Psychologia sportu 87 Wewnętrzne poczucie kontroli wydaje się być istotnym czynnikiem współdeterminującym sukces sportowy. Poczucie kontroli w kontekście innych cech osobowości sportsmenek Spośród wielu wątków badań podejmowanych przez przedstawicieli psychologii sportu niezwykle istotna jest analiza osobowości sportowców. 1 Dzięki niej możliwe jest między innymi poznanie i doskonalenie mechanizmów selekcyjnych do sportu, do określonej dyscypliny (5, 23). Wyniki badań sugerują, że przynależność do grupy reprezentantów 1 Osobowość, pojmowana jako całość psychicznej organizacji, utożsamiana jest z centralnym system regulacji zachowań, względnie stałymi predyspozycjami funkcjonowania w określony sposób (16). określonej dyscypliny, specyfika zadań, treningu, mają związek z określonymi cechami osobowości (13, 20, 22). Zmienne osobowościowe analizowano również w kontekście poziomu osiągnięć sportowych. Poszukiwano czynników pozwalających na prognozowanie osiągnięć, a jednocześnie na wprowadzanie do szkolenia sportowego celowych oddziaływań psychopedagogicznych, stymulujących określone parametry osobowościowe (6, 21). W rozważaniach nad profilem osobowości zawodników ważne jest określenie Sport Wyczynowy 2010, nr 2/534
88 umiejscowienia poczucia kontroli LOC (locus of control). Ten konstrukt autorstwa J. B. Rottera podkreśla rolę wzmocnień i oczekiwań w kształtowaniu ludzkich zachowań. Zdaniem Autora zachowania determinowane są w dużej mierze sposobami postrzegania, przypisywania danym sytuacjom określonego znaczenia. Stąd właśnie LOC kojarzone jest z względnie trwałym, indywidualnym przekonaniem o uwarunkowaniach rezultatów podejmowanych działań (2, 9, 10, 11, 19, 21). W przypadku, gdy poczucie kontroli jest uwewnętrznione zawodnik ma poczucie sprawstwa, a konsekwencje jego działań stanowią dodatkowe wzmocnienie i ukierunkowanie określonych działań. Wewnętrzne poczucie kontroli jest związane z lepszym przystosowaniem społecznym, emocjonalnym, wyższą samooceną, odpowiedzialnością za sukces, motywacją osiągnięć, niezależnością w działaniu, efektywnym korzystaniem z doświadczeń (2, 11, 12, 21). W ostatnim okresie, wskutek przemian dokonujących się w sporcie, kwestia umiejscowienia kontroli staje się przedmiotem szczególnego zainteresowania i troski. Osoby angażujące się w działalność sportową poddawane są coraz bardziej sformalizowanym wpływom. Przebieg kariery w sporcie często zależy od czynników zewnętrznych. Bezdyskusyjnie przyjmowane przez zawodników decyzje trenerów, sponsorów, działaczy, czy innych instytucji mogą ułatwiać im realizację obranych celów, ale jednocześnie mogą być poważnym zagrożeniem dla rozwoju wewnętrznego LOC (8). Cel badań, grupa badawcza, metody badań Celem badań 2 była analiza poczucia kontroli w kontekście innych cech osobowości zawodniczek reprezentantek Polski. Postawiono dwa pytania badawcze: Czy w badanej grupie zawodniczek istnieje różnica między ogólnym poziomem poczucia kontroli, a poziomem poczucia kontroli w sytuacji sportu? Czy poziom poczucia kontroli ma związek z innymi cechami osobowości badanych zawodniczek? W badaniach 3 wzięły udział 33 zawodniczki akademickiej reprezentacji Polski w grach zespołowych: 9 siatkarek, 12 piłkarek nożnych i 12 koszykarek. Badane były w wieku 19-27 lat (M = 22,15). Sport uprawiały nie krócej niż 3 i nie dłużej niż 18 lat (M = 10,85). Wszystkie zawodniczki miały status studenta. Wyniki uzyskane podczas Uniwersjady w Bangkoku były następujące: siatkarki II miejsce, koszykarki III, piłkarki nożne XI miejsce w klasyfikacji końcowej zawodów. Do pomiaru zmiennych będących przedmiotem badań wykorzystano: podskalę filozofii życiowej (FŻ) służącą do pomiaru ogólnego poziomu poczucia kontroli, pochodzącą ze 2 Badania finansowano przez MNiSW w ramach projektu BW. III/21. 3 Badania przeprowadzono w sierpniu 2007 r., podczas letniej uniwersjady w Bangkoku.
Poczucie kontroli w kontekście innych cech osobowości sportsmenek 89 Skali I-E w Pracy Xymeny Gliszczyńskiej (4), a także zmodyfikowaną 4 wersję podskali mierzącej poczucie kontroli w sytuacji pracy (również ze Skali I-E w Pracy ) podskalę SP mierzącą poczucie kontroli w sytuacji działalności sportowej; 37-skalowy test przymiotnikowy ACL-37 do diagnozy cech osobowości (3, 7, 17, 25). Wyniki badań Ze względu na różną ilości pozycji w podskalach (FŻ 12, SP 13) wprowadzono modyfikację w systemie obliczania wyników. Wynik każdej podskali (obliczony dla każdego zawodnika) podzielono przez liczbę itemów maksymalną liczbę punktów, jaką badany mógł uzyskać w ramach danej skali. Dzięki temu uzyskano możliwość wewnątrzgrupowego porównania osiągniętych wyników. Rycina 1 przedstawia rezultaty pomiaru poziomu poczucia kontroli. Z 98% prawdopodobieństwem można stwierdzić, że istnieje umiarkowana korelacja (R = 0,390) między rodzajami poczucia kontroli. Porównanie wyników uzyskanych w badanej grupie wskazuje, że za- SP/13 LOC w sytuacji sportowej 0,66 0,61 0,70 0,87 koszykarki piłkarki F - /12 ogólne LOC 0,59 0,60 0,62 0,69 siatkarki 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 ogółem Ryc. 1. Poziom poczucia kontroli rozkład wyników uzyskanych przez badane zawodniczki. Tabela 1 Międzygrupowe porównanie poziomów poczucia kontroli w sytuacji sportowej Porównywane zespoły Istotność różnicy między średnimi M; wynik podskali SP/13 t; df piłkarki (0,61) - siatkarki (0,87) -4,065; 0,001 koszykarki (0,66) - siatkarki (0,87) -2,744; 0,013 4 Modyfikacje wprowadzono za zgodą wydawcy narzędzia Pracowni Testów Psychologicznych PTP.
90 Tabela 2 Porównanie poziomów poczucia kontroli z uwzględnieniem rangi wyniku sportowego osiągniętego podczas Uniwersjady Charakterystyki FŻ/12 SP/13 N główne szczegółowe M; SD t; df M; SD t; df Miejsce w klasyfikacji podium 21 0,63; 0,15 0,75; 0,19 --- 2,159; końcowej uniwersjady poza podium 12 0,60; 0,15 0,61; 0,14 0,039 Ryc. 2. Wyniki ACL-37 - profil osobowości badanych zawodniczek (N=33). Na wykresie dużymi punktami zaznaczono skale ACL-37, które korelują z pomiarami poziomu poczucia kontroli (trójkątem ze skalą FŻ, kwadratem ze skalą SP). wodniczki prezentują istotnie wyższy (t = -2,405, df = 0,022) poziom poczucia kontroli w szczególnej sytuacji społecznej działalności sportowej (SP/13; M = 0,70, SE = 0,19), niż poziom ogólnego LOC, tzw. filozofii życiowej (FŻ/12; M = 0,62, SE = 0,15). Zdecydowanie najwyższe wyniki w zakresie poczucia kontroli w sytuacji sportowej osiągnęły siatkarki (tabela 1). Porównano średnie arytmetyczne poziomów LOC między zawodniczkami, które podczas Uniwersjady zdobyły medal, a zawodniczkami, które w klasyfikacji zajęły odleglejsze miejsc. Ranga wyniku sportowego nie różnicowała zawodniczek pod względem ogólnego poziomu poczucia kontroli. Jednak istotnie wyższe wyniki w zakresie sytuacyjnego LOC odnoszącego się do sportu osiągnęły medalistki Uniwersjady (tabela 2). Rycina 2 przedstawia profil osobowości badanych zawodniczek. Ze względu na problematykę pracy, analiza cech osobowości ograniczona została do zmiennych korelujących z mierzonymi poziomami poczucia kontroli.
Poczucie kontroli w kontekście innych cech osobowości sportsmenek 91 Tabela 3 Zestawienie korelacji wyników między skalami ACL-37 a wskaźnikami poczucia kontroli korelacja R Wybrane skale ACL-37 Pearsona; df ORD AFF PAD MLS FEM CP FC FŻ --- --- --- --- --- 0,422 --- Pomiar 0,014 LOC SP 0,463 0,393 0,384 0,374 0,369 --- 0,355 0,007 0,024 0,028 0,032 0,034 0,042 Ogólny poziom poczucia kontroli (FŻ) istotnie koreluje jedynie ze skalą CP ( krytyczny rodzic ) testu ACL-37. Oznacza to, że im bardziej uwewnętrznione ogólne poczucie kontroli prezentują badane osoby, tym większą tendencję przejawiają w bezwzględnym dążeniu do celu, dominacji (tabela 3). Natomiast wyniki sześciu skal ACL- -37 korelują z wynikami pomiaru poczucia kontroli w sytuacji działalności sportowej (tabela 3). Zależności te wskazują, że bardziej uwewnętrzniony poziom poczucia kontroli ma związek z: ORD potrzeba porządku z systematycznością, dobrą organizacją, racjonalnym dążeniem do celu we względnie niezmiennych warunkach i przewidywalnych okolicznościach; AFF potrzeba afiliacji z poszukiwaniem i utrzymywaniem relacji z innymi, tendencjami mogącymi wynikać nie tylko z towarzyskości, a z ambicji lub zabiegania o pozycję w grupie; PAD przystosowanie osobowościowe z dobrymi relacjami społecznymi, pozytywnym nastawieniem do innych, optymizmem, celowością podejmowanych działań, zdolnościami adaptacyjnymi; MLS przywództwo z koncentracją na celowych działaniach (zwłaszcza wymagających współdziałania), obowiązkach, dobrej i planowej pracy; FEM kobiecość z umiejętnością współpracy, empatii; FC swobodne dziecko z zapałem, ale połączonym tendencją do uzyskiwania jak najszybszej gratyfikacji, z przedsiębiorczością (3, 7, 17, 25). Dyskusja Wydaje się, że w sporcie kobiet, wobec coraz wyższych wymagań, istotne jest kształtowanie i rozwijanie (już u najmłodszych sportsmenek) wewnętrznego LOC. Mimo przemian kulturowych sport pozostaje męską wyspą, na którą wpuszczana jest pewna liczba kobiet, ale tylko takich, które gotowe są przestrzegać praw ustanowionych przez mężczyzn dla mężczyzn (15, s. 24). Wymagania sportu narzucają konieczność realizacji
92 stereotypu prawdziwego mężczyzny. Takie właśnie cechy kojarzone są z wyobrażeniem zwycięzcy (15). Taki stan rzeczy może u kobiet angażujących się w działalność sportową potęgować dwojaki lęk przed porażką, ale paradoksalnie również przed sukcesem. Sukces bowiem będzie oznaczał sprzeniewierzenie się społecznym wzorcom dotyczącym kobiecej roli (18, s. 84). Dotychczasowe badania nad poczuciem kontroli u przedstawicieli gier zespołowych wskazywały, że jest ono niższe w porównaniu z reprezentantami sportów indywidualnych (21). Tymczasem wyniki badań własnych wskazują, że wewnętrzne poczucie kontroli koreluje z wieloma cechami tak pożądanymi na boisku. Ma również związek ze sportowym mistrzostwem na co wskazują wyższe wyniki (bardziej uwewnętrznione LOC) zawodniczek-medalistek Uniwersjady. Zawodniczki prezentują istotnie bardziej uwewnętrznione LOC w sytuacjach związanych z działalnością sportową. W literaturze przedmiotu znajdujemy próbę wytłumaczenia tego zjawiska. Poczucie kontroli, w tym rozumieniu, traktowane jest jako rezultat pewnego procesu rozwojowego, konsekwencja aktywnych kontaktów z określonymi zdarzeniami, a nie jedynie cecha osobowości (12). Czas trwania i intensywność treningu społecznego, jakiemu podlega zawodniczka, uzasadnia dominację wewnętrznego LOC w sytuacjach związanych właśnie z działalnością sportową. Jednakże wobec zadań stojących w niedalekiej przyszłości przed dzisiejszymi studentkami, konieczne wydaje się przenoszenie poczucia kontroli również na inne sfery funkcjonowania. Warto pomyśleć o włączeniu odpowiednich programów szkoleniowo-wychowawczych, które posłużą rozwojowi osobowości, w tym tak istotnej cechy wewnętrznego LOC (1, 14, 24). Wnioski Wyniki badań, ich analizy będące odpowiedzią na pytania badawcze, dowiodły, iż przedstawicielki gier zespołowych, reprezentantki uniwersjadowej kadry Polski, prezentują istotnie wyższy poziom LOC sytuacyjnego odnoszącego się do działalności sportowej, niż poziom ogólnego (zgeneralizowanego) poczucia kontroli. Warto zastanowić się nad możliwościami wspierania procesu generalizacji LOC sytuacyjnego na inne (niż na gruncie sportu) obszary funkcjonowania (w zakresie życia osobistego, zawodowego i edukacji), a także na tzw filozofię życiową. Analiza ogólnego poczucia kontroli, w kontekście innych zmiennych osobowościowych, wykazała istnienie zależności pomiędzy poziomem LOC a dążeniem do celu czy dominacji. Z kolei poczucie kontroli na gruncie sportu ma związek przede wszystkim z celowością i systematycznością podejmowanych działań (racjonalnych, sprzyjających uzyskaniu szybkiej gratyfikacji), zwłaszcza w klimacie pozytywnych relacji interpersonalnych. Zaprezentowane w niniejszej pracy narzędzie do pomiaru zmiennych psy-
Poczucie kontroli w kontekście innych cech osobowości sportsmenek 93 chologicznych, pochodzące z psychologii pracy, po odpowiedniej adaptacji, może z powodzeniem służyć do badań na gruncie sportu. Uwidacznia się bowiem coraz mocniej potrzeba tworzenia większej liczby metod dla pomiaru zmiennych, których analiza/diagnoza posłuży teorii, a przede wszystkim praktyce psychologii sportu. Piśmiennictwo 1. Czajkowski Z.: Psychologia sprzymierzeńcem trenera. Warszawa 1996, COS. 2. Drwal R. Ł.: Adaptacja kwestionariuszy osobowości. Wybrane zagadnienia i techniki. Warszawa 1995, PWN. 3. Drwal R. Ł.: Poczucie kontroli jako wymiar osobowości podstawy teoretyczne, techniki badawcze i wyniki badań [w:] L. Wołoszynowa (red.) Materiały do nauczania psychologii 1978, III, t. 3, s. 307-24. 4. Gliszczyńska X.: Skala I-E w Pracy. Technika pomiaru poczucia kontroli w sytuacji pracy. Warszawa 1990, Podręcznik, Pracownia Testów Psychologicznych PTP. 5. Guszkowska M.: Czym różnią się młodzi sportowcy od aktywnych ruchowo rówieśników? [w:] M. Mikołajczyk (red.) Korelaty psychologiczne aktywności ruchowej i sukcesów w sporcie. Z badań nad osobowością sportowców i studentów uczelni wychowania fizycznego. Warszawa 2004, PTNKF, s. 107-15. 6. Jarvis M.: Psychologia sportu. Gdańsk 2003, GWP. 7. Juros A., Oleś P.: Struktura czynnikowa i skupieniowa testu przymiotnikowego ACL H. G. Gougha i A. B. Heilburna przydatność dla diagnostyki psychologicznej [w:] J. Brzeziński, E. Hornowska (red.) Z psychometrycznych problemów diagnostyki psychologicznej. Poznań 1993, UAM, s. 171-201. 8. Kościelak R., Maroszek K.: Poczucie umiejscowienia kontroli i samoocena a wynik sportowy [w:] T. Rychta (red.) Osobowość a zachowanie celowe sportowców. Warszawa 1998, COS, s. 145-56. 9. Krasowicz G., Kurzyp A., Drwal R. Ł.: Kwestionariusz KBPK jako rzetelna i trafna metoda pomiaru poczucia kontroli u młodzieży dorastającej. Psychologia Wychowawcza 1985, 1 (28), s. 81-92. 10. Krasowicz G., Kurzyp-Wojnarska A.: Społeczne wyznaczniki poczucia kontroli następstw zdarzeń. Psychologia Wychowawcza 1987, 5, s. 524-31. 11. Krasowicz G., Kurzyp-Wojnarska A.: Kwestionariusz do Badania Poczucia Kontroli. Podręcznik. Warszawa 1990, PTP, LTP, UW. 12. Kulas H.: Samoocena i poczucie umiejscowienia kontroli w działalności sportowej [w:] K. Maroszek, E. Dubowik, R. Kościelak, H. Kulas, M. Krawczyński. Wybrane zagadnienia z psychologii sportu. Gdańsk 1995, AWF, s. 91-130. 13. Marks M.: Sportowiec człowiek uniwersalny? Wymagania sportu wyczynowego a specyfika wybranych dyscyplin sportowych [w:] E. Wlazło (red.) Psychologia grupy sportowej. Studia i monografie. Wrocław 2003, AWF, s. 147-54. 14. Mikicin M.: Czy autonomia i podmiotowa kontrola sprzyja sportowcom? Wychowanie Fizyczne i Sport 2006, 50 (3), s. 191-93. 15. Mikołajczyk M.: Czy sport musi mieć płeć? [w:] J. Kłodecka-Różalska (red.) Sportsmenka kobietą sukcesu. Korzyści i bariery aktywności sportowej kobiet. Warszawa 2003, PSSK, IS, s. 24-42. 16. Nuttin J.: Struktura osobowości. Warszawa 1968, PWN. 17. Porzak R.: Wykorzystanie testu przymiotnikowego ACL-37 do badania obrazu szkoły i ucznia [w:] Z. B. Gaś (red.) Szkoła i nauczyciel w percepcji uczniów. Warszawa 1999, IBE, s. 49-70.
94 18. Pospiszyl K.: Czy dama boi się sukcesu? Trening 1993, 4, s. 83-89. 19. Rotter J. B.: Generalized expectancies for internal versus external control of reinforcement. Psychological Monographs 1966, 80, s. 1-28. 20. Rutkowska K.: Osobowość sportowców członków uniwersjadowej kadry Polski. Medycyna Sportowa 2007, 5 (6), vol. 23, s. 261-65. 21. Rychta T.: Cechy osobowościowe i ich funkcje regulacyjne [w:] T. Ulatowski (red.) Teoria sportu. Trening 1992, 1, s. 275-322. 22. Rychta T.: Zachowania celowe sportowców i jego osobowościowe uwarunkowania [w:] T. Rychta (red.) Zachowania celowe w sporcie a osobowość. Warszawa 1998, PTNKF, s. 54-96. 23. Rychta T.: Osobowość i sport [w:] M. Mikołajczyk (red.) Korelaty psychologiczne aktywności ruchowej i sukcesów w sporcie. Z badań nad osobowością sportowców i studentów uczelni wychowania fizycznego. Warszawa 2004, PTNKF, s. 13-28. 24. Szablowski K.: Wpływ poczucia kontroli na poziom sportowy młodych koszykarzy [w:] M. Mikołajczyk (red.) Korelaty psychologiczne aktywności ruchowej i sukcesów w sporcie. Warszawa 2004, PTNKF, s. 119-126. 25. Wolińska J. M., Drwal R. Ł.: Test przymiotnikowy ACL H. G. Gougha i A. B. Heilbruna w badaniach samooceny i percepcji społecznej [w:] R. Ł. Drwal (red.) Techniki kwestionariuszowe w diagnostyce psychologicznej. Wybrane zagadnienia. Lublin 1987, UMSC, s. 123-161. Kata r z y n a Ru t k o w s k a Ak a d e m i a Wyc h o wa n i a Fi z y c z n e g o w Wa r s z a w i e Zamiejscowy Wydział Wychowania Fizycznego w Białej Podlaskiej.