PROFILATKYKA SPOŁECZNA I RESOCJALIZACJA 2013, 21 ISSN 2300-3952 Bartłomiej Skowroński 1 INWENTARZ ŹRÓDEŁ STRESU W ZAWODZIE KURATORA: OPIS KONSTRUKCJI I WŁASNOŚCI PSYCHOMETRYCZNE Streszczenie Artykuł zawiera opis struktury własności psychometrycznych Inwentarza źródełs stresu w zawodzie kuratora. Szacowanie własności psychometryczne skali koncentrowało się na szacowani jej rzetelności, trafności oraz mocy dyskryminacyjnej pozycji narzędzia. Testowi poddano grupę Kuratorów Sądowych z Sądu Okręgowego w Warszawie, Sądu Okręgowego Warszawa Praga oraz Sądu Okręgowego we Włocławku. Badanie wykazało, że skala ma wysoki poziom trafności oraz jest rzetelnym narzędziem diagnostycznym. Słowa kluczowe: diagnoza stresu, źródła stresu w zawodzie kuratora, kuratorzy sądowi Sources of Work Stress Inventory in Probation: Construction and Psychometric Properties Abstract The paper describes the architecture and the psychometric features of the Stress Factors Inventory for Probation Officers. The assessment of psychometric features of this scale has been focused on its reliability, relevance and its discriminating power. Research subjects were probation officers who work in the territory under the competence of the Regional Court of Praga-Południe District, the Regional Court in Warsaw and 1 Dr Bartłomiej Skowroński jest adiunktem Katedry Psychopedagogiki Wydziału Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego oraz sądowym kuratorem zawodowym Sądu Rejonowego dla Warszawy Pragi Północ. Adres e-mail: bartekskowronski@poczta.onet.pl.
120 Bartłomiej Skowroński the Regional Court in Włocławek. The research results have shown a high reliability and relevance of the analyzed diagnostic tool. Keywords: Stress diagnosis, sources of work stress in probation, probation officers Kontekst teoretyczny Analizując zjawisko stresu na gruncie zawodowym można by stwierdzić, iż w zasadzie nie ma zawodu, którego wykonywanie byłoby pozbawione stresu. Oczywiście poszczególne zawody będą się wiązały z różnym poziomem tego stresu, ale najprawdopodobniej zawsze on będzie obecny w większym lub mniejszym stopniu. Wydaje się, że w zawodzie kuratora sądowego stres jest wpisany w jego specyfikę w sposób szczególny, co ma związek z bezpieczeństwem w pracy (praca wykonywana w środowisku), a także ze względu na kategorie podopiecznych, którymi często są osoby niedostosowane społecznie; uzależnione od alkoholu, narkotyków, hazardu, seksu; osoby z zaburzeniami zachowania, z problemem agresji i przemocy, osoby chore psychicznie czy niepełnosprawne intelektualnie. Brak poczucia bezpieczeństwa nie jest jednak jedynym źródłem stresu w obszarze kurateli sądowej, gdyż jest ich wiele. Czym jest stres? Zdaniem Janisa stres psychologiczny oznacza taką zmianę w otoczeniu, który typowo, tzn. u przeciętnej osoby wywołuje wysoki stopień napięcia emocjonalnego, które przeszkadza w normalnym sposobie reagowania (Janis 1958: 7; za Terelak 2008). W/w autor wymienił trzy typowe fazy w reakcji na stres psychologiczny, są to: faza zagrożenia, w której człowiek dostrzega oznaki niebezpieczeństwa, które wywołują lęk lub strach; fazę pojawienia się niebezpieczeństwa, w której niebezpieczeństwo jest spostrzegane przez człowieka oraz fazę skutków stresu, w której człowiek dostrzega negatywne skutki (Janis 1958: 7; za Terelak 2008). W ujęciu Lazarusa i Folkman stres psychiczny jest to szczególny rodzaj relacji miedzy człowiekiem i otoczeniem, które to otoczenie człowiek ocenia jako nadwerężające lub przekraczające jego zasoby i zagrażające jego dobrostanowi (1984: 19). Lazarus interesował się przede wszystkim różnicami w radzeniu sobie ze stresem, wyróżnił dwa rodzaje oceny poznawczej (przyjmując założenie, że emocje to
Inwentarz źródeł stresu w zawodzie kuratora 121 rezultat aktywności poznawczej): ocenę pierwotną i wtórną. W ocenie pierwotnej dokonuje się ocena czy dany bodziec docierający do mózgu jest stresorem czy też nie. Jeżeli bodziec taki zostanie uznany za stresor wówczas reakcją organizmu będzie stan napięcia, którego konsekwencją są określone reakcje organizmu. Istotą stresu psychologicznego jest świadome bądź nie poczucie, że znalazł się w niebezpieczeństwie. Na ocenę pierwotną mogą mieć wpływ zmiany w relacji człowiek otoczenie bądź refleksja osobista pojawiająca się w trakcie transakcji (Terelak 2008). Wg Hobfolla stresem psychologicznym jest reakcja na otoczenie, w którym występuje groźba czystej utraty sił, rzeczywista ich utrata lub brak sił spowodowany wyeksploatowaniem (Hobfoll 1989: 34; za: Terelak 2008). W swoim modelu Hobfoll wyróżnił cztery rodzaje zasobów, których posiadanie może być związane ze stanem zadowolenia, zaś ich ograniczenie bądź brak może powodować stres, są to: zasoby materialne (najczęściej przedmioty np. samochód, dom), zasoby osobiste (posiadane kompetencje), zasoby stanu (okoliczności umożliwiające dostęp do innych zasobów) oraz zasoby energii (pochodne energii własnej, ale też pieniądza, wiedzy czy czasu) (Hobfoll 1989; za: Terelak 2008). Zdaniem Zimbardo stres jest to zespół specyficznych i niespecyficznych reakcji organizmu na zdarzenia bodźcowe, które zakłócają jego równowagę oraz wystawiające na próbę lub przekraczające jego możliwości radzenia sobie (Zimbardo, Gerrig 2012: 524). Zdarzenia bodźcowe to warunki zewnętrzne i wewnętrzne nazywane stresorami. Ocena poznawcza jednostki dotyczy stresorów, a także posiadanych zasobów fizycznych, osobistych i społecznych. Reakcja jednostki wyraża się na różnych płaszczyznach: fizjologicznej, behawioralnej, emocjonalnej i poznawczej (Zimbardo, Gerrig 2012). Stres powoduje określone reakcje fizjologiczne (Terelak, Domaszuk 1982; Maciejczyk, Terelak 1985; Terelak 2008); behawioralne i emocjonalne (Kozłowski, 1986; Chrousos, Kaltsas 2007; za Terelak 2008). Stres może wpływać na efektywność pracy. We wszystkich teoriach panuje zgoda, że stres jest przyczyną wypalenia zawodowego (Maslach 2011; Cherniss 1980; Golembiewski, Boudreau, Munzenrider, Luo 1996; Edelwich, Brodsky 1980; Schaufeli, Enzmann 1998; za Tucholska 2003).
122 Bartłomiej Skowroński Stresory mogą być różnorodne, zależnie od rodzaju wykonywanego zawodu. Niewątpliwie w profesji kuratora można doszukać się specyficznych, używając języka Zimbardo (Zimbardo, Gerrig 2012), zewnętrznych i wewnętrznych zdarzeń, które zakłócają równowagę organizmu, wystawiają go na próbę bądź też przekraczają możliwości poradzenia sobie. Stąd też istnieje konieczność uwzględnienia w badaniach nad diagnozą źródeł stresu właśnie tych specyficznych obszarów, także na gruncie kurateli sądowej. Pociąga to za sobą konieczność konstrukcji rzetelnego i trafnego narzędzia, które mierzyłoby zarówno ilość jak i jakość bodźców stresowych oddziaływujących na kuratora wykonującego swoją pracę. Historia inwentarza źródeł stresu w zawodzie kuratora Prace nad konstrukcją Inwentarza Źródeł Stresu w Zawodzie Kuratora zostały rozpoczęte na początku 2011 roku. Pierwszym etapem konstrukcji było przeprowadzenie wywiadów z grupą 15 kuratorów zawodowych, w których byli oni poproszeni o wskazanie źródeł stresu, którego doświadczają obecnie, doświadczali w przeszłości, a ponadto wskazanie hipotetycznych źródeł stresu, które mogą oddziaływać na kuratora sądowego. Uzasadnieniem tego zabiegu był fakt, że niektórzy kuratorzy mogą nie dostrzegać niektórych obszarów stresu w kontekście swojej aktywności zawodowej, ale mogą zdawać sobie sprawę z ich istnienia. Dzięki temu zostały określone grupy stresorów oddziaływujące na kuratorów sądowych. Stres w opinii osób badanej grupy tkwi w następujących obszarach: warunki fizyczne pracy, czynności kontrolne, sposób wykonywania pracy, relacje interpersonalne, rozwój zawodowy, funkcjonowanie w strukturze organizacji, pełnienie roli kuratora. Wyodrębnione obszary stały się podstawą do konstrukcji poszczególnych pozycji narzędzia. Inwentarz (w wersji wyjściowej), na który składała się grupa 45 pozycji został poddany badaniu pod kątem jego własności psychometrycznych. Własności psychometryczne Chcąc oszacować własności psychometryczne Inwentarza Źródeł Stresu w Zawodzie Kuratora została określona jego trafność,
Inwentarz źródeł stresu w zawodzie kuratora 123 rzetelność oraz moc dyskryminacyjna pozycji narzędzia. Warto wyjaśnić co oznaczają wymienione pojęcia. I tak, trafność można określić jako właściwość wskazującą czy test istotnie mierzy to, do mierzenia czego został skonstruowany. Innymi słowy, trafność pomiaru testem to stopień, w jakim interpretacja jego wyników jest zgodna ze stanem faktycznym (Tarnowski, Fronczyk 2009: 111). Określenie trafności wydaje się więc być koniecznym elementem walidacji narzędzia badawczego. Kolejne z pojęć rzetelność, zdaniem Brzezińskiego można potraktować jako miarę dokładności pomiaru dokonywanego za pomocą testu. Im wyższa tedy rzetelność testu, tym większa dokładność, z jaką mierzy on daną zmienną i mniejszy błąd pomiaru (1999: 458). W praktyce możemy więc mieć do czynienia z testem trafnym, ale nierzetelnym. Ostatni element to moc dyskryminacyjna danej pozycji danego testu, która mówi nam o tym w jakim stopniu różnicuje ona daną populację pod względem cechy (zmiennej), której dotyczy. W ujęciu operacyjnym moc dyskryminacyjna wyraża się współczynnikiem korelacji między pozycją i wynikiem ogólnym testu, traktowanym jako suma odpowiedzi zgodnych z kluczem (Brzeziński 1999: 507). Narzędzia badawcze W pracy zostały zastosowane następujące narzędzia badawcze: (1) Inwentarz Źródeł Stresu w Zawodzie Kuratora, (2) Skala Wypalenia Sił, Okła i Steuden (1998) oraz (3) ankieta własnej konstrukcji. Skala Wypalenia Sił Autorkami Skali Wypalenia Sił są: Stanisława Steuden oraz Wiesława Okła. Skalę tworzy 66 pytań, które mierzą pięć zmiennych składowych wypalenia zawodowego: obniżenie kontroli emocjonalnej, utrata podmiotowego zaangażowania, obniżenie efektywności działania, zawężenie kontaktów interpersonalnych oraz zmęczenie fizyczne. Skala jest trafnym i rzetelnym narzędziem badawczym (Okła, Steuden 1998).
124 Bartłomiej Skowroński Ankieta Ankieta została skonstruowana na potrzeby niniejszego projektu badawczego. Oprócz zmiennych socjodemograficznych (wiek, płeć, staż pracy, rodzaj wykonywanych zadań, wykształcenie) zawierała również osiem pytań, które dotyczyły zapotrzebowania kuratorów na superwizję, a w szczególności zapotrzebowania na: współpracę z bardziej doświadczonym zawodowo kolegą/koleżanką, by wspólnie poszukiwać źródeł trudności i możliwości ich przekraczania, konsultację u bardziej doświadczonych kolegów po fachu, by skorzystać z ich wiedzy i doświadczenia i w ten sposób wzbogacić własną praktykę, mierzenie jakości własnego funkcjonowania zawodowego, ocenę umiejętności zawodowych w celu doskonalenia, wspólną analizę i refleksję dotycząca problemów zawodowych, uzyskiwanie porady i uczenia się konkretnych umiejętności, kontrolę kwestii etycznych, ocenę skuteczności mojej pracy, wsparcie emocjonalne. Badana grupa Grupa która została zbadana liczyła 110 osób i byli to sądowi kuratorzy zawodowi wykonujący orzeczenia w sprawach karnych i nieletnich Sądu Okręgowego w Warszawie, Sądu Okręgowego Warszawa Praga oraz Sądu Okręgowego we Włocławku. W tabeli poniżej znajdują się szczegółowe dane charakteryzujące grupę, która wzięła udział w badaniach. W badanej grupie aż 77,3% to kobiety, a 22,7% to mężczyźni. Średnia wieku dla całej grupy (N = 110) wyniosła 40 lat i 6 miesięcy. 75,5% ogółu badanych to osoby znajdujące się w związkach małżeńskich, 4,5% to osoby rozwiedzione, 3,6% całości stanowią rozwiedzieni, 12,7% stanowią osoby w stanie wolnym (kawaler/panna) i wreszcie 3,6% procent grupy, to osoby żyjące w związkach nieformalnych. Analizując dane pod kątem wykształcenia należy powiedzieć, że jedna osoba (0,9%) to osoba z doktoratem, 97,3% to osoby z wykształceniem wyższym magisterskim, jedna osoba ma wykształcenie licencjac-
Inwentarz źródeł stresu w zawodzie kuratora 125 Tabela 1. Charakterystyka badanej grupy Zmienne N % płeć % kobiety 85 77,3 mężczyźni 25 22,7 wiek w latach (M/SD) 40,5 ± 7 stan cywilny % zamężna/żonaty 83 75,5 rozwiedziona/rozwiedziony 5 4,5 wdowa/wdowiec 4 3,6 panna/kawaler 14 12,7 konkubinat 4 3,6 wykształcenie % doktorat 1 0,9 magisterskie 107 97,3 licencjackie 1 0,9 średnie 1 0,9 staż pracy (M/SD) 14,3 ± 8,6 zawód % kuratorzy dla dorosłych 67 60,9 kuratorzy rodzinni 43 39,1 Źródło: badania własne. kie (0,9%) i także jedna z osób ma wykształcenie średnie (0,9%). Średni staż pracy wyniósł 14 lat i 3 miesiące. Ponadto 60,9% osób to kuratorzy wykonujący orzeczenia w sprawach karnych, zaś pozostali to kuratorzy wykonujący orzeczenia w sprawach rodzinnych i nieletnich (39,1%). Moc dyskryminacyjna pozycji inwentarza W tabeli poniżej zostały przedstawione współczynniki mocy dyskryminacyjnej tych pozycji testowych, które ostatecznie weszły w skład inwentarza, a wartości mocy dyskryminacyjnej okazały się być na tyle dobre, aby móc zakwalifikować daną pozycję do narzędzia. Chcąc zakwalifikować dany i-tem do skali/testu powinien on cechować się wartością współczynnika o wysokości 0,20 bądź więcej (Witkowska, Fronczyk 2009).
126 Bartłomiej Skowroński Tabela 2. Współczynniki mocy dyskryminacyjnej pozycji inwentarza L.p. pozycja inwentarza współczynnik mocy dyskryminacyjnej 1. SSKS1 0,369 2. SSKS3 0,289 3. SSKS5 0,635 4. SSKS6 0,641 5. SSKS7 0,353 6. SSKS8 0,338 7. SSKS9 0,465 8. SSKS10 0,646 9. SSKS13 0,542 10. SSKS16 0,484 11. SSKS18 0,354 12. SSKS19 0,386 13. SSKS20 0,284 14. SSKS22 0,519 15. SSKS23 0,336 16. SSKS24 0,751 17. SSKS25 0,725 18. SSKS26 0,777 19. SSKS27 0,702 20. SSKS28 0,364 21. SSKS30 0,672 22. SSKS31 0,714 23. SSKS32 0,626 24. SSKS33 0,749 25. SSKS34 0,733 26. SSKS35 0,500 27. SSKS36 0,605 28. SSKS37 0,544 29. SSKS39 0,504 30. SSKS40 0,233 31. SSKS41 0,677 32. SSKS42 0,313 33. SSKS43 0,517 Źródło: badania własne. Wszystkie wyżej wymienione pozycje uzyskały zadowalającą moc dyskryminacyjną i zostały zakwalifikowane do dalszej analizy pod kątem trafności i rzetelności.
Inwentarz źródeł stresu w zawodzie kuratora 127 Rzetelność Rzetelność Inwentarza Źródeł Stresu została oszacowana przy zastosowaniu metody połówkowej, a także poprzez zbadanie jego zgodności wewnętrznej oraz stabilności bezwzględnej. Zgodność wewnętrzna Zgodność wewnętrzna służy do badania rzetelności pomiaru testem oraz wskazuje na stopień, w jakim pozycje testowe odnoszą się do tego samego konstruktu (Jankowski, Zajenkowski 2009: 96). Współczynnik rzetelności Alfa Cronbacha dla całego inwentarza wyniósł α = 0,93. Współczynniki dla poszczególnych podskal wyróżnionych przy zastosowaniu eksploracyjnej analizy czynnikowej wyniosły: podskala 1: Brak porozumienia w zespole i niewłaściwa atmosfera α =0,91 podskala 2: Rozbieżności i niejasność związane z wykonywaniem obowiązków służbowych α =0,88 podskala 3: Czynniki utrudniające rozwój i przebieg kariery zawodowej α =0,86 podskala 4: Brak bezpieczeństwa i wsparcia merytorycznego α =0,80 podskala 5: Czynności kontrolne i niedostateczne warunki fizyczne pracy α =0,79 podskala 6: Niewłaściwe reakcje podopiecznych α =0,88 podskala 7: Brak możliwości wypowiedzi na temat rozwiązań systemowych α =0,73 Wszystkie współczynniki zgodności wewnętrznej świadczą o rzetelności zarówno całego Inwentarza Źródeł Stresu w Zawodzie Kuratora, jak również wszystkich siedmiu podskal. Analizując wartości współczynników Alfa Cronbacha dla całego inwentarza po usunięciu pozycji należy powiedzieć, że w zasadzie we wszystkich przypadkach usunięcie danej pozycji praktycznie nie zmienia wartości współczynnika dla całego inwentarza, w równym stopniu więc są one ważne dla całego narzędzia.
128 Bartłomiej Skowroński Tabela 3. Średnie arytmetyczne, odchylenia standardowe, średnie i wariancje skali po usunięciu pozycji oraz współczynniki zgodności wewnętrznej L Cronbacha L.p. pozycje skali M SD średnia skali po usunięciu pozycji wariancja skali po usunięciu pozycji Alfa Cronbacha po usunięciu pozycji 1. SSKS1 2,79 0,99 85,0818 310,094 0,934 2. SSKS3 3,33 0,73 84,5364 315,957 0,935 3. SSKS5 2,90 0,92 84,9636 302,751 0,932 4. SSKS6 3,07 1,02 84,8000 300,106 0,931 5. SSKS7 3,12 0,86 84,7455 312,430 0,934 6. SSKS8 3,13 0,88 84,7364 312,673 0,935 7. SSKS9 3,32 0,99 84,5455 306,801 0,933 8. SSKS10 3,05 1,03 84,8182 299,893 0,931 9. SSKS13 2,78 0,98 85,0909 304,505 0,933 10. SSKS16 3,25 0,72 85,3182 312,769 0,934 11. SSKS18 2,55 0,84 85,2182 309,603 0,934 12. SSKS19 2,65 0,99 85,2818 314,131 0,935 13. SSKS20 2,59 0,90 85,2636 305,902 0,933 14. SSKS22 2,60 0,94 84,9545 312,925 0,935 15. SSKS23 2,91 0,86 85,6182 297,137 0,930 16. SSKS24 2,25 0,99 85,7545 296,315 0,930 17. SSKS25 2,11 1,06 85,3636 294,967 0,930 18. SSKS26 2,50 1,04 85,5455 298,379 0,931 19. SSKS27 2,32 1,01 86,0818 311,085 0,934 20. SSKS28 1,79 0,93 85,8455 301,141 0,931 21. SSKS30 2,02 0,94 85,5091 293,793 0,930 22. SSKS31 2,36 1,17 85,2818 301,324 0,932 23. SSKS32 2,59 0,99 85,4273 296,706 0,930 24. SSKS33 2,44 1,01 85,3182 299,191 0,931 25. SSKS34 2,55 0,94 85,3727 307,704 0,933 26. SSKS35 2,50 0,88 85,4818 301,059 0,932 27. SSKS36 2,39 1,04 85,6909 304,124 0,933 28. SSKS37 2,18 0,99 85,2909 305,768 0,933 29. SSKS39 2,58 0,98 84,8000 314,822 0,936 30. SSKS40 3,07 0,99 85,6818 298,935 0,931 31. SSKS41 2,19 1,02 84,4182 314,539 0,935 32. SSKS42 3,45 0,79 85,4727 306,307 0,933 33. SSKS43 2,40 0,93 85,0818 310,094 0,934
Inwentarz źródeł stresu w zawodzie kuratora 129 Stabilność bezwzględna Aby oszacować stabilność bezwzględną inwentarza dokonano dwukrotnego badania grupy 110 osób w odstępie 3 tygodni. Oba pomiary zostały skorelowane ze sobą. Ze względu na założenie, że oprócz obliczania współczynnika korelacji między dwoma dokonanymi pomiarami niezbędne jest spełnienie założenia o równości średnich (Jankowski, Zajenkowski: 2009) został przeprowadzony także test t- -Studenta dla prób zależnych. Założenie to jest często pomijane przez psychometrów, co może rodzić poważne błędy związane z interpretacją, współczynnik korelacji może być wysoki, jednak wyniki mogą być niestabilne w czasie. W poniższej tabeli zostały przedstawione istotności różnic między obydwoma pomiarami. W przypadku dwóch zmiennych: SSKS27 i SSKS40 różnica okazała się nieistotna statystycznie, jednak można w przypadku tych zmiennych mówić o pewnej tendencji, natomiast w przypadku pozostałych zmiennych różnica między średnimi okazała się nieistotna statystycznie. Współczynniki korelacji r-pearsona zostały przedstawione w poniższej tabeli. Współczynniki korelacji wahają się od 0,56 (korelacja umiarkowana zależność istotna) do 0,92 (korelacja bardzo wysoka, zależność bardzo pewna). Biorąc pod uwagę wartości współczynników korelacji jak również wyniki testu t-studenta dla prób zależnych można wyciągnąć wniosek, iż Inwentarz Źródeł Stresu w Zawodzie Kuratora cechuje się stabilnością bezwzględną. Metoda połówkowa Rzetelność Inwentarza zbadana przy zastosowaniu metody połówkowej wyniosła 0,865 (współczynnik Spearmana-Browna). Korelacja między-połówkowa jako współczynnik korelacji Pearsona między wyodrębnionymi połowami testu wyniósł 0,763. Trafność Oszacowano trafności treściową, trafność teoretyczną oraz trafność kryterialną.
130 Bartłomiej Skowroński Tabela 4. Średnie arytmetyczne, odchylenia standardowe, wartości t, stopnie swobody oraz istotności różnic między średnimi dla poszczególnych pozycji testowych uzyskanymi w pierwszym i drugim pomiarze L.p. pozycja testowa I pomiar II pomiar M SD M SD t df p 1. SSKS1 2,79 0,99 2,73 1,01 1,509 109 0,13 2. SSKS3 3,33 0,73 3,29 0,81 1,215 109 0,22 3. SSKS5 2,90 0,92 2,90 0,94 0,19 109 0,84 4. SSKS6 3,07 1,02 3,06 0,98 0,217 109 0,82 5. SSKS7 3,12 0,86 3,03 0,92 1,59 109 0,11 6. SSKS8 3,13 0,88 3,16 0,87 0,726 109 0,46 7. SSKS9 3,32 0,99 3,31 0,94 0,208 109 0,83 8. SSKS10 3,05 1,03 3,11 0,92 1,53 109 0,12 9. SSKS13 2,78 0,98 2,73 0,95 0,86 109 0,38 10. SSKS16 3,25 0,72 3,17 0,79 1,53 109 0,12 11. SSKS18 2,55 0,84 2,54 0,88 0,17 109 0,86 12. SSKS19 2,65 0,99 2,60 1,03 0,84 109 0,40 13. SSKS20 2,59 0,90 2,68 0,94 1,482 109 0,14 14. SSKS22 2,60 0,94 2,62 0,96 0,323 109 0,74 15. SSKS23 2,91 0,86 2,89 0,83 0,46 109 0,64 16. SSKS24 2,25 0,99 2,32 0,96 1,133 109 0,26 17. SSKS25 2,11 1,06 2,10 1,06 0,19 109 0,84 18. SSKS26 2,50 1,04 2,45 1,00 1,228 109 0,22 19. SSKS27 2,32 1,01 2,45 1,02 1,967 109 0,052 20. SSKS28 1,79 0,93 1,80 0,88 0,155 109 0,87 21. SSKS30 2,02 0,94 2,12 0,97 1,550 109 0,12 22. SSKS31 2,36 1,17 2,37 1,09 0,14 109 0,88 23. SSKS32 2,59 0,99 2,55 1,10 0,72 109 0,46 24. SSKS33 2,44 1,01 2,55 0,98 1,330 109 0,18 25. SSKS34 2,55 0,94 2,52 0,87 0,49 109 0,62 26. SSKS35 2,50 0,88 2,44 1,00 0,74 109 0,45 27. SSKS36 2,39 1,04 2,35 0,97 0,601 109 0,54 28. SSKS37 2,18 0,99 2,22 0,91 0,844 109 0,40 29. SSKS39 2,58 0,98 2,63 1,02 0,831 109 0,40 30. SSKS40 3,07 0,99 2,95 0,98 1,96 109 0,052 31. SSKS41 2,19 1,02 2,23 1,21 0,96 109 0,33 32. SSKS42 3,45 0,79 3,34 0,87 1,46 109 0,14 33. SSKS43 2,40 0,93 2,37 0,99 0,55 109 0,58
Inwentarz źródeł stresu w zawodzie kuratora 131 Tabela 5. Współczynniki stabilności bezwzględnej r-pearsona dla poszczególnych pozycji inwentarza L.p. pozycja testowa współczynnik korelacji r-pearsona 1. SSKS1 0,929 0,000 2. SSKS3 0,877 0,000 3. SSKS5 0,869 0,000 4. SSKS6 0,906 0,000 5. SSKS7 0,780 0,000 6. SSKS8 0,899 0,000 7. SSKS9 0,890 0,000 8. SSKS10 0,907 0,000 9. SSKS13 0,840 0,000 10. SSKS16 0,733 0,000 11. SSKS18 0,798 0,000 12. SSKS19 0,845 0,000 13. SSKS20 0,759 0,000 14. SSKS22 0,810 0,000 15. SSKS23 0,743 0,000 16. SSKS24 0,766 0,000 17. SSKS25 0,891 0,000 18. SSKS26 0,897 0,000 19. SSKS27 0,779 0,000 20. SSKS28 0,776 0,000 21. SSKS30 0,752 0,000 22. SSKS31 0,836 0,000 23. SSKS32 0,881 0,000 24. SSKS33 0,631 0,000 25. SSKS34 0,798 0,000 26. SSKS35 0,678 0,000 27. SSKS36 0,804 0,000 28. SSKS37 0,829 0,000 29. SSKS39 0,766 0,000 30. SSKS40 0,795 0,000 31. SSKS41 0,917 0,000 32. SSKS42 0,564 0,000 33. SSKS43 0,859 0,000 Źródło: badania własne. p
132 Bartłomiej Skowroński Trafność treściowa Trafność treściowa Inwentarza Źródeł Stresu została oszacowana metodą zaproponowaną przez Lawshego (1975; za: Hornowska 2010), która polega na przedstawieniu ekspertom uniwersum. Następnie respondenci są proszeni o wyrażenie swojej opinii na temat każdej pozycji inwentarza. Jak podaje Hornowska (2010) osoba oceniająca ma wówczas do dyspozycji trzy rodzaje odpowiedzi: pozycja ma zasadnicze znaczenie; pozycja jest użyteczna, jednak nie ma zasadniczego znaczenia oraz pozycja nie powinna znaleźć się w obrębie testu. Zdaniem Lawshego (1975; za Hornowska, 2010) jeśli więcej niż połowa osób uzna pozycję za istotną dla testu, wówczas możne przyjąć, iż pozycja ta jest trafna treściowo. Wyżej wymieniony autor zaproponował współczynnik trafności treściowej CVR (content validity ratio). Szerzej na ten temat pisze Hornowska (2010). Grupie 41 kuratorów zostało przedstawione uniwersum w postaci koncepcji stresu wraz z definicją autorstwa Zimbardo rozumianego jako: zespół specyficznych i niespecyficznych reakcji organizmu na zdarzenia bodźcowe, które zakłócają jego równowagę oraz wystawiające na próbę lub przekraczające jego możliwości radzenia sobie (Zimbardo, Gerrig 2012: 524). Poproszono ekspertów o ustosunkowanie się do każdej pozycji inwentarza, na ile reprezentują ona podane uniwersum. W poniższej tabeli zostały przedstawione współczynniki trafności treściowej dla całego inwentarza jego wersji wyjściowej, który liczył 45 itemów. Analizując dane z powyższej tabeli należy powiedzieć, że w przypadku dwóch pozycji inwentarza tj. SSKS4 oraz SSKS11 nie został spełniony warunek mówiący o tym, iż połowa z sędziów uważa tę pozycję za istotną dla testu i z tego względu zostały one usunięte. W przypadku pozycji SSKS2, SSKS12, SSKS21, SSKS29 oraz SSKS38, choć spełniły wyżej wymienione kryterium, to uzyskały one niezadowalającą wartość współczynnika CVR i również zostały usunięte. Trafność teoretyczna Chcąc określić trafność teoretyczną przeprowadzono eksploracyjną analizę czynnikową na próbie 110 osób. Wartość Miary Ade-
Inwentarz źródeł stresu w zawodzie kuratora 133 Tabela 6. Współczynniki trafności treściowej Lawshego (content validity ratio) dla poszczególnych pozycji inwentarza L.p. numer pytania treść pytania CVR skali 1. SSKS1 Niedostateczne warunki lokalowe w pracy. 0,300 2. SSKS2 Brak dostatecznego wyposażenia w podstawowy sprzęt (komputery, drukarki, telefony, fax). 0,222 3. SSKS3 Brak dostatecznej gratyfikacji za wykonywaną pracę. 0,600 4. SSKS4 Brak odpowiedniego zaplecza socjalnego. 5. SSKS5 Rozbieżność oczekiwań dotyczących wykonywania przeze mnie obowiązków służbowych wyrażanych przez osoby kontrolujące mój referat. 0,750 6. SSKS6 Sytuacja, w której moi przełożeni formułują sprzeczne ze sobą wskazówki dotyczące metodyki pracy. 0,850 7. SSKS7 Zbyt częste kontrole mojej pracy. 0,450 8. SSKS8 Zbyt częste wizytacje i lustracje w moim ZKSS. 0,500 9. SSKS9 Przeprowadzanie kontroli pracy kuratora przez osoby, które nie wykonują i nie wykonywały zawodu kuratora. 0,600 10. SSKS10 Brak możliwości posiadania innego zdania, aniżeli osoba kontrolująca moją pracę, na temat podjętych przeze mnie czynności w sprawach. 0,700 11. SSKS11 Obowiązek terminowego składania sprawozdań, kart czynności dozoru i wywiadów środowiskowych. 12. SSKS12 Nie uwzględnianie przez Kierownika ZKSS, w którym pracuję propozycji dotyczących organizacji mojej pracy np. określenie dogodnych dni dyżuru. 0,234 13. SSKS13 Brak jasności co do szczegółowych obowiązków w wielu obszarach dotyczących mojej pracy. 0,487 14. SSKS14 Konieczność prowadzenia zbyt dużej ilości dokumentacji. 0,650 15. SSKS15 Nadmiar czasu niezbędny do sporządzania wymaganej dokumentacji. 0,529 16. SSKS16 Brak procedur dotyczących postępowania w sytuacjach kryzysowych. 0,550 17. SSKS17 Poczucie straty czasu poświęcanego na tworzenie niektórych dokumentów. 0,400 18. SSKS18 Konflikty z podopiecznymi występujące podczas wykonywania swoich obowiązków służbowych. 0,555 19. SSKS19 Agresja słowna kierowana pod moim adresem ze strony podopiecznych. 0,555 20. SSKS20 Nieżyczliwość osób, których dotyczy postępowanie wykonawcze. 0,485 21. SSKS21 Brak zrozumienia dla mojej pracy ze strony innych osób, niż osoby objęte postępowaniem wykonawczym. 0,135 22. SSKS22 Brak możliwości uczestnictwa w spotkaniach superwizyjnych. 0,428 23. SSKS23 Brak poczucia bezpieczeństwa w trakcie wykonywania obowiązków służbowych w terenie. 0,684 24. SSKS24 Brak poczucia bezpieczeństwa w ZKSS. 0,578 25. SSKS25 Brak wsparcia ze strony przynajmniej jednego z członków zespołu, w którym pracuję. 0,435 Ciąg dalszy tabeli na następnej stronie
134 Bartłomiej Skowroński Ciąg dalszy tabeli z poprzedniej strony L.p. numer pytania treść pytania CVR skali 86. SSKS26 Niewłaściwe relacje pomiędzy członkami zespołu. 0,743 87. SSKS27 Brak możliwości pomocy ze strony większości kolegów/koleżanek z zespołu. 0,684 88. SSKS28 Moje relacje z kierownikiem mojego ZKSS. 0,546 89. SSKS29 Niedocenianie efektów mojej pracy przez kolegów i koleżanki z pracy. 0,027 90. SSKS30 Brak zadowolenia z dotychczasowego przebiegu mojej kariery zawodowej. 0,487 91. SSKS31 Brak docenienia za moją pracę poprzez wstrzymywanie awansu na wyższy stopień. 0,692 92. SSKS32 Brak docenienia mojej pracy w postaci przyznania dodatkowych nagród pieniężnych. 0,538 93. SSKS33 Brak znajomości skutecznych metod oddziaływania. 0,368 94. SSKS34 Brak perspektyw rozwoju zawodowego. 0,351 95. SSKS35 Brak wystarczającej ilości szkoleń, w których może brać udział kurator sądowy. 0,297 96. SSKS36 Brak jasnych kryteriów uzyskiwania awansu zawodowego. 0,435 97. SSKS37 Brak możliwości wpływania na decyzje kierownika zespołu, w którym pracuję, które dotyczą pracy w moim ZKSS. 0,658 98. SSKS38 Brak możliwości wpływania na decyzje wydawane przez prezesa Sądu, w którym pracuję, a dotyczące organizacji pracy kuratorów. 0,05 99. SSKS39 Brak możliwości wyrażania opinii w sprawach istotnych dla całej organizacji kuratorów. 0,384 100. SSKS40 Brak możliwości wyrażania opinii na temat zmian wprowadzanych przez Ministerstwo Sprawiedliwości (Departament Wykonania Orzeczeń i Probacji). 0,400 101. SSKS41 Pomijanie mnie przez kierownika w przekazywaniu ważnych informacji dotyczących funkcjonowania zespołu. 0,684 102. SSKS42 Świadomość, iż osoby tworzące przepisy prawne dotyczące kurateli nigdy nie wykonywały pracy kuratora sądowego (np. sędziowie, urzędnicy). 0,650 103. SSKS43 Konflikt ról polegający na tym, iż z jednej strony jestem przedstawicielem Sądu, z drugiej strony osobą, której celem jest readaptacja skazanych. 0,368 104. SSKS44 Odpowiedzialność za podopiecznych. 0,538 105. SSKS45 Wieloznaczność ról jakie pełnię jako kurator. 0,463 Źródło: badania własne. kwatności Doboru Próby Kaisera-Mayera-Olkina, która wyniosła 0,77 pozwoliła stwierdzić, że dane nadają się do przeprowadzenia analizy czynnikowej. Poniższa tabela przedstawia ujawnione w analizie czynnikowej składowe. Analiza czynnikowa ujawniła istnienie siedmiu czynników. W skład pierwszego weszło siedem pozycji: SSKS37, SSKS41, SSKS26,
Inwentarz źródeł stresu w zawodzie kuratora 135 Tabela 7. Macierz rotowanych składowych uzyskana przy zastosowaniu metody wyodrębniania czynników głównych składowych, metoda rotacji: Varimax z normalizacją Kaisera L.p. numer składowa pozycji 1 2 3 4 5 6 7 535. 568. SSKS37 0,844 0,072 0,031 0,135 0,033 0,003 0,131 536. 569. SSKS41 0,722 0,375 0,239 0,058 0,020 0,123 0,030 537. 570. SSKS26 0,697 0,477 0,243 0,119 0,118 0,160 0,024 538. 571. SSKS25 0,685 0,412 0,203 0,128 0,007 0,161 0,126 539. 572. SSKS27 0,674 0,410 0,225 0,134 0,039 0,226 0,099 540. 573. SSKS28 0,670 0,038 0,055 0,044 0,067 0,028 0,148 541. 574. SSKS24 0,551 0,413 0,174 0,407 0,079 0,092 0,119 542. 575. SSKS10 0,294 0,834 0,128 0,092 0,117 0,012 0,003 543. 576. SSKS6 0,242 0,794 0,087 0,241 0,010 0,049 0,080 544. 577. SSKS5 0,122 0,789 0,221 0,192 0,195 0,062 0,042 545. 578. SSKS13 0,271 0,698 0,223 0,094 0,027 0,073 0,110 546. 579. SSKS30 0,377 0,276 0,676 0,075 0,063 0,125 0,087 547. 580. SSKS36 0,474 0,103 0,613 0,207 0,010 0,024 0,054 548. 581. SSKS31 0,501 0,389 0,566 0,048 0,122 0,025 0,028 549. 582. SSKS34 0,257 0,395 0,554 0,458 0,044 0,039 0,076 550. 583. SSKS32 0,454 0,044 0,541 0,183 0,120 0,086 0,252 551. 584. SSKS16 0,077 0,211 0,524 0,261 0,200 0,210 0,189 552. 585. SSKS22 0,171 0,080 0,154 0,777 0,042 0,090 0,182 553. 586. SSKS43 0,139 0,328 0,024 0,668 0,083 0,173 0,196 554. 587. SSKS35 0,109 0,138 0,483 0,646 0,092 0,225 0,007 555. 588. SSKS23 0,006 0,062 0,207 0,506 0,004 0,221 0,351 556. 589. SSKS33 0,327 0,398 0,471 0,485 0,025 0,094 0,047 557. 590. SSKS7 0,088 0,061 0,079 0,000 0,912 0,116 0,056 558. 591. SSKS8 0,066 0,111 0,049 0,027 0,892 0,127 0,057 559. 592. SSKS3 0,111 0,014 0,413 0,064 0,659 0,066 0,159 560. 593. SSKS1 0,216 0,007 0,077 0,455 0,532 0,023 0,070 561. 594. SSKS9 0,070 0,507 0,089 0,121 0,530 0,008 0,284 562. 595. SSKS19 0,114 0,127 0,142 0,002 0,097 0,910 0,014 563. 596. SSKS20 0,148 0,042 0,065 0,058 0,011 0,872 0,029 564. 597. SSKS18 0,077 0,125 0,006 0,148 0,170 0,831 0,035 565. 598. SSKS40 0,115 0,012 0,173 0,082 0,100 0,068 0,862 566. 599. SSKS42 0,017 0,047 0,031 0,255 0,325 0,042 0,760 567. 600. SSKS39 0,288 0,240 0,173 0,232 0,016 0,094 0,614 Źródło: badania własne. SSKS25, SSKS27, SSKS28 oraz SSKS24. Na drugi czynnik złożyły się cztery pozycje: SSKS10, SSKS6, SSKS5, SSKS13. Trzeci czynnik tworzy
136 Bartłomiej Skowroński sześć pozycji: SSKS30, SSKS36, SSKS31, SSKS34, SSKS32, SSKS16; czwarty czynnik współtworzy pięć pozycji: SSKS22, SSKS43, SSKS35, SSKS23 i SSKS33; piąty czynnik również tworzy pięć i-temów: SSKS7, SSKS8 i SSKS3, SSKS1 oraz SSKS9; szósty czynnik tworzą trzy i-temy: SSKS19, SSKS20 oraz SSKS18. Na siódmy czynnik złożyły się trzy pozycje: SSKS40, SSKS42 i SSKS39. Skumulowany procent wariancji wyjaśnionej przez 7 czynników wyniósł 71,02%. W wyniku analizy treści poszczególnych pytań oraz ich ładunków czynnikowych wszystkie czynniki zostały nazwane ze względu na ich treść: Podskala 1: Brak porozumienia w zespole i niewłaściwa atmosfera. Podskala 2: Rozbieżności i niejasności związane z wykonywaniem obowiązków służbowych. Podskala 3: Czynniki utrudniające rozwój i przebieg kariery zawodowej. Podskala 4: Brak bezpieczeństwa i wsparcia merytorycznego. Podskala 5: Czynności kontrolne i niedostateczne warunki fizyczne pracy. Podskala 6: Niewłaściwe reakcje podopiecznych. Podskala 7: Brak możliwości wypowiedzi na temat rozwiązań systemowych. Trafność kryterialna Jak pisze Hornowska ten rodzaj trafności mówi nam, w jakim stopniu wyniki danego testu są powiązane z jakąś inną zmienną, zewnętrzną w stosunku do tego testu. Tę zmienną nazywamy kryterium. Trafność kryterialna jest wyznaczana przez stopień zgodności dwóch pomiarów: zmiennej testowej i zmiennej kryterialnej (Hornowska 2010: 90). W zasadzie wśród badaczy (Maslach 2011; Cherniss 1980; Golembiewski, Boudreau, Munzenrider, Luo 1996; Edelwich, Brodsky 1980; Schaufeli, Enzmann, 1998; za Tucholska 2003) istnieje zgoda, że wypalenie zawodowe jest pochodną stresu zawodowego. W związku z tym w trakcie szacowania trafności kryterialnej jako kryterium przyjęto wypalenie zawodowe. Należy więc oczekiwać, że osoby z wysokimi wskaźnikami wypalenia zawodowego będą różnić się od osób o niskich wskaźnikach wypalenia zawodowego pod względem stresu, a w szcze-
Inwentarz źródeł stresu w zawodzie kuratora 137 Tabela 8. Wartości t, stopnie swobody oraz istotności różnic pod względem ogólnego wskaźnika stresu między grupami o wysokich (I) i niskich (II) wskaźnikach wypalenia zawodowego Stres (wynik ogólny) obniżenie kontroli emocjonalnej I (N = 27) grupa II (N = 27) t df p M 95,37 80,62 3,210 52 0,002 SD 19,44 13,83 utrata podmiotowego zaangażowania grupa I (N = 30) II (N = 55) M 92,00 81,63 2,65 83 0,009 SD 17,90 16,78 obniżenie efektywności działania grupa I (N = 27) II (N = 29) M 94,96 81,00 3,098 54 0,003 SD 17,11 16,70 zawężenie kontaktów interpersonalnych grupa I (N = 28) II (N = 32) M 95,57 85,53 2,22 58 0,03 SD 17,67 17,18 zmęczenie fizyczne grupa I (N = 29) II (N = 34) M 94,24 83,58 2,28 61 0,02 SD 18,86 18,10 Źródło: badania własne.
138 Bartłomiej Skowroński gólności powinny wskazać większą liczbę stresorów w otaczającej ich rzeczywistości związanej z pracą zawodową, aniżeli osoby o niższych wskaźnikach wypalenia zawodowego. Wyniki surowe w zakresie wypalenia zawodowego zostały odniesione do norm wyrażonych za pomocą stenów i w ten sposób zostały wyodrębnione grupy o wysokich, średnich i niskich wskaźnikach wypalenia zawodowego. Następnie dokonano porównania obu grup skrajnych tj. o wysokich wskaźnikach wypalenia zawodowego i o niskich wskaźnikach wypalenia zawodowego pod względem doznawanego stresu. W analizie statystycznej uwzględniono test t-studenta dla prób niezależnych (Fronczyk 2009). Szczegółowe dane zostały przedstawione w poniższej tabeli. Analizując dane z powyższej tabeli należy powiedzieć, że pod względem wyniku ogólnego Inwentarza Źródeł Stresu, grupy wyróżnione na podstawie wyników wysokich i niskich w zakresie wszystkich poszczególnych zmiennych mierzących wypalenie zawodowe różnią się istotnie statystycznie. Na podstawie wyników uzyskanych przy zastosowaniu Inwentarza Źródeł Stresu można przewidzieć wynik w zakresie wypalenia zawodowego. Powyższe wyniki potwierdzają trafność kryterialną (diagnostyczną) Inwentarza Źródeł Stresu. Podsumowanie Jak wynika z zaprezentowanych wyżej analiz, Inwentarz Źródeł Stresu jest trafnym i rzetelnym narzędziem badawczym. Finalnie do ostatecznej wersji inwentarza weszły trzydzieści trzy pozycje z wersji wyjściowej, która liczyła łącznie czterdzieści pięć pozycji. Ze względu na zbyt niskie współczynniki mocy dyskryminacyjnej oraz niski współczynniki trafności treściowej należało zrezygnować z dwunastu pozycji. Analiza czynnikowa wykazała istnienie siedmiu głównych źródeł stresu, są to: brak porozumienia w zespole i niewłaściwa atmosfera (siedem pozycji); rozbieżności i niejasność związane z wykonywaniem obowiązków służbowych (cztery pozycje); czynniki utrudniające rozwój i przebieg kariery zawodowej (sześć pozycji); brak bezpieczeństwa i wsparcia merytorycznego (pięć pozycji); czynności kontrolne i niedostateczne warunki fizyczne pracy (pięć pozycji); niewłaściwe reakcje podopiecznych (trzy pozycje) oraz brak możliwości wypowiedzi na temat rozwiązań systemowych (trzy pozycje).
Inwentarz źródeł stresu w zawodzie kuratora 139 Narzędzie zaprezentowane w niniejszym artykule, po zakończeniu całej procedury walidacji, może być z powodzeniem stosowane przez kuratorów okręgowych do diagnozy obszarów stresu, którego doświadczają podlegli im kuratorzy zawodowi pracujący w sądach rejonowych. Dotychczasowe wyniki badań nad jakością inwentarza są obiecujące. Dopiero rzetelna i trafna diagnoza możliwa, dzięki prezentowanemu narzędziu badawczemu, może być podstawą do podjęcia działań o charakterze pomocowym (superwizja, psychoterapia). Należy jednak wyraźnie zaznaczyć, że prace nad narzędziem nadal trwają, obecnie znajdują się na etapie normalizacji, gdyż chcąc diagnozować źródła stresu niezbędne jest stworzenie norm, co pozostaje w zamierzeniu dalszych prac autora niniejszego artykułu. Wydaje się również, że zaprezentowana technika może służyć z powodzeniem w badaniach nad uwarunkowaniami efektywności pracy kuratora sądowego. Bibliografia Brzeziński, Jerzy (1999) Metodologia badań psychologicznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Cherniss, Cary (1980) Professional Burnout In the human service organizations. New York: Praeger. Chrousos, George P., Gregory Kaltsas (2007) Cardiovascular disease, stress. [w:] Georg Fink, red., Encyclopedia of stress, Second Edition.NewYork: Academic Press. Domaszuk, Józef, Jan F. Terelak (1982) Zależność tolerancji przyspieszeń od stanu emocjonalnego. Medycyna Lotnicza 75 (2): 17 20. Edelwich, Jerry, Archie Brodsky (1980) Burn-out: Stages of disillusionment in the helping professionals. New York: Human Science Press. Fronczyk, Krzysztof, red., (2009) Psychometria. Podstawowe zagadnienia. Warszawa: Vizja Press & IT. Witkowska, Ewa, Krzysztof Fronczyk (2009) Analiza właściwości pozycji testowych. [w:] Krzysztof Fronczyk, red., Psychometria. Podstawowe zagadnienia. Warszawa: Vizja Press & IT, s. 161 179. Golembiewski, Robert T., Robert A. Boudreau, Robert F. Munzenrider, Huaping Luo (1996) Global Burnout: A Worldwide Pandemic explored by the Phase Model. Greenwich: JAI Press. Hobfoll, Stevan E. (1989) Zachowanie zasobów: Nowa próba konceptualizacji stresu. Nowiny Psychologiczne 5 6: 24 48.
140 Bartłomiej Skowroński Hornowska, Elżbieta (2010) Testy psychologiczne: Teoria i praktyka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Jankowski, Konrad, Marcin Zajenkowski (2009) Metody szacowania rzetelności pomiaru testem. Krzysztof Fronczyk, red., Psychometria. Podstawowe zagadnienia. Warszawa: Vizja Press & IT, s. 84 110. Kozłowski, Stanisław (1986) Granice przystosowania. Warszawa: Wiedza Powszechna. Maslach, Christina (2011) Wypalenie w perspektywie wielowymiarowej. [w:] Helena Sęk, red., Wypalenie zawodowe: Przyczyny i zapobieganie. Warszawa: PWN, s. 13 31. Janis, Irving L. (1958) Psychological stress. New York: J. Wiley and Sons, Inc. Lawshe, C. H. (1975) A quantitative approach to content validity. Personel Psychology 28: 563 575. Lazarus, Richard S., Susan Folkman (1984) Stress, appraisal and coping.new York: Springer Publishing. Maciejczyk, Janina, Jan F. Terelak (1985) Sleep deprivation and the physiological cost of decision making. Polish Psychological Bulletin 16 (4): 293 299. Schaufeli Wilmar B., Dirk Enzmann (1998) The burnout companion to study and practice: A critical analysis. London: Taylor&Francis. Steuden, Stanisława, Wiesława Okła (1998) Tymczasowy podręcznik do Skali Wypalenia Sił SWS. Wydanie eksperymentalne. Lublin: Zakład Psychologii Klinicznej KUL. Terelak, Jan F. (2008) Człowiek i stres. Bydgoszcz, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Branta. Tucholska, Stanisława (2003) Wypalenie zawodowe u nauczycieli. Lublin: Wydawnictwo KUL. Zimbardo, Philip G., Richard J. Gerrig (2012) Psychologia i życie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.