Turecki Kurs podstawowy Warszawa 2009
Redakcja: Karolina Sobocińska Opracowanie tureckiej wersji językowej oraz ciekawostek: Karolina Pawlik-Atalar Opracowanie gramatyki: Dorota Haftka-Işik Konsultacja językowa: Yasemin Çetiner, Dorota Haftka-Işık Lektorzy: Umut Işık, Sahavet Kurt, Miłogost Reczek Muzyka: Dariusz Kaliński Montaż i mastering płyt: Eliza Lewczuk Projekt graficzny: Studio 27 Skład i łamanie: Pracownia DTP Aneta Osipiak Opracowanie koncepcji graficznej okładki: Piotr Fajker, Emilia Szulewa Projekt okładki: Bartosz Kaliszewski Zdjęcie na okładce: www.stockxpert.com Druk i oprawa: Rzeszowskie Zakłady Graficzne S.A. Copyright Edgard, Warszawa 2009 Copyright audio Edgard, Warszawa 2009 Płyty są integralną częścią książki i nie mogą być sprzedawane osobno. www.jezykiobce.pl Wydawnictwo Edgard ul. Postępu 12 02-676 Warszawa Tel. / Fax (22) 847 51 23 edgard@edgard.pl ISBN 978-83-61828-01-3 Wydanie I Warszawa 2009
Spis treści Wstęp... 4 Jak się uczyć?... 4 Gramatyka... 6 Informacje ogólne o języku... 6 Alfabet i wymowa... 7 Konstrukcje z wyrazami var i yok... 11 Rzeczownik... 12 Zaimek... 16 Czasownik mieć... 20 Tamlama związek przynależności... 21 Przymiotnik... 22 Czasownik... 24 Rzeczownik zakończony na -dik 4... 37 Liczebnik... 39 Pytania... 40 2 7 13 18 23 28 2 7 12 17 22 28 CD 1 Lekcja 1 Podstawowe zwroty i wyrażenia... 42 Lekcja 2 Liczebniki, dni tygodnia, pory roku i czas... 50 Lekcja 3 Człowiek i rodzina... 55 Lekcja 4 Części ciała, cechy charakteru, opis osoby.... 60 Lekcja 5 Kolory, części garderoby, sklep i zakupy... 65 Lekcja 6 Żywność, jedzenie, restauracja... 70 CD 2 Lekcja 7 Komunikacja i podróżowanie... 76 Lekcja 8 Wakacje, czas wolny i hobby.... 81 Lekcja 9 W mieście, pytanie o drogę... 86 Lekcja 10 Życie codzienne: dom, szkoła............. 93 Lekcja 11 Wypadki, nagłe zdarzenia, pomoc.... 97 Lekcja 12 Praca i zawody.... 101 Odpowiedzi... 106 3
TURECKI KURS PODSTAWOWY Wstęp Turecki Kurs podstawowy to kurs przeznaczony do samodzielnej nauki języka tureckiego. Kurs przeznaczony jest dla osób początkujących i zaczynających naukę oraz tych, które chciałyby szybko przypomnieć sobie podstawy języka tureckiego. Kurs zawiera 12 lekcji uczących najbardziej potrzebnych słówek i zwrotów oraz podręcznik wyjaśniający podstawy gramatyki tureckiej. Na płytach, oprócz słówek, znajdują się także dialogi oraz pytania sprawdzające. Turecki Kurs podstawowy powstał z myślą o osobach, którym podstawy języka tureckiego mogą przydać się zarówno podczas egzotycznych wypraw, jak i wyjazdów służbowych. Wszystkich Użytkowników Audio Kursów gorąco zachęcamy do zarejestrowania się tylko zarejestrowani Klienci otrzymują informacje o atrakcyjnych zniżkach i promocjach na wydawnictwa firmy Edgard. Rejestracji można dokonać poprzez wypełnienie formularza rejestracyjnego na stronie internetowej www.edgard.pl Jak się uczyć? Płyt dołączonych do książki wystarczy słuchać, nie jest konieczne wykonywanie dodatkowych ćwiczeń. Każda lekcja uczy słówek i zwrotów związanych z danym tematem, zawiera dialogi pokazujące ich użycie oraz zadania sprawdzające, które pozwalają samodzielnie przećwiczyć omawiane zagadnienia. Z zestawem Audio Kurs można uczyć się na wiele sposobów. Przede wszystkim należy uważnie słuchać słów, zdań i dialogów, a następnie powtarzać poszczególne zwroty za tureckim lektorem. Jeżeli przy pierwszym odsłuchaniu wydadzą się one zbyt trudne do wymówienia, to podczas kolejnych prób nasza wymowa będzie coraz lepsza. Scenki i dialogi zostały opracowane tak, by w sposób aktywny wzbogacać zasób słownictwa oraz uczyć typowych zwrotów używanych w codziennym języku. Polecamy uczenie się kwestii z dialogów na pamięć! Ostatnią częścią każdej lekcji jest zadanie pozwalające przećwiczyć nowo poznane zwroty. Na każde zadane pytanie należy odpowiedzieć po turecku, używając 4
WSTĘP zwrotów z danej lekcji. Gdy mamy trudności z właściwym sformułowaniem odpowiedzi, dobrze jest wysłuchać lekcji jeszcze raz. Swoje odpowiedzi można porównać z rozwiązaniami podanymi na końcu podręcznika. Pełna i aktualna oferta kursów i programów naszego wydawnictwa znajduje się na stronie internetowej www.jezykiobce.pl Zapraszamy i życzymy przyjemnej nauki! www.jezykiobce.pl 5
TURECKI KURS PODSTAWOWY Gramatyka Rozdział 1 Informacje ogólne o języku Język turecki należy do języków uralo-ałtajskich i do grupy oguzyjskiej języków tureckich. Jest językiem aglutynacyjnym językiem końcówek. Nie ma w nim przyimków, których funkcje pełnią w języku tureckim sufiksy końcówki właściwe dla odpowiednich przypadków, np. ev dom eve do domu evde w domu Kolejność dodawania podstawowych sufiksów (koncówek) do rzeczownika jest następująca: temat + sufiks liczby mnogiej + sufiks dzierżawczy + sufiks odpowiedniego przypadka. Oto kolejność dodawania sufiksów przedstawiona na przykładzie: kitap książka kitaplar książki kitaplarım moje książki kitaplarımda w moich książkach W języku tureckim występują liczne postpozycje (poimki) dodawane po wyrazie, do którego się odnoszą. Za przykłady postpozycji mogą nam posłużyć: a² göre według, np. Ahmet e göre według Ahmeta a² kadar aż do, np. eve kadar do samego domu 6
GRAMATYKA Rozdział 2 Alfabet i wymowa Od roku 1928 dla zapisu stosuje się alfabet łaciński. Litery nieobecne w alfabecie polskim lub których wymowa różni się od naszej, są następujące: C c czytane jak polskie [dż], np. cami [dżami] meczet, Ç ç czytane jak polskie [cz], np. çay [czaj] herbata, Ğ ğ miękkie g, wymowa zależy od kontekstu: w otoczeniu samogłosek e, i, ö, ü czyta się jak polskie [j], np. eğer [ejer] jeśli; w otoczeniu samogłosek a, i, o, u sprawia, że wydłuża się wymowa poprzedzającej ją samogłoski, np. dad [dā] góra, I ı i bez kropki czytane jak polskie [y], np. halı [haly] dywan, J j czytane jak polskie [ż] występuje najczęściej w zapożyczeniach, np. mesaj [mesaż] wiadomość, Ö ö czytane jak francuskie [o], np. göz [gōz] oko, Ş ş czytane jak polskie [sz], np. kuş [kusz] ptak, Ü ü czytane jak francuskie [u], np. süt [sūt] mleko, V v czytane jak polskie [w], np. var [war] jest, znajduje się, Y y czytane jak polskie [j], np. yok [jok] nie ma. Akcent W języku tureckim z reguły akcentowana jest ostatnia sylaba wyrazu. Wiele jest jednak wyjątków od tej zasady. Niektóre wyrazy mają akcent na pierwszej sylabie, np. hala (ciotka ze strony ojca), wyrazy zapożyczone mają akcent na ostatniej lub przedostatniej sylabie, czasem dodawany sufiks determinuje miejsce padania akcentu. www.jezykiobce.pl 7
TURECKI KURS PODSTAWOWY Samogłoski i spółgłoski Wartym omówienia zjawiskiem jest udźwięcznianie się spółgłosek, które zachodzi przede wszystkim, gdy do wyrazu zakończonego na spółgłoskę bezdźwięczną (ç, k, p, t) poprzedzoną samogłoską dodamy samogłoskę. Spółgłoski bezdźwięczne po udźwięcznieniu: ç przechodzi w c ağaç (drzewo) ağaca (na drzewo) k przechodzi w ğ mutfak (kuchnia) mutfağa (do kuchni) p przechodzi w b kitap (książka) kitabı (książkę) t przechodzi w d armut (gruszka) armudu (gruszkę) Zasady tej, z kilkoma wyjątkami, nie stosuje się dla wyrazów jednosylabowych, np. top (piłka) i topa (w piłkę) oraz wyrazów zapożyczonych, np. bisiklet (rower) i bisiklete (na rower). W niektórych rzeczownikach zachodzi też zjawisko wypadania samogłoski z ostatniej sylaby wyrazu po dodaniu do niego samogłoski, np. şehir (miasto), ale şehre (do miasta). Harmonia samogłoskowa Ważnym zjawiskiem w języku tureckim jest harmonia samogłoskowa, która określa dobór odpowiedniego sufiksu. Harmonia samogłoskowa polega na tym, że dodawany sufiks uzgadniamy zawsze z samogłoską znajdującą się w sylabie poprzedzającej. Wyróżniamy trzy grupy sufiksów: jednopostaciowe, które nie podlegają zasadzie harmonii i pozostają zawsze w tej samej formie, dwupostaciowe, które zawierają w formie wyjściowej -a. Aby zaznaczyć, że sufiks ma dwie postacie, przy jego formie wyjściowej umieszczamy indeks ², np. -a², czteropostaciowe, które zawierają w formie wyjściowej -ı. Aby zaznaczyć, że sufiks ma cztery postacie, przy jego formie wyjściowej umieszczamy indeks 4, np. -ı 4. 8
GRAMATYKA Ważne jest, że jeśli sufiks dodajemy do rzeczownika będącego nazwą własną, sufiks ten musi być poprzedzony apostrofem, np. Ahmet e (do, dla Ahmeta), İstanbul a (do Stambułu), Varşova dan (z Warszawy). Zasadę uzgadniania sufiksów dwupostaciowych przedstawia poniższa tabela: Samogłoska w sylabie poprzedzającej Samogłoska w sufiksie a, ı, o, u a e, i, ö, ü e Sufiksem ilustrującym uzgadnianie sufiksów dwupostaciowych może być sufiks liczby mnogiej -lar² (lar lub ler): ev (dom) evler (domy) oda (pokój) odalar (pokoje) Zasadę uzgadniania sufiksów czteropostaciowych przedstawia poniższa tabela: Samogłoska w sylabie poprzedzającej Samogłoska w sufiksie a, ı ı e, i i o, u u ö, ü ü Dla ilustracji zasady uzgadniania sufiksów czteropostaciowych posłużmy się sufiksem Accusativu określonego, odpowiadającego najczęściej na pytania kogo? co?, a którego postać to sufiks -ı 4. adam (mężczyzna) ev (dom) Adamı görüyorum. Widzę (tego) mężczyznę. Evi görüyorum. Widzę (ten) dom. www.jezykiobce.pl 9
TURECKI KURS PODSTAWOWY kuş (ptak) gül (róża) Kuşu görüyorum. Widzę (tego) ptaka. Gülü görüyorum. Widzę (tę) różę. Szyk zdania Struktura zdania w języku tureckim różni się od tej w językach indoeuropejskich szykiem. W języku tureckim mamy do czynienia z szykiem końcowym (SOV), który jest następujący: podmiot dopełnienie orzeczenie, np. Ahmet okula gidiyor. Ahmet idzie do szkoły. (dosłownie: Ahmet do szkoły idzie.) Yusuf fılm seyrediyor. Yusuf ogląda film. Ayşe kştap okuyor. Ayşe czyta książkę. Çocuklar bahçede top oynuyorlar. Dzieci w ogrodzie grają w piłkę. Öğrenciler okulda yeni şeyler öğreniyorlar. W szkole uczniowie uczą się nowych rzeczy. Teoman her cumartesi sinemaya gider. Teoman co sobotę chodzi do kina. 10
GRAMATYKA Rozdział 3 Konstrukcje z wyrazami var i yok Wyrazów var (jest, znajduje się) i yok (nie ma) używa się w zdaniu o następującym szyku: Nerede? Ne? var / yok. Gdzie? Co? jest / nie ma. Oto przykładowe zdania z powyższymi konstrukcjami: Masada çay var. Na stole jest herbata. Masada çay var mı? Czy na stole jest herbata? Masada çay yok. Na stole nie ma herbaty. Evde klima yok. W domu nie ma klimatyzacji. Evde klima var. W domu jest klimatyzacja. Çantamda mendil yok. W mojej torebce nie ma chusteczek. Çantamda mendil var. W mojej torebce są chusteczki. Parkta havuz yok. W parku nie ma stawu. Parkta havuz var. W parku jest staw. Ankara da deniz yok. W Ankarze nie ma morza. İstanbul da deniz var. W Stambule jest morze. www.jezykiobce.pl 11
TURECKI KURS PODSTAWOWY Rozdział 4 Rzeczownik W języku tureckim nie rozróżnia się rodzajów. Jedynie w wyrazach zapożyczonych rodzaj żeński można utworzyć dodając odpowiedni sufiks, np. kral (król) kraliçe (królowa) memur (urzędnik) memure (urzędniczka) müdür (dyrektor) müdüre (dyrektorka) Dla rozróżnienia rodzaju używa się również wyrazów kadın (kobieta) i erkek (mężczyzna, chłopak), np. kadın oyuncu (aktorka) erkek oyuncu (aktor). Liczbę mnogą tworzymy dodając sufiks -lar², np. araba (samochód) arabalar (samochody). Pamiętać jednak należy, że rzeczownik w języku tureckim w liczbie pojedynczej oznacza ogół, gatunek. Używa się go mówiąc ogólnie o czynności, a nie mając na myśli konkretny przedmiot. Wówczas używamy liczby pojedynczej. Porównajmy zdania, w których pojawia się rzeczownik kitap (książka): Akşamları kitap okurum. Wieczorami czytam książki. (ogólnie o czynności) Kitaplar aldım. Kupiłem książki. (z zaznaczeniem ilości) Ważne jest, że poza kilkoma wyjątkami, po wyrażeniach oznaczających ilość tj. çok (dużo), az (mało), biraz (trochę), birçok (wiele) używamy rzeczownika w liczbie pojedynczej, np. Çok kitap aldım. Kupiłem dużo książek. İki kitap aldım. Kupiłem dwie książki. Poprzedzając rzeczownik liczebnikiem bir (jeden) możemy uzyskać dwojakie znaczenie. Może on pełnić rolę rodzajnika nieokreślonego i oznaczać pewien, jakiś, np. bir kız (jakaś dziewczyna). Może również służyć wyrażeniu konkretnej ilości, np. Bir bira içtim. Wypiłem jedno piwo. ale: Bira içtim. Piłem piwo. (nie wiadomo ile) 12
GRAMATYKA Deklinacja Rzeczownik w języku tureckim odmienia się przez następujące przypadki (dla nazwania przypadków używa się zazwyczaj terminologii łacińskiej): Przypadek Pytania polskie Pytania tureckie Nominativ Kto? Co? Kim? Ne? Genetiv Kogo? Czyj? Czego? Kimin? Neyin? Dativ Komu? Czemu? Dokąd? Kime? Neye? Nereye? Accusativ Kogo? Co? Kimi? Ne? / Neyi? Locativ U kogo? W czym? Gdzie? Kimde? Neyde? Nerede? Ablativ Od kogo? Z czego? Skąd? Kimden? Neyden? Nereden? Instrumentalis / Comitativus Z kim? Z czym? Kim? Czym? Kiminle? Neyle? Deklinacja zachodzi poprzez dodanie sufiksu danego przypadku do rzeczownika: Przypadek Sufiks Uwagi Nominativ Ø Genetiv -(n)ın 4 (n) jeśli wyraz kończy się na samogłoskę Dativ -(y)a² (y) jeśli wyraz kończy się na samogłoskę Accusativ Ø lub -(y)ı 4 (y) jeśli wyraz kończy się na samogłoskę Locativ Ablativ Instrumentalis / Comitativus -da² lub -ta² -dan² lub -tan² -ile (pisane osobno) lub -(y)la² (pisane łącznie) (y) jeśli wyraz kończy się na samogłoskę www.jezykiobce.pl 13
TURECKI KURS PODSTAWOWY Accusativ (odpowiednik biernika) ma w języku tureckim dwie postaci: nieokreśloną i określoną. Postać nieokreślona odpowiada na pytanie: ne? i używana jest z rzeczami, o których mówimy ogólnie, nie mając na myśli konkretnego przedmiotu, np. Çay içiyorum. Piję herbatę. (chodzi o czynność, a nie konkretną herbatę) Biernika określonego używamy, gdy rozmówca widzi lub wie, o jaki konkretny przedmiot nam chodzi, np. Çayı uzatır mısın? Podasz herbatę? W Dativie i Accusativie dodając do rzeczowników zakończonych na samogłoskę sufiks będący samogłoską lub od niej się rozpoczynający, łączymy z rzeczownikiem spójką -y-, np. araba (samochód) arabaya (do samochodu) Wszystkie sufiksy rozpoczynające się od -d ulegają ubezdźwięcznieniu, gdy dodawane są po spółgłosce bezdźwięcznej (ç, f, h, k, p, s, s, t), np. mutfak (kuchnia) mutfakta (w kuchni) park (park) parkta (w parku) Przypadki Dativ, Locativ i Ablativ można umownie nazwać przypadkami ruchu. Dativ odpowiada na pytanie nereye? (dokąd?). Może zastępować przyimki takie jak do, ku, na i używany jest, gdy mamy do czynienia z ruchem do przodu: Eve gidiyorum. Idę do domu. Ahmet e hediye verdim. Dałem prezent Ahmetowi. Fotoğraflara bakıyorum. Patrzę na zdjęcia. Locativ odpowiadający na pytanie nerede? (gdzie?) używany jest, gdy ruch nie zachodzi, np. Evde oturuyorum. Siedzę w domu. 14
GRAMATYKA Ablativ odpowiada na pytanie nereden? (skąd?). Używany jest, gdy mowa o ruchu w naszą stronę. Okuldan geliyorum. Idę ze szkoły. Ahmet ten dönüyorum. Wracam od Ahmeta. Poniższa tabela przedstawia przykłady odmian rzeczowników przez przypadki: ev (dom) araba (samochód) mutfak (kuchnia) Nominativ ev araba mutfak Genetiv evin arabanın mutfağın Dativ eve arabaya mutfağa Accusativ evi arabayı mutfağı Locator evde arabada mutfakta Ablativ evden arabadan mutfaktan Instrumentalis / Comitativus evle arabayla mutfakla www.jezykiobce.pl 15
TURECKI KURS PODSTAWOWY Rozdział 5 Zaimek Zaimki osobowe Zaimki osobowe odmieniają się przez przypadki. Odmianę ilustruje poniższa tabela: ja ty on / ona / ono my wy oni / one Nom. ben sen o biz siz onlar Gen. benim senin onun bizim sizin onların Dat. bana sana ona bize size onlara Acc. beni seni onu bizi sizi onları Loc. bende sende onda bizde sizde onlarda Abl. benden senden ondan bizden sizden onlardan Instr. / Com. benimle seninle onunla bizimle sizinle onlarla Zaimek siz (wy) pełni również rolę formy grzecznościowej pan / pani. Pisany jest wówczas wielką literą. Wówczas również czasownik odmieniony jest w drugiej osobie liczby mnogiej, np. Siz nerelisiniz? Skąd pochodzicie? Skąd pan / pani pochodzi? Çay içer misiniz? Napijecie się herbaty? Czy napije się pan / pani herbaty? 16
GRAMATYKA Zaimki wskazujące Zaimki wskazujące w języku tureckim przybierają następujące formy: bu ten, ta, to (blisko, gdy możemy dotknąć, wskazać dłonią) şu ten, ta, to (trochę dalej niż bu) o tamten, tamta, tamto (gdy nie mamy danej rzeczy przed oczami lub rzecz wspominana jest daleko) Zaimki wskazujące mogą występować w połączeniu z rzeczownikiem lub samodzielnie. Gdy występują samodzielnie, przybierają znaczenie rzeczownika i odmieniają się przez przypadki, np. Bu çay çok güzel. Ta herbata jest bardzo smaczna. Bu çok güzel. To jest bardzo ładne (smaczne). Odmiana zaimków wskazujących przez przypadki jest następująca: Nominativ bu şu o Genetiv bunun şunun onun Dativ buna şuna ona Accusativ bunu şunu onu Locator bunda şunda onda Ablativ bundan şundan ondan Instrumentalis / Comitativus bununla şununla onunla www.jezykiobce.pl 17
TURECKI KURS PODSTAWOWY Zaimki miejsca Zaimki miejsca przybierają następujące formy: bura (tutaj), şura (tu trochę dalej), ora (tam). Łączą się z poszczególnymi sufiksami zależnie od intencji mówiącego, np. Nere? (Gdzie?) bura şura ora Neresi? (Gdzie?) burası şurası orası Nereye? (Dokąd?) buraya şuraya oraya Nereden? (Skąd?) buradan şuradan oradan Słowa burası, şurası, orası mają znaczenie rzeczownika, np. Burası çok güzel. Tutaj jest bardzo ładnie. (dosł. To miejsce jest bardzo ładne.) Orası kalabalıktı. Tam było tłoczno. Zaimki i sufiksy dzierżawcze Posesywność, czyli posiadanie, wyraża się w języku tureckim za pomocą rzeczownika z dodanym sufiksem dzierżawczym oraz wyrazów var (jest) oraz yok (nie ma). Zaimki dzierżawcze Sufiksy dzierżawcze mój benim -(ı)m twój senin -(ı) 4 n jego onun -(s)ı 4 nasz bizim -(ı)mız 4 wasz sizin -(ı) 4 nız 4 ich onların -ları / -leri 18
GRAMATYKA Jeżeli wyraz, do którego dodajemy sufiks dzierżawczy, kończy się na spółgłoskę, przed sufiks dzierżawczy dodawana jest spójka -ı 4 -. Chcąc wyrazić posesywność, nie wystarczy użyć jedynie zaimka dzierżawczego, a nawet można go opuścić. Istotne jest użycie sufiksu dodawanego do rzeczownika, np. ev (dom) oda (pokój) mój evim odam twój evin odan jego evi odası nasz evimiz odamız wasz eviniz odanız ich evleri* odaları** * evleri (ich dom lub ich domy lub jej / jego domy) ** odaları (ich pokój lub ich pokoje lub jej / jego pokoje) Możliwa jest sytuacja, że rzeczownik poprzedzony jest jedynie zaimkiem dzierżawczym. Zabieg ten służy wyrażeniu identyfikacji z rzeczą lub miejscem. Nie zachodzi tu jednak związek przynależności, np. bizim firma (nasza firma, w której pracujemy, ale nie jesteśmy właścicielem). Zaimek zwrotny kendi Wyraz kendi występujący samodzielnie oznacza własny, np. kendi odam (mój własny pokój). Przyłączając sufiks dzierżawczy staje się zaimkiem zwrotnym. Odmienia sie przez przypadki. kendim ja sam / sama kendin ty sam / sama kendisi on sam / ona sama kendimiz my sami kendiniz wy sami kendileri oni sami / one same Keki kendim yaptım. Sama (samodzielnie) zrobiłam ciasto. Bunu kendime aldım. Kupiłam to sobie. www.jezykiobce.pl 19
TURECKI KURS PODSTAWOWY Rozdział 6 Czasownik mieć Czasownik mieć w języku tureckim wyrażamy za pomocą konstrukcji: rzeczownik + sufiks dzierżawczy + var / yok zaman (czas) zamanım (mój czas) Zamanım var. Mam czas. (dosł. Mój czas jest.) Zamanım yok. Nie mam czasu. para (pieniądze) param (moje pieniądze) Param var. Mam pieniądze. Param yok. Nie mam pieniędzy. kardeş (rodzeństwo) kardeşim (moje rodzeństwo) Kardeşim var. Mam rodzeństwo. Kardeşim yok. Nie mam rodzeństwa. Pytania, których odpowiedzią jest evet (tak) lub hayır (nie), zadajemy jedynie używając partykuły mı 4 (czy?), np. Zamanın var mı? Czy masz czas? 20
GRAMATYKA Rozdział 7 Tamlama związek przynależności Jeżeli posiadaczem jest trzecia osoba liczby pojedynczej lub mnogiej wyrażona rzeczownikiem, a nie zaimkiem osobowym, musimy dodać do tego rzeczownika sufiks właściwy dla Genetivu (n)ın 4, który używany jest tylko dla wyrażenia posiadacza. Konstrukcja ta, nazywana tamlama, jest złożona z dwóch rzeczowników, z których pierwszy jest posiadaczem, a drugi to rzecz posiadana i stanowi związek przynależności. W języku tureckim nie wystarczy do rzeczownika wyrażającego posiadacza dodać końcówkę Genetivu. Rzeczownik wyrażający rzecz posiadaną musi przyłączyć sufiks dzierżawczy. turist (turysta) harita (mapa) turistin haritası (mapa turysty) Turistin haritası var. Turysta ma mapę. kadın (kobieta) çocuk (dziecko) kadının çocuğu (dziecko kobiety) Bu kadının çocuğu yok. Ta kobieta nie ma dziecka (dzieci). Można łączyć ze sobą kolejne tamlama, uzyskując tym tzw. tamlama łańcuchową, np. Ahmet arkadaş araba renk (Ahmet kolega samochód kolor). Połączywszy kolejno rzeczowniki na zasadzie posiadacz posiadany otrzymamy: Ahmet in arkadaşının arabasının rengi (kolor samochodu kolegi Ahmeta) Warto zauważyć, że wyraz określany, tu: kolor, znajduje się na końcu szeregu, zgodnie z zasadą, że określenie zawsze stoi przed wyrazem określanym. www.jezykiobce.pl 21
TURECKI KURS PODSTAWOWY Rozdział 8 Przymiotnik W języku tureckim przymiotnik zawsze stoi przed wyrazem określanym. Nie odmienia się go przez przypadki. taze çay (świeża herbata) taze çayın tadı (smak świeżej herbaty) Stopień wyższy przymiotnika tworzy się poprzedzając go wyrazem daha (jeszcze, bardziej), a najwyższy poprzedzając go wyrazem en (naj), np. büyük (duży) daha büyük (większy) en büyük (największy) Rzeczownik, z którym porównujemy, przyłącza sufiks Ablativu, tzn. -dan². İstanbul çok büyük bir şehirdir. Stambuł jest bardzo dużym miastem. İstanbul, Ankara dan daha büyük. Stambuł jest większy od Ankary. İstanbul, Türkiye nin en büyük şehridir. Stambuł jest największym miastem Turcji. Przymiotnik często jest tożsamy z przysłówkiem, np. przymiotnik güzel oznacza ładny, ale może pełnić funkcję przysłówka ładnie. 22
GRAMATYKA Aby stworzyć przymiotnik, można posłużyć się odpowiednim sufiksem i dodać go do rzeczownika. Sufiksami służącymi do tworzenia przymiotników są: -lı 4 z, zawierający, np. şeker (cukier) şekerli (z cukrem) şekerli çay (herbata z cukrem) -sız 4 bez, np. şekersiz çay (herbata bez cukru) -lık 4 przeznaczony do / dla, np. dört kişilik masa (stół czteroosobowy) beş yıllık şarap (wino pięcioletnie) www.jezykiobce.pl 23
TURECKI KURS PODSTAWOWY Rozdział 9 Czasownik Najważniejszą informacją dla osoby uczącej się języka tureckiego jest to, że czasownik w funkcji orzeczenia zawsze stoi na końcu zdania. Jest to dosyć uciążliwe ze względu na nasze przyzwyczajenia językowe i sposób formułowania wypowiedzi. Można by powiedzieć, że osoby posługujące się językiem z grupy indoeuropejskich myślą i mówią na bieżąco. Natomiast Turek przynajmniej teoretycznie formułując wypowiedź, już na początku wie, jak ją zakończy. Przykładem niech będzie zdanie: Babası 10 yıldır emekli olan Ahmet, ailesine maddi yardımda bulunmak için erken yaşta çalışmak zorunda kaldı. Ahmed, którego ojciec od 10 lat jest na emeryturze, zmuszony był bardzo wcześnie iść do pracy, aby pomóc finansowo swojej rodzinie. Tłumaczenie zdania na język polski nie ukaże nam inności szyku zdania tureckiego. Pomocna będzie jednak informacja, że zdanie rozpoczyna się od wyrazu babası (ojciec), a kończy się czasownikiem zorunda kaldı (był zmuszony), a okolicznik celu znajduje się pośrodku wypowiedzi. Bezokolicznik w języku tureckim kończy się na -mak² lub -ma², np. yapmak / yapma (robić). Znaczenie obu form jest takie samo, ale w rzeczywistości nie są one znanym nam bezokolicznikiem zakończonym na -ć, lecz są to rzeczowniki, które powinniśmy tłumaczyć formą osobową zakończoną na -nie, np. robienie. Najlepszym dowodem na to jest fakt, że formy zakończone na -mak i -ma możemy odmieniać przez przypadki. sinemaya gitmek (iść do kina) Sinemaya gitmek istiyorum. Chcę iść do kina. Sinemaya gitmeyi seviyorum. Lubię chodzić / chodzenie do kina. Sinemaya gitmekten nefret ediyorum. Nie cierpię chodzić do kina. W koniugacji odmianie czasownika, używamy dwóch rodzajów końcówek. Są to tzw. końcówki osobowe pierwszej i drugiej grupy. Końcówki pierwszej grupy 24
GRAMATYKA podane poniżej dla odmiany czasownika olmak (być), używane są częściej niż końcówki z drugiej grupy. Te występują w czasie przeszłym świadka oraz w trybie warunkowym. Omawiając czasowniki dobrze jest podzielić je na dwie grupy, tj. czasownik olmak (być) oraz pozostałe czasowniki. Czasownik olmak (być) w czasie teraźniejszym Olmak jest czasownikiem, który w czasie teraźniejszym odmienia się sufiksalnie, tzn. przyjmuje formę końcówki dodawanej do, np. rzeczownika, przymiotnika, okolicznika miejsca. Są to końcówki osobowe pierwszej grupy. Odmiana w czasie teraźniejszym w formie twierdzącej wygląda następująco: Liczba pojedyncza Liczba mnoga 1. os.. (y)ım 4. (y)ız 4 2. os.. sın 4. sınız 4 3. os..dır 4. lar² Ben yabancıyım. Jestem cudzoziemcem. Sen yabacısın. Jesteś cudzoziemcem. O yabancıdır. On jest cudzoziemcem. Biz yabancıyız. My jesteśmy cudzoziemcami. Siz yabancısınız. Wy jesteście cudzoziemcami. Onlar yabancılar. Oni są cudzoziemcami. Zaprzeczenie czasownika olmak tworzy się za pomocą partykuły przeczącej değil, która rozdziela ogólnie mówiąc imię (rzeczownik, okolicznik miejsca, przymiotnik) od końcówki osobowej, z którą jest pisana łącznie. yabancı (cudzoziemiec) değil + im (nie + jestem) Ben yabancı değilim. Nie jestem cudzoziemcem. Sen yabancı değilsin. Nie jesteś cudzoziemcem. www.jezykiobce.pl 25
TURECKI KURS PODSTAWOWY Pytanie zadajemy przy użyciu partykuły pytąjacej mı 4 (czy). Warto też nadmienić, że w języku tureckim nie ma możliwości zadawania pytań przez inwersję czy intonację. Pytania, których odpowiedzią jest evet (tak) lub hayır (nie) zadajemy jedynie używając partykuły mı 4, która rozdziela imię (rzeczownik, okolicznik miejsca, przymiotnik) od końcówki osobowej, z którą jest pisana łącznie. Sen yabancı mısın? Czy jesteś cudzoziemcem? Evde mısın? Czy jesteś w domu? Podstawowe czasy Czas teraźniejszy Şimdiki zaman Tematem czasu teraźniejszego jest -yor, który dodajemy do tematu czasownika. Ten zaś otrzymujemy po odrzuceniu koncówki bezokolicznika -mak², np. yapmak (robić) anlamak (rozumieć) yap temat czasownika anla temat czasownika Temat czasownika + końcówka czasu przyłącza końcówki osobowe pierwszej grupy, które przedstawione zostały przy omawianiu czasownika olmak (być). Temat czasownika może kończyć się na samogłoskę lub spółgłoskę. Gdy temat czasownika kończy się na samogłoskę, w formie czasu teraźniejszego zachodzi zjawisko zwężania się samogłoski z tematu do -ı 4. Gdy temat czasownika kończy się na spółgłoskę, musimy temat czasownika poszerzyć o -ı 4, np. yap + ı + yor = yapıyor (robi) anla anlı + yor = anlıyor (rozumie) 26
GRAMATYKA Schemat odmiany w czasie teraźniejszym wygląda następująco: Liczba pojedyncza Liczba mnoga 1. os. -um -uz 2. os. temat + ı 4 + yor + -sun -sunuz 3. os. ø -lar Przykładowe odmiany czasowników w czasie teraźniejszym przedstawia poniższa tabela. bilmek (wiedzieć, umieć, znać) sevmek (lubić, kochać) çalışmak (pracować) ben (ja) biliyorum seviyorum çalışıyorum sen (ty) biliyorsun seviyorsun çalışıyorsun o (on / ona / ono) biliyor seviyor çalışıyor biz (my) biliyoruz seviyoruz çalışıyoruz siz (wy) biliyorsunuz seviyorsunuz çalışıyorsunuz onlar (oni) biliyorlar seviyorlar çalışıyorlar Należy pamiętać, że istnieją trzy czasowniki, których temat zakończony jest na -t. Są to gitmek (iść, jechać), etmek (czynić), gütmek (wypasać; żywić, np. uczucia). W tych trzech przypadkach -t z tematu po dodaniu samogłoski udźwięcznia się do -d-, np. gidiyorum (idę, jadę). Przeczenie tworzymy za pomocą partykuły -ma², która w czasie teraźniejszym zwęża się do -mı 4. Dodaje się ją po temacie czasownika, ale przed końcówką czasu, np. Anlamıyorum. Nie rozumiem. Anlamıyorsun. Nie rozumiesz. www.jezykiobce.pl 27
TURECKI KURS PODSTAWOWY Pytanie zadajemy przy użyciu partykuły mı 4, która rozdziela końcówkę czasu -yor od końcówki osobowej, np. Anlıyor musun? Rozumiesz? Anlıyor musunuz? Rozumiecie? Rozumie pan / pani? Czas przeszły świadka Dı lı geçmiş zaman Tego czasu używamy, gdy mówimy o czynnościach już zakończonych, które wykonywaliśmy przez określony czas lub których wykonywania byliśmy świadkiem. Aspekt nie pokrywa się tu z aspektem w języku polskim, tzn. czasownik odmieniony w tym czasie może być tłumaczony w formie dokonanej lub niedokonanej, w zależności od pozostałych elementów zdania. Dün akşam kitap okudum. Wczoraj wieczorem czytałem książkę. Bu makaleyi okudum. Przeczytałem ten artykuł. W odmianie przez osoby do tematu czasownika dodajemy temat czasu -dı 4, do niego natomiast końcówki osobowe drugiej grupy, podane poniżej. Liczba pojedyncza Liczba mnoga 1. os..dım 4..dık 4 2. os..dın 4.dınız 4 3. os..dın 4.dı 4 lar 2 gelmek (przyjechać, przybyć) Ne zaman geldin? Kiedy przyjechałeś? Dün geldim. Przyjechałam wczoraj. Przeczenie tworzymy poprzez partykułę ma², którą dodajemy po temacie czasownika, przed tematem czasu. anla + ma + dı + m Anlamadım. Nie zrozumiałam. 28
GRAMATYKA Natomiast partykuła pytająca znajduje się tutaj po odmienionym w całości czasowniku, np. Aldın mı? Kupiłeś? Anladın mı? Zrozumiałeś? Anladınız mı? Zrozumiał pan? Czasownik olmak (być) w czasie przeszłym Powyższe końcówki są również końcówkami czasu przeszłego dla czasownika olmak z tą różnicą, że jeśli wyraz, do którego je dodajemy, zakończony jest na samogłoskę, poprzedzone będą one spójką -y-, np. evde (w domu) Evdeydim. Byłam w domu. hasta (chory) Hastaydın. Byłeś chory. Zaprzeczenie czasownika olmak tworzy się za pomocą partykuły przeczącej değil, która rozdziela imię od końcówki osobowej, z którą jest pisana łącznie, np. Evde değildim. Nie było mnie w domu. Hasta değildim Nie byłem chory. Pytanie zadajemy przy użyciu partykuły mı 4. Evde miydin? Czy byłeś (wtedy) w domu? Gdy chcemy mówić o wydarzeniach przeszłych, których nie byliśmy świadkami, używamy tzw. czasu przeszłego nie-świadka mış lı geçmiş zaman. Jego tematem jest mış 4, do którego przyłączamy końcówki osobowe grupy pierwszej. Posługując sie tym czasem, dajemy naszemu rozmówcy sygnał, że informacje, jakie przekazujemy, to wiadomości z drugiej ręki. Ankara ya gitmişsin, doğru mu? Byłeś (ponoć) w Ankarze, prawda? Ahmet geç gelmiş. Ahmet (podobno) wrócił późno. www.jezykiobce.pl 29
TURECKI KURS PODSTAWOWY Czas przyszły Gelecek zaman Czasu przyszłego używamy, gdy mówimy o czynnościach, jakie mamy na pewno zamiar wykonać. W czasie tym czasownik olmak (być) odmienia się jak pozostałe czasowniki. Tematem czasu przyszłego jest -acak², który dodajemy do tematu czasownika. Do tak powstałej formy dodajemy końcówki osobowe pierwszej grupy. Jeśli temat czasownika zakończony jest na samogłoskę, dodajemy spójkę -y-. yapmak (robić) uyumak (spać) ben (ja) yapacağım uyuyacağım sen (ty) yapacaksın uyuyacaksın o (on / ona / ono) yapacak uyuyacak biz (my) yapacağız uyuyacağız siz (wy) yapacaksınız uyuyacaksınız onlar (oni) yapacaklar uyuyacaklar Przeczenie tworzymy poprzez partykułę ma², którą dodajemy po temacie czasownika, przed tematem czasu. Ben yapmayacağım. Nie zrobię. Sen yapmayacaksın. Ty nie zrobisz. Pytanie zadajemy przy użyciu partykuły mı 4, która rozdziela temat czasu -acak² od końcówki osobowej, np. Sen bunu yapacak mısın? Zrobisz to? O bunu alacak mı? Czy on to kupi? 30
GRAMATYKA Czas szeroki aoryst Geniş zaman Czas ten służy wyrażaniu czynności, które wykonujemy zwyczajowo lub które być może wykonamy w najbliższej przyszłości. Pytanie zadane w tym czasie ma charakter uprzejmej prośby. Temat tego czasu zmienia się w zależności od tematu czasownika: gdy temat jest jednosylabowy i kończy się na spółgłoskę, dodajemy do niego -ar², np. Ben Türkiye yi severim. Lubię Turcję. Her sabah çay içerim. Co rano pijam herbatę. gdy temat jest wielosylabowy i kończy się na spółgłoskę, dodajemy do niego -ır 4, np. Ahmet İngilizce konuşur. Ahmet mówi po angielsku. Gençler kafede buluşurlar. Młodzież spotyka się w kawiarni. gdy kończy się na samogłoskę, dodajemy -r, np. Yusuf bunu anlar. Yusuf to zrozumie. Türkiye de simit yerim. W Turcji zawsze jem obwarzanki. Wśród czasowników o temacie jednosylabowym jest kilka wyjątków, które przyłączają -ır 4, np. almak (kupić), bilmek (wiedzieć, umieć), bulmak (znaleźć), gelmek (przyjść), kalmak (zostać), olmak (być) i inne. www.jezykiobce.pl 31
TURECKI KURS PODSTAWOWY Przeczenie w tym czasie tworzy się inaczej niż w dotychczas zaprezentowanych czasach. Używa się partykuły maz², z wyłączeniem jednak pierwszej osoby liczby pojedynczej i mnogiej. W poniższej tabeli przedstawione jest tworzenie przeczenia na przykładzie czasownika almak (kupić, brać, dostać). Liczba pojedyncza Liczba mnoga 1. os. ben almam biz almayız 2. os. sen almazsın siz almazsınız 3. os. o almaz onlar almazlar Pytanie zadajemy przy użyciu partykuły mı 4, która rozdziela temat czasu - r od końcówki osobowej. Przypomnijmy, że pytanie to może mieć znaczenie uprzejmej prośby, np. Bana yardım eder misin? Czy możesz mi pomóc? İnsanlara hep yardım eder misin? Czy zawsze pomagasz ludziom? Czasownik móc Odpowiednikiem czasownika móc jest tzw. forma możliwości, która powstaje poprzez dodanie do tematu czasownika samogłoski a² i czasownika bilmek, który odmieniamy w odpowiednim czasie. yapmak (robić) yapabilmek (móc zrobić) Ben bunu yapabilirim. Ja mogę to zrobić. Forma niemożliwości to natomiast forma czasownika w przeczeniu, którego temat poszerzony jest o a². yapmamak (nie robić) yapamamak (nie móc zrobić) Ben bunu yapamam. Nie mogę tego zrobić. 32
GRAMATYKA Tryb rozkazujący Emir kipi Tryb rozkazujący tworzymy poprzez dodanie do tematu czasownika następujących końcówek: Liczba pojedyncza Liczba mnoga 2 os. Ø temat + -ın 4 / -ınız 4 3 os. temat + -sın 4 temat + -sın 4 + -lar / -ler Gel! Podejdź! Przyjedź! Gelin! Podejdźcie! Niech pan / pani podejdzie! Al! Weź! Kup! Dla pierwszej osoby liczby pojedynczej i mnogiej używamy trybu tzw. życzącego, który tworzy się poprzez dodanie do tematu czasownika wyznacznika trybu życzącego -a / -e oraz właściwych końcówek osobowych: Ben temat + -(y)eyim / -ayım Biz temat + -(y)alım / -elim Biraz düşüneyim. Niech trochę pomyślę. Parka gidelim. Chodźmy do parku. Używając trybu rozkazującego w pytaniu, uzyskamy formę wyrażaną w języku polskim czasownikiem mieć, określającą przymus lub konieczność, np. İngilizce konuşayım mı? Czy mam rozmawiać po angielsku? Nereye gideyim? Dokąd mam pójść? Formę przeczącą tworzymy dodając po temacie czasownika partykułę przeczenia ma / me z odpowiednimi końcówkami trybu rozkazującego, np. Gitme! Nie odchodź! Oraya gitmeyelim! Nie jedźmy tam! www.jezykiobce.pl 33
TURECKI KURS PODSTAWOWY Tryb musu W języku tureckim najczęstszymi formami, które służą wyrażeniu konieczności zrobienia czegoś, są: 1. Forma -malı / -meli dla wyrażania powinności, którą tworzymy następująco: temat czasownika + -malı / -meli + końcówki osobowe (czas teraźniejszy lub przeszły). Ahmet okula gitmelidir. Ahmet powinien iść do szkoły. Bunu bilmelisin! Powinieneś to wiedzieć! Oraya gitmemeliydin! Nie powinieneś był tam chodzić! 2. Forma czasownika zakończona na -ma / -me z dodanym sufiksem dzierżawczym (uzyskujemy w ten sposób formę o znaczeniu moje robienie, moje czytanie itd.) i odpowiednim czasownikiem, służącym wyrażeniu konieczności. Wszystkie z poniższych czasowników oznaczają być koniecznym, potrzebnym : gerekmek, lazım olmak, şart olmak, gerekli olmak. Prześledźmy to na przykładzie: benim çalışma + -m (moje pracowanie) Benim çalışmam gerekiyor. Muszę pracować. (dosł. Moje pracowanie jest konieczne.) senin gitme + -n gerekiyor Gitmen gerekiyor. Musisz iść. onun çalışma + -sı gerekiyor Çalışması gerekiyor. Musi pracować. 3. Czasownik zorunda olmak (być zmuszonym coś zrobić). W przypadku tej konstrukcji odmienia się czasownik olmak (być) w odpowiednim czasie. Bu kitabı okumak zorundayım. Jestem zmuszona przeczytać tę książkę. Bu kitabı okumak zorundasın. Jesteś zmuszony przeczytać tę książkę. Artık dönmek zorundayız. Musimy już wracać. 34
GRAMATYKA Tryb warunkowy Sufiksem właściwym dla trybu warunkowego jest sufiks -sa / -se, który dodawany jest do trzeciej osoby danego czasu oraz który przyłącza końcówki osobowe drugiej grupy (porównaj: czas przeszły). Zdanie warunkowe może rozpoczynać się od wyrazów eğer lub şayet oznaczających jeśli. Nie zastępują jednak one sufiksu trybu warunkowego, którego użycie jest niezbędne. Poniżej przedstawiamy końcówki trybu warunkowego: Liczba pojedyncza Liczba mnoga 1 os. -sam / -sem -sak / -sek 2 os. -san / -sen -sanız / -seniz 3 os. -sa / -se -larsa / -lerse Markete gidiyorsan, ekmek al! Jeśli idziesz do sklepu, kup pieczywo. Ahmet i sevmiyorsan onunla konuşma! Jeśli nie lubisz Ahmeta, nie rozmawiaj z nim. (Eğer) Hava güzel olursa pikniğe gideriz. Jeśli będzie ładnie, pojedziemy na piknik. Ucuzsa al! Kup, jeśli jest tanio! Susadıysan su iç. Jeśli chce ci się pić, napij się wody. W zdaniach przypuszczających, gdy warunek jest niemożliwy do spełnienia, struktura wypowiedzi jest następująca: Pierwsza część zdania: temat czasownika + sa+ se + formant czasu przeszłego + końcówki osobowe. Druga część zdania: czasownik w czasie szerokim aoryście z końcówkami czasu przeszłego. Ahmet gelseydi, konuşurduk. Gdyby Ahmet przyszedł, porozmawialibyśmy. Paran olsaydı, bunu alırdın. Gdybyś miał pieniądze, kupiłbyś to. www.jezykiobce.pl 35
TURECKI KURS PODSTAWOWY Imiesłów czynny przeszło-teraźniejszy Imiesłów ten wyraża czynność wykonaną w teraźniejszości lub przeszłości, choć może odnosić się również do bliskiej przyszłości. Tworzy się go dodając do tematu czasownika sufiks -an², a tłumaczy jako -ący lub ten, który. Imiesłów zawsze poprzedza wyraz, który określa, np. kitap okuyan çocuk (dziecko, które czyta / czytało / czytające książkę) seninle konuşan kadın (kobieta, która z tobą rozmawia / rozmawiała) Imiesłów ten ma swój odpowiednik dla dalekiej przeszłości, wyrażany sufiksem -mış 4 oraz dla przyszłości wyrażany sufiksem -acak², np. kitabı okumuş çocuklar (dzieci, które przeczytały książkę) kitabı okuyacak çocuklar (dzieci, które przeczytają książkę) 36
GRAMATYKA Rozdział 10 Rzeczownik zakończony na -dık 4 Rzeczowniki zakończone na sufiks -dık 4 to rzeczowniki powstałe od czasowników. Rzeczowniki te oznaczają to, co. Sufiks -dık 4 dodaje się do tematu czasownika, dodając następnie sufiksy dzierżawcze, np. almak (dostać, kupić) aldığım (to, co kupiłem) Rzeczowniki zakończone na -dık 4 odnoszą się do teraźniejszości i przeszłości. Dla wyrażenia przyszłości używamy formy zakończonej na -acak², np. alacaklarım (to, co kupię; to, co dostanę) Rzeczowniki zakończone na -dık 4 i poprzedzające inny rzeczownik pełnią rolę przydawki, np. okuduğum kitap (książka, którą przeczytałem) alacağım kitap (książka, którą wezmę / kupię) Formy zakończone na -dık 4, -acak ² używane są również w zdaniach dopełnieniowych. Po sufiksie dzierżawczym dodajemy jeszcze końcówkę odpowiedniego przypadka, który określa rekcja czasownika, np. Ahmet in geldiğini bilmiyordum. Nie wiedziałem, że Ahmet przyjechał. Bunu yaptığına inanamıyorum. Nie mogę uwierzyć, że to zrobiłeś. W zdaniach dopełnieniowych wyrażających chęć lub cel używamy jednak form imiennych czasownika zakończonych na -ma² z przyłączonym sufiksem dzierżawczym i zazwyczaj końcówki biernika -ı 4. Czasowniki najczęściej używane w zdaniach wyrażających chęć, pragnienie to: rica etmek (prosić), istemek (chcieć, poprosić), teklif etmek (zaproponować), tavsiye etmek (polecić). www.jezykiobce.pl 37
TURECKI KURS PODSTAWOWY Ahmet gelmemi istiyor. Ahmet chce, żebym przyszła. (dosł. mojego przyjścia) Annen alışveriş yapmanı söyledi. Twoja mama powiedziała, żebyś zrobił zakupy. Ayşe, Ahmet in daha fazla ders çalışmasını istiyor. Ayşe chce, żeby Ahmet więcej się uczył. (jego uczenia się) Arkadaşım akşam ona yardım etmemi istedi. Przyjaciel poprosił, bym mu wieczorem pomógł. Onun seninle konuşmasını istiyor musun? Czy chcesz, żeby on z tobą porozmawiał? Memur biraz beklememizi rica eti. Urzędnik poprosił, żebyśmy chwilę poczekali. Yarın gelmemizi söylediler. Powiedzieli, żebyśmy przyszli jutro. Daha yavaş konuşmanı rica ediyorum. Proszę, żebyś mówił wolniej. 38
GRAMATYKA Rozdział 11 Liczebnik Omawiając temat liczebników jedną z ważnych kwestii jest fakt, że poza kilkoma wyjątkami rzeczownik poprzedzony liczebnikiem pozostaje w liczbie pojedynczej, np. iki elma (dwa jabłka) elli kişi (pięćdziesiąt osób) Liczebniki złożone rozpoczynają się od posiadającego najwyższą wartość, np. 535 to beş yüz otuz beş, gdzie yüz to sto, otuz trzydzieści a beş to pięć. Liczebniki porządkowe tworzymy dodając do liczebnika głównego sufiks -(ı) 4 ncı 4. bir (jeden) birinci (pierwszy) iki (dwa) ikinci (drugi) üç (trzy) üçüncü (trzeci) Uwaga! dört (cztery) dördüncü (czwarty) www.jezykiobce.pl 39
TURECKI KURS PODSTAWOWY Rozdział 12 Pytania W języku tureckim nie zadaje się pytań poprzez intonację czy inwersję. Tworząc pytanie, którego odpowiedź zaczyna się na evet (tak) lub hayır (nie), musimy użyć partykuły pytającej mı 4. Lokalizacja partykuły pytającej została omówiona w rozdziałach dotyczących poszczególnych czasów. Ekmek var mı? Czy jest chleb? Sinemaya gidiyor muyuz? Idziemy do kina? Bu filmi seyrettin mi? Czy widziałeś ten film? Partykuła mı 4 jest ruchoma i może znajdować się po każdym elemencie zdania, o który chcemy zapytać, np. Bugün turistler Topkapı Sarayı nı gezecekler. Dziś turyści zwiedzą pałac Topkapı. Bugün turistler Topkapı Sarayı nı gezecekler mi? Czy dzisiaj turyści zwiedzą pałac Topkapı? Bugün mü turistler Topkapı Sarayı nı gezecekler? Czy to dzisiaj turyści zwiedzą pałac Topkapı? Bugün turistler mi Topkapı Sarayı nı gezecekler? Czy to turyści dzisiaj zwiedzą pałac Topkapı? Bugün turistler Topkapı Sarayı nı mı gezecekeler? Czy to pałac Topkapı będą dzisiaj zwiedzać turyści? Pytania inne niż te z partykułą mı² podobnie jak w języku polskim zawierają zaimek pytajny. Kim? Ne? (Kto? Co?) Kim Topkapı Sarayı nı gezmek istiyor? Kto chce zwiedzić pałac Topkapı? Nerede? (Gdzie?) Topkapı Sarayı nerede? Gdzie jest pałac Topkapı? 40
GRAMATYKA Nereye? (Dokąd?) Bugün nereye gidiyoruz? Dokąd dzisiaj idziemy? Nereden? (Skąd?) Siz nereden geldiniz? Skąd przyjechaliście? Neden? Niçin? (Dlaczego?) Neden Türkçe öğreniyorsun? Dlaczego uczysz się tureckiego? Ne zaman? (Kiedy?) Ne zaman Türkiye ye geldiniz? Kiedy przyjechaliście do Turcji? Nasıl? (Jak? Jaki?) Nasılsın? Jak się masz? Bugün hava nasıl? Jaka dziś jest pogoda? Hangi? (Który?) Hangi odada kalmak istersin? W którym pokoju chcesz się zatrzymać? Kaç? (Ile?) Kaç yaşındasın? Ile masz lat? Bu kaç lira? Ile to kosztuje? Ne kadar? (Ile? Jak długo?) Bu film ne kadar sürüyor? Ile trwa ten film? Muz ne kadar? Ile (kosztują) banany? www.jezykiobce.pl 41
TURECKI KURS PODSTAWOWY Lekcja 1 Podstawowe zwroty i wyrażenia 2 Wysłuchaj słówek i zwrotów, powtarzaj za lektorem słówka tureckie. Alfabet: A a B b C c Ç ç D d E e F f G g Ğ ğ H h I ı İ i J j K k [a] [b] [dż] [cz] [d] [e] [f] [g] yumuşak ge, litera niema, wydłuża następującą po niej samogłoskę [h] [y] [i] [ż] [k] L l M m N n O o Ö ö P p R r S s Ş ş T t U u Ü ü V v Y y Z z [l] [m] [n] [o] [ö] [p] [r] [s] wymawiane jako dźwięk pośredni między [sz] a [ś] [t] [u] [ü] [w] [j] [z] Podstawowe zwroty i wyrażenia: tak evet nie hayır jest var nie ma yok 42
CD 1 LEKCJA 1 Zaimki: ja ben ty sen on, ona, ono o Pan bay lub bey Pani bayan lub hanım my biz wy siz oni, one onlar Państwo siz Czasownik być : Ja jestem Polakiem. Ben Polonyalıyım. Ty jesteś Polakiem. Sen Polonyalısın. On jest Polakiem. Ona jest Polką. O Polonyalı(dır). My jesteśmy Polakami. Biz Polonyalıyız. Wy jesteście Polakami. Siz Polonyalısınız. Oni są Polakami. One są Polkami. Onlar Polonyalı(lar). Czasownik mieć : Ja mam dom. Evim var. Ty masz dom. Evin var. On ma dom. Ona ma dom. Evi var. My mamy dom. Evimiz var. Wy macie dom. Eviniz var. Oni mają dom. One mają dom. Evleri var. Zwroty grzecznościowe: Dzień dobry! (rano) Günaydın! Dzień dobry! (po południu) İyi günler! Cześć! (powitanie) Merhaba! Pa! Haydi bay bay! Dobry wieczór! İyi akşamlar! Dobranoc! İyi geceler! www.jezykiobce.pl 43
TURECKI KURS PODSTAWOWY Do widzenia! Görüşürüz! lub Allahaısmarladık! (wypowiadane przez osobę wychodzącą) lub Güle güle! (wypowiadane do osoby wychodzącej) Proszę. (podając coś) Buyurun. Dziękuję. Teşekkürler. lub Teşekkür ederim. Proszę. (prosząc o coś) Lütfen. Dzięki! Sağol! Proszę bardzo. Nie ma za co. Rica ederim. lub Bir şey değil. Przepraszam! (np. zaczepiając osobę nieznajomą) Pardon! Dziękuję bardzo. Çok teşekkür ederim. Nie ma sprawy. (odpowiedź na podziękowanie za wyświadczoną usługę) Bir şey değil. Przepraszam. Przykro mi. Affedersiniz. lub Özür dilerim. Nic nie szkodzi. (odpowiedź na czyjeś przeprosiny) Önemli değil. lub Estağfurullah. Tak, poproszę. (o coś) Tamam, lütfen. Na zdrowie! (toast) Şerefe! Smacznego! Afiyet olsun! podziękowanie osobie, która przygotowała posiłek (dosłownie Zdrowie dla twych rąk. ) Elinize sağlık. Na zdrowie! (po kichnięciu) Çok yaşa! odpowiedź na Na zdrowie! Hep beraber! Zgadzam się. Dobrze. Tamam. lub Peki. Z przyjemnością. Zevkle. Serdecznie pozdrawiam. Çok selamlar. Witamy serdecznie. Hoş geldiniz. odpowiedź na Witamy serdecznie. Hoş bulduk. Miłego dnia. Hayırlı günler. lub İyi günler. Tobie również życzę miłego dnia. Sana da. Cześć! Merhaba! Na razie! Hoşça kal! Do zobaczenia! Görüşürüz! Do zobaczenia wkrótce. En kısa zamanda görüşmek üzere. Słucham? Efendim? 44
CD 1 LEKCJA 1 Pytania: jak? nasıl? co? ne? jak dużo? ile? ne kadar? kto? kim? gdzie? nerede? kiedy? ne zaman? dlaczego? neden? który? która? które? hangi? 3 Wysłuchaj uważnie zdań, powtarzaj je za lektorem. Czy mówisz po turecku? Türkçe biliyor musun? Czy mówi pan po angielsku? İngilizce biliyor musunuz? Nie mówię dobrze po turecku. Türkçeyi iyi bilmiyorum. Mówię po turecku tylko trochę. Çok az Türkçe biliyorum. Proszę mówić powoli. Biraz daha yavaş konuşabilir misiniz? Nie mówię po turecku, ale rozumiem pojedyncze słowa. Türkçe konuşamam, ama birkaç kelime anlayabilirim. Mówię po niemiecku. Almanca biliyorum. Czy możesz powtórzyć? Lütfen tekrar eder misiniz? Nie rozumiem. Anlamıyorum. Czy możesz powtórzyć ostatnie słowo? Son kelimeyi tekrar edebilir misiniz? Nie wiem. Bilmiyorum. Czy mógłby pan to zapisać? Bunu yazabilir misiniz? Jak się masz? Nasılsın? lub Nasılsınız? Dziękuję, mam się dobrze. İyiyim, teşekkür ederim. A jak ty się masz? Ya sen nasılsın? lub Siz nasılsınız? Jak się nazywasz? Adın nedir? Jak się pan nazywa? Adınız nedir? Mam na imię Umut. Benim adım Umut. Mam na imię Volkan. Benim adım Volkan. Nazywam się Ahmet Özkan. Benim adım Ahmet Özkan. Czy możesz to przeliterować? Bu kelimeyi harf harf söyleyebilir misin? lub Kodlar mısın? Skąd jesteś? Skąd pochodzisz? Nerelisin? Jestem z Polski. Polonyalıyım. Gdzie mieszkasz? Nerede oturuyorsun? www.jezykiobce.pl 45
TURECKI KURS PODSTAWOWY Mieszkam w Stambule. İstanbul da oturuyorum. Od kiedy mieszkasz w Stambule? Ne zamandan beri İstanbul da oturuyorsun? Czy mógłbyś mi pomóc? Lütfen bana yardım edebilir misin? Dziękuję za pomoc. Yardımınız için teşekkür ederim. Chciałbym go poznać. Onunla tanışmak isterim. Miło cię poznać. Çok memnun oldum. 4 Posłuchaj dialogu, najpierw w wersji oryginalnej, później z tłumaczeniem. Merhaba! Adın nedir? Cześć! Jak masz na imię? Benim adım Anna. Mam na imię Anna. Hoş geldin Anna. Memnun oldum. Nerelisin? Witaj, Anno. Miło cię poznać. Skąd jesteś? Polonyalıyım. Jestem z Polski. Arkadaşın nereli? Skąd jest twoja przyjaciółka? O Türk. Ona jest z Turcji. Benim adım Emre Şahin. Ben Türküm. Ja nazywam się Emre Şahin. Jestem Turkiem. Tanıştığımıza memnun oldum! Miło cię poznać! 5 A teraz wysłuchaj jeszcze raz kwestii z dialogu wraz z tłumaczeniem, powtarzaj poszczególne wypowiedzi za lektorem. 46
CD 1 LEKCJA 1 6 Przećwicz zwroty z tej lekcji. Powiedz po turecku: Ćwiczenie 1 1. Jak się nazywasz? 2. Nazywam się Anna. 3. Skąd jesteś? 4. Jestem z Polski. 5. Mieszkam w Warszawie. 6. Czy mówisz po turecku? Ćwiczenie 2 1. Tak, mówię po turecku. 2. Jak się masz? 3. Dziękuję, dobrze. 4. Czy mógłbym poprosić o pomoc? 5. Tak, oczywiście. Słówka dodatkowe Napisy na znakach: pchać itmek ciągnąć çekmek wejście giriş wyjście çıkış zakaz palenia sigara içilmez zakaz parkowania park yasaktır Proszę nie wchodzić. Lütfen girmeyin. Zakaz wstępu. Girmek yasaktır. Wstęp wzbroniony. Girmek yasaktır. Zakaz fotografowania. Fotoğraf çekmek yasaktır. Cisza! W tym miejscu obowiązuje cisza. Lütfen sessiz olunuz! Uwaga na stopień. Dikkat basamak var. Uwaga na odstęp. Dikkat boşluk var. Wyjście ewakuacyjne. Yangın çıkışı. www.jezykiobce.pl 47
TURECKI KURS PODSTAWOWY Kraje, ich mieszkańcy i formy przymiotnikowe: Kraj Kraj nazwa turecka Mieszkaniec (rzeczownik) Język Anglia İngiltere İngiliz İngilizce Chiny Çin Çinli Çince Czechy Çek Cumhuriyeti Çek Çekçe Dania Danimarka Danimarkalı Danca Finlandia Finlandiya Finli Fince Francja Fransa Fransız Fransızca Grecja Yunanistan Yunanlı Yunanca Hiszpania İspanya İspanyol İspanyolca Holandia Hollanda Hollandalı Hollandaca Japonia Japonya Japon Japonca Niemcy Almanya Alman Almanca Norwegia Norveç Norveçli Norveççe Polska Polonya Polonyalı Lehçe Portugalia Portekiz Portekizli Portekizce Rosja Rusya Rus Rusça Stany Zjednoczone ABD (Amerika Birleşik Devletleri) Amerikalı İngilizce Szwecja İsveç İsveçli İsveççe Turcja Türkiye Türk Türkçe Węgry Macaristan Macar Macarca Włochy İtalya İtalyan İtalyanca 48
CD 1 LEKCJA 1 Nazwiska i tytułowanie Mieszkańcy Anatolii w czasach osmańskich nie zwykli używać nazwisk. Zgodnie z muzułmańskim zwyczajem, posługiwali się pierwszym imieniem oraz drugim, będącym imieniem ojca. Gdy na świat przychodziło dziecko, pierwsze imię zależało od rodziców, zaś drugie było dziedziczone po ojcu, co przywodzi na myśl rosyjską zasadę otczestwa. Ponadto po imieniu powszechne było używanie tytułów, takich jak Paşa (dosł. wielki pan), Efendi (szanowny pan), Bey (pan), Hanım (pani). Nazwiska w rozumieniu europejskim używane były jedynie przez chrześcijan i żydów zamieszkujących Imperium Osmańskie. Sytuacja uległa całkowitej zmianie po ustanowieniu Republiki Tureckiej. Na skutek reformy europeizacji kraju w 1934 roku wprowadzono prawo nakładające na wszystkich Turków obowiązek posługiwania się nazwiskami, które sami mogli sobie wybrać. Jeśli tego nie zrobili, zostawały im przypisywane niejako automatycznie, z urzędu. Do dziś w społeczeństwie tureckim funkcjonuje wiele nazwisk odzwierciedlających fantazję ich twórców powszechnie można spotkać Turków o nazwisku Zeytinoğlu (syn oliwki) czy Gülperi (różana wróżka). W życiu codziennym można się spotkać z tytułowaniem innych przy pomocy samego imienia oraz odpowiedniego przydomka. W ten sposób do imienia kobiety dodaje się zwykle tytuł Hanım (pani). Analogicznie po imieniu mężczyzny pojawić się powinien tytuł Bey (pan). A zatem kobieta nazywająca się na przykład Ayşe Turgut, w miejscu pracy nazywana będzie Ayşe Hanım; zaś mężczyzna noszący imię i nazwisko Murat Mutluoğlu będzie tytułowany Murat Bey. Zdarza się, że Turcy zwracają się do siebie ignorując imiona i używając jedynie profesji danej osoby. Wówczas człowiek wykonujący zawód doktora jest tytułowany zależnie od płci jako Doktor Bey (pan doktor) lub Doktor Hanım (pani doktor). W kontaktach handlowych na bazarze lub w małych tradycyjnych sklepach, sprzedawcy zwracają się do klientów używając zwrotów zarezerwowanych zwykle dla członków rodziny. Starsi klienci tytułowani są często jako amca (wujek) lub teyze (ciocia), młodsi natomiast jako abi (brat) lub abla (siostra), co sprzyja nawiązaniu lepszego kontaktu. www.jezykiobce.pl 49