,401, p=0,001). Korelacja makiawelizmu i zadowolenia jest ujemna (tau=-0,106, p=0,035) i brak w tym względzie różnic płciowych. Makiawelizm koreluje także ujemnie z bliskością, ale korelacja ta nie osiąga progu istotności (tau=-0,079, p=0,119). Różnice średnich ocen bliskości i zadowolenia między grupami o odmiennym poziomie makiawelizmu są nieistotne statystycznie. Tak więc hipotezę 5, dotyczącą bliskości, należy odrzucić, natomiast hipoteza 6, wiążąca makiawelizm z zadowoleniem z związku, znalazła częściowe potwierdzenie. Makiawelizm jest związany z niższym zadowoleniem z najlepszej przyjaźni u obu płci, jednak poczucie bliskości wobec najlepszego przyjaciela nie jest silnie z makiawelizmem powiązane. Choć wobec grupy swych przyjaciół są makiaweliści bardziej zdystansowani, to wobec tej jednej, wybranej osoby, nie tworzą i nie odczuwają szczególnych barier. 5

Oceny zadowolenia z pięciu rodzajów wsparcia, udzielanego przez najlepszego przyjaciela, korelowały ujemnie z poziomem makiawelizmu. Najwyższa korelacja dotyczyła wsparcia towarzyskiego (tau= -0,202, p=0,001), a następnie wsparcia ewaluacyjnego (tau= - 0,130, p=0,013), emocjonalnego (tau= -0,135, p=0,03), informacyjnego (tau= -0,106, p=0,042) oraz rzeczowego (tau= -0,100, p=0,54 na granicy istotności). Korelacja dla sumarycznego wskaźnika zadowolenia ze wsparcia wynosi tau= -0,161 (p=0,001). Sprawdzono istotność różnic w ocenach zadowolenia ze wsparcia, dokonywanych w grupach osób różniących się makiawelizmem. Różnice między grupami okazały się istotne dla ocen zadowolenia z prawie wszystkich rodzajów wsparcia, z wyjątkiem informacyjnego (wsparcie emocjonalne: U=4633,5, p=0,38; towarzyskie: U=3842,5, p=0,001; ewaluacyjne: U=4500, p=0,016; rzeczowe: U=4694,5, p=0,54; zadowolenie ze wsparcia ogółem: U=4142,5, p=0,002). Nie wystąpiły różnice płciowe. Możemy więc przyjąć hipotezę 7, wiążącą makiawelizm z mniejszym zadowoleniem ze wsparcia. Otrzymywanie wsparcia jest jedną z najważniejszych funkcji przyjaźni. Mniejsze zadowolenie ze wsparcia można traktować jako wyraz niższej satysfakcji z przyjaźni i niższej jakości przyjaźni makiawelistów. Ocena zachowań wspierających polegała na szacowaniu częstości występowania konkretnych zachowań partnera. Oceny te korelowały ujemnie z miarą makiawelizmu (wsparcie emocjonalne: tau=-0,096, p=0,051; informacyjne: tau=-0,181, p<0,001 ; rzeczowe: tau=-0,166, p=0,001; towarzyskie: tau=-0,129, p=0,009; ewaluacyjne: tau=-0,175, p<0,001 ; wsparcie ogółem: tau=-0,180, p<0,001). Gdy jednak grupy kobiet i mężczyzn rozpatrujemy oddzielnie, korelacja ta pojawi się głównie u kobiet (korelacja istotna dla wszystkich rodzajów wsparcia, oprócz emocjonalnego na granicy istotności), zaś w grupie mężczyzn jest nieistotna. Różnice między grupami makiawelistów i niemakiawelistów, dotyczące ocen zachowań wspierających partnera, są istotne dla wszystkich rodzajów zachowań, z wyjątkiem emocjonalnego (wsparcie emocjonalne: U=4727,5, p=0,027; informacyjne: U=4181, p=0,002; rzeczowe: U=4236, p=0,004; towarzyskie: U=4554,5, p=0,029; ewaluacyjne: U=4138,5, p=0,002; wsparcie ogółem: U=4050, p=0,001, niemakiaweliści M=77,16, makiaweliści M=70,84). Niemakiaweliści jako grupa zauważali znacząco więcej zachowań wspierających partnera. Następnie sprawdzono, czy prawidłowość powyższa występuje dla obu płci. W grupie kobiet makiawelistki i niemakiawelistki różniły się istotnie ocenami zachowań związanych z wsparciem informacyjnym (U=1563,5, p=0,015), rzeczowym (U=1623,5, p=0,031), i ogólnym wskaźnikiem wsparcia (U=1570,5, p=0,017), zaś różnice ocen dotyczące wsparcia ewaluacyjnego były na granicy istotności (U=1688,5, p=0,063). W grupie mężczyzn różnice 6

wyników makiawelistów i niemakiawelistów stawały się nieistotne. Porównanie średnich ocen (zachowania wspierające-suma) w grupach kobiet i mężczyzn o różnym poziomie makiawelizmu (kobiety niemakiawelistki M=79,5, makiawelistki M=74,4; mężczyźni niemakiaweliści M=72, makiaweliści M=66,5) pokazuje, że makiaweliczne kobiety przypisywały przyjaciółkom więcej zachowań wspierających, niż niemakiaweliczni mężczyźni, co może być związane ze specyfiką przyjaźni męskich (Knoll, Schwarzer, 2004). Mimo że tendencja do niższego oceniania przez makiawelistów zachowań wspierających przyjaciół jest widoczna w całej grupie, to sugerująca tą zależność hipoteza 8 znajduje mocne potwierdzenie przede wszystkim dla kobiet. Przyczyną surowszego oceniania przez makiawelistki zachowania partnerek może być specyfika precepcji osoby makiawelicznej, która nie dostrzega starań partnerki lub ich nie docenia. Oceny te mogą też odzwierciedlać rzeczywiste działania partnerki. Przyjaciółki makiawelistek mogą być mniej skłonne do okazywania im wsparcia, gdyż same dostają go, od skoncentrowanych na sobie i swoich potrzebach koleżanek, niewiele. Innym powodem może być nietrafny dobór przyjaciółek, lub konieczność tkwienia w mniej udanym związku, nie zapewniającym wystarczającego wsparcia, co wydaje się prawdopodobne, zważywszy na problemy makiawelistów z utrzymaniem przyjaźni. Te potencjalne przyczyny nie wykluczają się wzajemnie. Podsumowanie Niezależnie od płci, makiaweliści częściej tracą przyjaciół i czują wobec nich mniejszą bliskość, są mniej zadowoleni ze swojej najlepszej przyjaźni, są mniej zadowoleni z udzielanego przez przyjaciela wsparcia. Kobiety makiawelistki dodatkowo spostrzegają mniej zachowań wspierających swych przyjaciółek. Wyniki powyższe są zgodne z oczekiwaniami. Charakterystyczny dla makiawelistów większy dystans wobec przyjaciół, poczucie emocjonalnego wyobcowania, symbolicznie przedstawione w postaci dwóch oddzielnych lub ledwo zachodzących na siebie okręgów, oddaje istotę makiawelicznego syndromu chłodu, oznaczającego nie brak emocji w ogóle, lecz brak emocji wiążących nas z innymi ludźmi. Wiemy, że osobowość wpływa na dawanie i otrzymywanie wsparcia pośrednio (np. przez ilość kontaktów społecznych) i bezpośrednio (np. przez wpływ na ocenę dostępnego wsparcia: por. Cieślak, Eliasz, 2004). Makiawelizm wydaje się być cechą, która utrudnia przede wszystkim dawanie wsparcia, a to dzięki egocentryzmowi, manipulacyjności, brakowi 7

empatii, chłodowi emocjonalnemu i przedmiotowemu traktowaniu ludzi. Te cechy będą utrudniały makiaweliście uczestnictwo w wymianie. Dając mniej prawdopodobnie będą mniej otrzymywać. Sprawiedliwa wymiana w związku przyjacielskim jest ważna szczególnie dla pewnego typu ludzi, których opisujemy jako mających silną orientację na wymianę (Buunk, VanYperen, 1991). Makiawelizm jest związany z orientacją na wymianę, zaś z orientacją wspólnotową koreluje ujemnie (Chen, Lee-Chai, Bragh, 2001), więc łatwiej jest wzbudzić w tego typu osobach poczucie, że dostają zbyt mało. Oprócz tego, być może udzielanie wsparcia przyjaciołom jest okupione u makiawelistów dodatkowym wysiłkiem, jako że jest to niezgodne z ich naturą, nakazującą wykorzystywanie innych. Mogą więc mieć poczucie, że inwestycja w przyjaźń nie do końca się opłaca a ich przyjaźnie, mimo starań, dają im mniej satysfakcji i częściej się rozpadają. Oprócz cech makiawelisty, który prawdopodobnie daje zbyt mało (choć z trudem) i dlatego zbyt mało uzyskuje, kolejną przyczyną jego niezadowolenia z otrzymywanego wsparcia może być tendencja do dobierania sobie przyjaciół o podobnym poziomie makiawelizmu, a więc równie nieskłonnych do wspierania. W innych badaniach korelacja między makiawelizmem par przyjaciół jednej płci wyniosła r=0,568 (Pilch, 2006). Makiawelistki zauważają mniej zachowań wspierających partnerek, w mniejszym stopniu dotyczy to makiawelistów. Z czego wynika ta różnica? Już od dzieciństwa dziewczynki określają swą tożsamość poprzez związki społeczne. Mężczyźni w grupie zorientowani są raczej na zadania, kobiety na ludzi, dlatego okazują przyjaciołom więcej empatii, wsparcia i serdeczności (Myers, 2004). Takie są też kierowane wobec kobiet społeczne oczekiwania. Także makiawelistki mogą oczekiwać od swych partnerek więcej, niż makiaweliczni mężczyźni od swych kolegów, co mogło wpłynąć na oceny zachowania. Uzyskane w badaniu związki między zmiennymi, choć nie są silne, sugerują, że cecha makiawelizmu może wiązać się ze zjawiskami w sferze kontaktów interpersonalnych, niepożądanymi nie tylko z punktu widzenia wspólnoty (jak egocentryzm, manipulacja, nieumiejętność podjęcia współpracy), lecz także dla nosiciela tej właściwości. Motywacja do nawiązywania i utrzymywania bliskich związków z ludźmi jest bowiem uniwersalną właściwością człowieka (Baumeister, Leary, 1995), zaś sam związek, jako źródło wsparcia i pozytywnych odczuć, wpływa znacząco na jakość życia jednostki (Berscheid, Reis, 1998). Te same właściwości makiawelistów, które pozwalały im na zdobywanie przewagi nad partnerami w laboratoryjnych eksperymentach (Christie, Geis, 1970), mogą utrudniać utrzymanie przyjaźni i czerpanie zadowolenia z bliskich związków, obniżając tym samym szansę na udane, satysfakcjonujące życie. 8

LITERATURA: Aron, A., Aron, E.N., Smollan, D. (1992). Inclusion of Other in the Self Scale and the Structure of Interpersonal Closeness. Journal of Personality and Social Psychology, 63, 4, 596-612. Baumeister, R.F., Leary, M.R. (1995). The need to belong: Desire for interpersonal attachments as a fundamental human motivation. Psychological Bulletin, 117, 497-529. Berscheid, E., Reis, H.T. (1998). Attraction and close relationships. In D.T.Gilbert, S., Fiske, G.Lindzey (Eds.), The handbook of social psychology (Vol.12, p 193-281). New York: Mc Graw-Hill. Buunk, B.P., VanYperen, N.W. (1991). Referential comparison, relational comparisons and exchange orientation: Their relation to marital satisfaction. Personality and Social Psychology Bulletin, 17, 710-18. Chen, S., Lee-Chai, A.Y., Bragh, J.A. (2001). Relationship orientation as a moderator of effects of social power. Journal of Personality and Social Psychology, 80, 2, 173-187. Christie, R., Geis,, F.L. (1970). Studies in Machiavellianism. New York: Academic Press. Cieślak, R., Eliasz, A. (2004). Wsparcie społeczne a osobowość. W: H.Sęk, R.Cieślak (red.), Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, Warszawa:PWN. Draheim, Sz.E. (2004). Makiaweliczna osobowość niepełnoletniego świadka. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM. Dwyer, D. (2005). Bliskie relacje interpersonalne. Gdańsk:GWP. Fehr, B., Samsom, D., Paulhus, D.L. (1992). The Construct of Machiavellianism: Twenty Years Later. W: C.D.Spielberger & J.N.Butcher (red.), Advances in personality assessment, 7, 77-116. Hillsdale, NJ: Erlbaum. Knoll, N, Schwarzer, R. (2004). Prawdziwych przyjaciół...wsparcie społeczne, stres, choroba i śmierć. W: H.Sęk, R.Cieślak (red.), Wsparcie społeczne, stres i zdrowie. Warszawa: PWN. McHoskey, J.W., Worzel, W., Szyarto, C. (1998). Machiavellianism and psychopathy. Journal of Personality and Social Psychology, 74, 192-210. Myers, D.G. (2004). Bliskie związki a jakość życia. W: J. Czapiński (red.), Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka. Warszawa: PWN. Pilch, I. (2006). Makiawelizm w związkach przyjacielskich. Niepubl. maszynopis. Shulman, S.,, Laursen, B., Kalman, Z., Karpovsky, S. (1997). Adolescent intimacy revisited. Journal of Youth and Adoloscence, 26, 3, 597-617. Wilson, D.S., Near, D., Miller, R.R. (1996). Machiavellianism: A Synthesis of the Evolutionary and Psychological Literature. Psychological Bulletin, 119, 2, 285-299. 9