Podmioty realizujące projekt Dofinansowanie Prezentacja i podręcznik trenerski zostały przygotowane w ramach projektu Szkoła bez homofobii, realizowanego w ramach Programu Obywatele dla Demokracji finansowanego z funduszy EOG. Korzystanie z materiałów jest możliwe na podstawie licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Na tych samych warunkach 3.0 Polska. www.szkolabezhomofobii.pl
Wprowadzenie do szkolenia MODUŁ I
Cele modułu poznanie i ustalenie sposobu realizacji potrzeb osób uczestniczących w szkoleniu, zwiększenie poczucia bezpieczeństwa w grupie szkoleniowej, zwiększenie motywacji do uczestnictwa w zajęciach. 4
Cele szkolenia rozwój wiedzy na temat orientacji seksualnej i sytuacji młodych osób LGB, zwiększenie umiejętności w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa osobom LGB w szkole. 5
Godziny pracy Dzień I, sobota 10:00 10:45 Moduł I. Wprowadzenie 10:45 11:30 Moduł II. Stereotypy, uprzedzenia, dyskryminacja 11:30 11:45 Przerwa 11:45 13:15 Moduł II. Stereotypy, uprzedzenia, dyskryminacja c.d. 13:15 13:45 Przerwa 13:45 15:15 Moduł III. Orientacja seksualna, sytuacja osób LGB w szkole 15:15 15:30 Przerwa 15:30 17:00 Moduł III. Orientacja seksualna, sytuacja osób LGB szkole c.d. 17:00 17:15 Przerwa 17:15 18:00 Podsumowanie dnia 6
Godziny pracy Dzień II, niedziela 10:00 11:30 Moduł IV. Przeciwdziałanie homofobii w szkole 11:30 11:45 Przerwa 11:45 12:30 Moduł IV. Przeciwdziałanie homofobii w szkole c.d 12:30 13:15 Moduł V. Rozpoznawanie homofobii w szkole 13:15 13:45 Przerwa 13:45 14:30 Moduł V. Rozpoznawanie homofobii w szkole c.d. 14:30 15:15 Moduł VI. Reagowanie na homofobię w szkole 15:15 15:30 Przerwa 15:30 17:00 Moduł VI. Reagowanie na homofobię w szkole c.d. 17:00 17:15 Przerwa 17:15 18:00 Podsumowanie 7
Stereotypy, uprzedzenia, dyskryminacja MODUŁ II
Cele modułu rozwój własnej świadomości dotyczącej przyczyn powstawania zjawiska dyskryminacji i jego przejawów, rozwijanie wrażliwości antydyskryminacyjnej i kształtowanie postawy szacunku dla ludzkiej różnorodności, zapoznanie z kluczowym pojęciami dotyczącymi dyskryminacji. 9
Tożsamość = CAŁOŚĆ CECH, KTÓRE CZŁOWIEK SOBIE PRZYPISUJE Zbiór odpowiedzi na pytanie Kim jestem? W życiu człowieka współwystępują dwie tendencje: Do odróżniania się od innych, samookreślania, bycia niepowtarzalnym, wyjątkowym i tzw. bycia sobą jest to podstawa tożsamości jednostkowej/ osobistej. Do przynależności, bycia członkiem grupy, wspólnoty z innymi potrzeba ta leży u podstaw tożsamości grupowej/ społecznej/ kulturowej. 10
Tożsamość pierwotna i wtórna TOŻSAMOŚĆ PIERWOTNA TOŻSAMOŚĆ WTÓRNA przynależności, z którymi ludzie się rodzą bądź nabywają je we wczesnym dzieciństwie, utrzymują się przez całe życie, trudne do kontrolowania i zmiany. przynależności nabywane przez jednostkę w trakcie jej życia, łatwiej podlegają zmianie, bardziej kontrolowalne, częściej zależne od indywidualnego wyboru. 11
Koło różnorodności TOŻAMOŚĆ WTÓRNA miejsce zamieszkania wykształcenie wygląd języki TOŻAMOŚĆ PIERWOTNA płeć etniczność OSOBOWOŚĆ (niepełno)sprawność orientacja seksualna wiek kolor skóry religia /wyznanie status cywilny doświadczenie zawodowe pochodzenie społeczne rodzicielstwo za: Loden, Rosener (1991) 12
Tożsamość społeczna Teoria tożsamości społecznej (Henry Tajfel, John Turner,1979) przynależność do grupy własnej ma przynosić zadowolenie z siebie i podwyższać samoocenę, to motywuje do przypisywania własnej grupie pozytywnych cech (chcemy być członkiniami i członkami grup, które są lepsze), a negatywnych cech grupie obcej, w sytuacji niepewności zmniejszenie jej dzięki tożsamości grupowej. 13
Stereotyp z greckiego stereós stanowiący bryłę, stężały + typos odbicie, obraz, funkcjonujący w świadomości społeczeństwa uproszczony, skrótowy i zabarwiony wartościująco obraz rzeczywistości, odnoszący się do grup społecznych, osób, sytuacji, instytucji, utrwalony wielokrotnym powtarzaniem. Stereotypy na temat grup społecznych wydają się częścią wspólnego dziedzictwa społeczeństwa. Nikt nie może dorosnąć we własnym społeczeństwie, nie nauczywszy stereotypów przypisywanych najważniejszym grupom etnicznym. Stereotypy są tak stare jak baśń i tak trwałe jak tradycja H.J. Ehrlich, The Social Psychology of Prejudice, 1973 14
Funkcje stereotypów Kategoryzacja społeczna (etykietowanie) automatyczne dzielenie świata społecznego na grupy i kategorie, wyszukiwanie podobieństw i różnic i tworzenie na ich podstawie pewnych zbiorów, podstawowy podział reprezentowany w umyśle, to podział na grupy własne i grupy obce, kategoryzacja społeczna jest wynikiem naturalnej tendencji umysłu do porządkowania i upraszczania świata oraz sposobem budowania przez jednostki pozytywnego obrazu siebie w oparciu o grupy, do których należą, kategoryzowanie ludzi wg ich cech może być krzywdzącym uogólnieniem - stereotypem. 15
MY ONI SWOI - OBCY INNI ci, obcy ci, odmienni ci, nie nasi ci, w mniejszości grupy, które wyglądają (lub brzmią) inaczej, wydają się inne... G. Allport, 1954 podział na swoich i obcych jest prawdopodobnie niezbędny dla kształtowania grupowej i indywidualnej tożsamości. Rozróżnienie my oni opiera się często na trwałych kryteriach: etnicznych, kulturowych, religijnych. 16
Uprzedzenie (1) Niechętne lub wrogie nastawienie wobec danej osoby wynikające tylko z jej przynależności do określonej grupy objętej stereotypem (np. osób należących do mniejszości narodowej, wyznaniowej lub seksualnej, osób żyjących z HIV, osób z doświadczeniem choroby psychicznej itp.) i wnioskowanie o cechach tej osoby na podstawie cech przypisanych tej grupie. 17
Uprzedzenie (2) Uprzedzenia są szczególnym rodzajem postaw, wyjątkowo odpornym na zmiany: postawy wobec całych grup (kategorii) ludzi, postawy oparte na stereotypowej percepcji i na niepełnych informacjach, postawy silnie nasycone wartościowaniem i emocjami postawy skłaniające do unikania kontaktu, postawy pozornie funkcjonalne, ochraniające ja, postawy często przejęte bezrefleksyjnie od osób znaczących. 18
Stereotyp + emocje Uprzedzenie Uprzedzenia: mogą, choć nie muszą, prowadzić do dyskryminacji, są sądami poznawczymi wzbogaconymi o pozytywny lub negatywny stosunek, to skłonność do pochopnych sądów na temat innych osób na podstawie ich przynależności grupowej. 19
Składniki uprzedzeń w stosunku do grup mniejszościowych Elementy postawy A B C Składniki uprzedzeń wobec grup mniejszościowych Uczucia żywione do tych grup. Dystans społeczny, czyli bliskość kontaktów z członkami tych grup. Przekonania dotyczące odpowiedzialności tych grup za zdarzenia społeczne. Przekonania dotyczące zdolności członków tych grup. Przekonania dotyczące moralności członków tych grup. 20
Dyskryminacja (1) Dwa znaczenia słowa dyskryminacja (łacińskie discriminatio ) rozróżniać dyskryminować (wykluczanie, piętnowanie) Dyskryminacja oznacza jakiekolwiek zróżnicowanie, wykluczenie lub ograniczenie ze względu na wymienioną cechę lub cechy, których wynikiem jest utrudnienie lub uniemożliwienie korzystania na równi z innymi z praw, wolności i różnych dóbr. 21
Dyskryminacja (2) Dyskryminacja jest to: rodzaj/typ zachowania, niewłaściwe traktowanie poszczególnych jednostek z powodu ich przynależności grupowej, odmowa równego traktowania jednostek lub grup, działania zmierzające do utrzymania uprzywilejowanej pozycji własnej grupy kosztem grupy obcej. 22
Łańcuch dyskryminacji STEREOTYPY Uogólnione przekonania o grupie UPRZEDZENIA Postawy zbudowane na podstawie stereotypów i uczuć DYSKRYMINACJA Zachowania wobec osób przynależących do stereotypizowanej grupy 23
Równanie na dyskryminację STEREOTYPY UPRZEDZENIA WŁADZA DYSKRYMINACJA 24
Przesłanki dyskryminacji kolor skóry narodowość, pochodzenie etniczne religia, wyznanie wiek niepełnosprawność płeć orientacja seksualna inne 25
Samospełniające się proroctwo zjawisko zachodzące w relacjach międzyludzkich, polegające na tym, że ktoś fałszywie spostrzega jakąś sytuację, a następnie tak się zachowuje, że jego zachowania prowokują potwierdzenie prawdziwości tego początkowo fałszywego sposobu widzenia sytuacji. spostrzeganie wyrobienie oczekiwań i zgodne z nimi traktowanie potwierdzenie spostrzegania zachowanie odpowiadające oczekiwaniom 26
Efekt Pigmaliona odmiana samospełniającej się przepowiedni, polegająca na tym, że w określonej sytuacji zaczynamy zachowywać się zgodnie z tym, czego oczekują od nas inni ludzie, w kontekście pozytywnym efekt Galatei, np. dzieci uważane za zdolne i tak traktowane czy motywowane rzeczywiście osiągają lepsze wyniki w nauce, w kontekście negatywnym efekt Golema, np. dzieci romskie często uzyskują gorsze wyniki w nauce niż dzieci nieromskie, pomimo braku obiektywnych różnic. 27
Agresja, przemoc i znęcanie się Agresja Przemoc Znęcanie się (bullying) 28
Przemoc Fizyczna Werbalna Przemoc (rówieśnicza) Relacyjna Cyber 29
Przemoc a dyskryminacja Przemoc może być przejawem dyskryminacji, gdy: osoba doświadczająca przemocy jest nosicielką, nosicielem cech prawnie chronionych, które są przyczyną przemocy, celem stosowania przemocy jest ograniczenie dostępu do jakiegoś zasobu przez osobę doświadczająca przemocy, sprawca pozostaje w stosunku do osoby doświadczającej przemocy w stosunku władzy. 30
Znęcanie się (bullying) to seria aktów agresji zwykle musi ona być skierowana przeciwko tej samej osobie przynajmniej kilka razy w tygodniu, sprawczynie/cy działają intencjonalnie celem tego co robią jest wyrządzenie krzywdy innej osobie, dodatkowo występuje nierównowaga sił sprawczynie/cy są znacznie dysponują większą siłą od osoby pokrzywdzonej w wyniku czego doświadcza ona poczucia bezradności, o bullyingu mówimy tylko wtedy, gdy wszystkie te cechy występują łącznie nie każdy akt agresji rówieśniczej w szkole może być zatem nazywany bullyingiem. 31
Piramida nienawiści G. Allporta
Dyskryminacja bezpośrednia/ interpersonalna sytuacja, w której z powodu przesłanki prawnie chronionej ktoś był, jest lub mógłby być traktowany gorzej, niż inna osoba znajdująca się w analogicznej sytuacji. Weryfikacja dyskryminacji bezpośredniej: Czy wystąpiły łącznie: gorsze traktowanie, cecha prawnie chroniona przesłanka dyskryminacji. źródło odniesienia. Test czy gdybym nie był/a 33
Dyskryminacja pośrednia/ instytucjonalna ma miejsce gdy na skutek pozornie neutralnego postanowienia, zastosowanego kryterium lub podjętego działania występują lub mogłyby wystąpić niekorzystne dysproporcje albo szczególnie niekorzystna sytuacja wobec wszystkich lub znacznej liczby osób należących do grupy wyróżnionej ze względu na jedną lub kilka przyczyn. 34
Dyskryminacja pośrednia/ instytucjonalna Test trzech pytań Czy dany przepis, kryterium lub praktyka ma zgodny z prawem cel? Czy środki, mające służyć osiągnięciu tego celu są odpowiednie oraz konieczne; czy cel nie mógłby zostać osiągnięty w inny sposób? Czy została zachowana zasada proporcjonalności między ciężarem dyskryminacji a interesem dyskryminującego? 35
Molestowanie seksualne każde nieakceptowane zachowanie o charakterze seksualnym lub odnoszące się do płci, którego celem lub skutkiem jest naruszenie godności lub poniżenie albo upokorzenie ze względu na płeć; na zachowanie to mogą się składać fizyczne, werbalne lub pozawerbalne elementy. 36
Molestowanie niepożądane zachowanie, którego celem lub skutkiem jest pogwałcenie godności danej osoby lub naruszenie jej praw człowieka oraz stworzenie atmosfery zastraszenia, wrogości, poniżenia, obrażenia lub upokorzenia. 37
Dyskryminacja przez asumpcję dyskryminacja osobę, która jest błędnie postrzegana jako przynależąca do grupy wyodrębnionej ze względu na określoną cechę prawnie chronioną. 38
Dyskryminacja przez asocjację dyskryminacja osoby, która sama nie posiada cechy prawnie chronionej, ale doświadcza gorszego traktowania ze względu na więź łączącą ją z osobą, która taką cechę posiada lub fakt, że jest z nią kojarzona. 39
Polecenie/ zachęcanie do dyskryminacji polega na zmuszaniu do praktykowania wobec innych osób zachowań dyskryminacyjnych z powodu ich przynależności do jednej z grup prawnie chronionych, w Polsce (wyłącznie w zakresie uregulowanym przepisami prawa pracy) przejawem dyskryminowania jest także działanie polegające na zachęcaniu innej osoby do naruszania zasady równego traktowania w zatrudnieniu. 40
Działania pozytywne/ wyrównawcze działania podejmowane przez określony czas, zmierzające do wyrównywania szans wszystkich lub znacznej liczby osób wyróżnionych z jednej lub kilku przyczyn przesłanek dyskryminacji. Cechy te są przyczyną mniej korzystnego traktowania tych osób w określonej sytuacji, działania te będą korzystne dla niektórych grup, kosztem osób, które do nich nie należą. 41
Mobbing (nie jest to rodzaj dyskryminacji!) działania lub zachowania dotyczące pracownicy/ka lub skierowane przeciwko pracownicy/kowi, polegające na uporczywym i długotrwałym nękaniu lub zastraszaniu pracownicy/ka, wywołujące u tej osoby zaniżoną ocenę przydatności zawodowej, powodujące lub mające na celu poniżenie lub ośmieszenie pracownicy/ka, izolowanie lub wyeliminowanie jego/jej z zespołu współpracowników. Mobbing jest formą przemocy, wpływają na niego: zła organizacja pracy w przedsiębiorstwie, nieprawidłowe relacje przełożonego z zespołem nieprawidłowe relacje w samym zespole pracowniczym. 42
Zakaz działań odwetowych wiktymizacja świadka skorzystanie z uprawnień przysługujących z tytułu naruszenia zasady równego traktowania nie może być przyczyną niekorzystnego traktowania tej osoby ani powodować wobec niej jakichkolwiek negatywnych konsekwencji, zakaz działań odwetowych stosuje się także w stosunku do osoby, która udzieliła w jakiejkolwiek formie wsparcia osobie korzystającej z uprawnień przysługujących z tytułu naruszenia zasady równego traktowania. 43
Dlaczego prawo zabrania dyskryminacji? dyskryminacja dotyczy tożsamości i uderza w godność człowieka, przepisy antydyskryminacyjne mają na celu ochronę niektórych wartości składających się na tożsamość tzw. cech prawnie chronionych, prawo jest wynikiem społecznego kompromisu katalog cech prawnie chronionych ciągle się rozszerza. 44
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka ONZ Artykuł 26 2. Celem nauczania jest pełny rozwój osobowości ludzkiej i ugruntowanie poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności. Krzewi ono zrozumienie, tolerancję i przyjaźń między wszystkimi narodami, grupami rasowymi lub religijnymi; popiera działalność Organizacji Narodów Zjednoczonych zmierzającą do utrzymania pokoju. 3. Rodzice mają prawo pierwszeństwa w wyborze nauczania, które ma być dane ich dzieciom. 45
Traktat o Unii Europejskiej Artykuł 10 Przy określaniu i realizacji swoich polityk i działań Unia dąży do zwalczania wszelkiej dyskryminacji ze względu na płeć, rasę lub pochodzenie etniczne, religię lub światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną. 46
Karta Praw Podstawowych Unia Europejska przyczynia się do ochrony różnorodności kultur i tradycji narodów Europy, uznając przy tym, że godność człowieka jest nienaruszalna oraz że musi ona być szanowana i chroniona; że każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego; że każdy posiada prawo do wolności myśli, sumienia i religii oraz ich uzewnętrzniania; że każdy ma prawo do wolności wypowiedzi oraz stowarzyszania się i zgromadzeń; że wszyscy są wobec prawa równi. Karta Praw Podstawowych, jako akt prawnie wiążący, zakazuje wszelkiej dyskryminacji, w szczególności zaś ze względu na płeć, rasę, kolor skóry, pochodzenie etniczne lub społeczne, przynależność państwową, cechy genetyczne, język, religię lub przekonania, poglądy polityczne lub wszelkie inne poglądy, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną. KPP jest dokumentem, który podkreśla, że Unia szanuje różnorodność kulturową, religijną, językową, a także zasadę równości ludzi oraz równości wszystkich wobec prawa. 47
Zakaz dyskryminacji w prawie europejskim Dyrektywa Rady 75/117/EWG Dyrektywa Rady 76/207/EWG Dyrektywa Rady 86/613/EWG Dyrektywa Rady 92/85/EWG Dyrektywa Rady 97/80/WE Dyrektywa Rady 2000/43/WE Dyrektywa Rady 2000/78/WE Dyrektywa Rady 2004/113/WE Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2002/73/WE Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2006/54/WE 48
Zakaz dyskryminacji w prawie krajowym Konstytucja RP Kodeks pracy Ustawa z dnia 3 grudnia 2010 o wdrożeniu niektórych przepisów UE w zakresie równego traktowania Ustawa Karta Nauczyciela Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie nadzoru pedagogicznego Ustawa o systemie oświaty Podstawa programowa kształcenia ogólnego Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie placówek doskonalenia nauczycieli 49
Tzw. ustawa o wdrożeniu ustawa z 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania weszła w życie z dniem 1 stycznia 2011 r., cechy prawnie chronione rasa, pochodzenie etniczne, narodowość, płeć, religia/wyznanie, wiek, niepełnosprawność, orientacja seksualna (zamknięty katalog przesłanek). 50
Tzw. ustawa o wdrożeniu Obszary ochrony: edukacja, opieka zdrowotna, zabezpieczenie społeczne, dostęp do dóbr i usług, zatrudnienie niepracownicze. UWAGA! Zróżnicowana ochrona w stosunku do poszczególnych cech prawnie chronionych. 51
Tzw. ustawa o wdrożeniu po raz pierwszy wprowadza do prawa krajowego zakaz dyskryminacji w odniesieniu do edukacji, wcześniej jedynym aktem prawnym chroniącym przed dyskryminacją był Kodeks pracy (wyłącznie ochrona zatrudnienia pracowniczego), ustawa o wdrożeniu chroni w ograniczonym zakresie: w obszarze oświaty oraz szkolnictwa wyższego, wprowadzono zakaz dyskryminacji jedynie ze względu na takie cechy jak rasa, pochodzenie etniczne i narodowość, pomijając pozostałe cechy wymienione w ustawie tj. płeć, religia, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientacja seksualna. 52
Tzw. ustawa o wdrożeniu - zakres ochrony Orientacja seksualna Wiek Niepełnosprawność Religia, wyznanie, światopogląd Rasa, pochodzenie etniczne, narodowość Płeć Dostęp i warunki korzystania z zabezpieczenia społecznego, usług, w tym usług mieszkaniowych, rzeczy oraz nabywania praw lub energii, jeżeli są one oferowane publicznie Opieka zdrowotna Oświata i szkolnictwo wyższe Podejmowanie kształcenia zawodowego, w tym dokształcania, doskonalenia, przekwalifikowania zawodowego oraz praktyk zawodowych X X X X X X X X X X 53
Tzw. ustawa o wdrożeniu - zakres ochrony Płeć Rasa, pochodzenie etniczne, narodowość Religia, wyznanie, światopogląd Niepełnosprawność Wiek Orientacja seksualna Warunki podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej lub zawodowej, w tym w szczególności w ramach stosunku pracy albo pracy na podstawie umowy cywilnoprawnej Przystępowanie i działanie w związkach zawodowych, organizacjach pracodawców oraz samorządach zawodowych, a także korzystanie z uprawnień przysługujących członkom tych organizacji Dostęp i warunki korzystania z instrumentów rynku pracy i usług rynku pracy X X X X X X X X X X X X X X X X X X 54
Ustawa Karta Nauczyciela Karta Nauczyciela nie zawiera regulacji dotyczących przeciwdziałania dyskryminacji; zawiera jedynie informację, że nauczyciel za uchybienia godności zawodu nauczyciela podlega odpowiedzialności dyscyplinarnej, obowiązują w tym przypadku przepisy Kodeksu pracy, zgodnie z którymi pracodawca ma obowiązek przeciwdziałać dyskryminacji w placówce, którą zarządza, ustawa Karta Nauczyciela jest aktem równorzędnym do Kodeksu Pracy. Jeśli brakuje właściwych regulacji w Karcie Nauczyciela obowiązują przepisy Kodeksu Pracy. 55
Ustawa o systemie oświaty Preambuła ustawy o systemie oświaty: Kształcenie i wychowanie służy rozwijaniu u młodzieży poczucia odpowiedzialności, miłości ojczyzny oraz poszanowania dla polskiego dziedzictwa kulturowego, przy jednoczesnym otwarciu się na wartości kultur Europy i świata. Szkoła winna zapewnić każdemu uczniowi warunki niezbędne do jego rozwoju, przygotować go do wypełniania obowiązków rodzinnych i obywatelskich w oparciu o zasady solidarności, demokracji, tolerancji, sprawiedliwości i wolności. 56
Podstawa programowa kształcenia ogólnego w szkole podstawowej, gimnazjum i szkole ponadgimnazjalnej celem kształcenia jest m.in. [ ] Kształtowanie u uczniów postaw warunkujących sprawne i odpowiedzialne funkcjonowanie we współczesnym świecie [ ], W procesie kształcenia ogólnego szkoła na III i IV etapie edukacyjnym kształtuje u uczniów postawy sprzyjające ich dalszemu rozwojowi indywidualnemu i społecznemu, takie jak: uczciwość, wiarygodność, odpowiedzialność, wytrwałość, poczucie własnej wartości, szacunek dla innych ludzi [ ]. Szkoła podejmuje odpowiednie kroki w celu zapobiegania wszelkiej dyskryminacji. 57
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie wymagań wobec szkół i placówek wymagania wobec szkół i placówek wyznaczają pożądany stan systemu oświaty pokazując jego cele i zadania oraz wskazując strategiczne i priorytetowe kierunki działań, spełnienie wymagań podlega weryfikacji w procesie ewaluacji prowadzonej przez kuratoria oświaty. 58
Wymaganie 5. Kształtowane są postawy i respektowane normy społeczne - uzasadnienie Jednym z podstawowych warunków prawidłowego procesu uczenia się jest poczucie bezpieczeństwa, sensu i rozumienia oraz akceptacji tego, co się dzieje wokół nas. [ ]. Proponuje się więc [.] aby szkoły i placówki kształtowały postawy zgodne z wartościami i normami społeczeństwa demokratycznego. Poznawanie zasad i rozumienie ich znaczenia dla funkcjonowania społeczności szkolnej i społeczeństwa stanowi element rozwoju, a świadomość tego, jak ważne jest przestrzeganie reguł, decyduje o sukcesie grup. Respektowanie szacunku dla innych. Wymaganie to jest ważne dla rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, angażowania obywateli w konstruowanie demokratycznego ładu społecznego i przestrzegania ustaleń. 59
Wymaganie 5. Kształtowane są postawy i respektowane normy społeczne - charakterystyka Szkoła lub placówka realizuje działania wychowawcze i profilaktyczne, które są dostosowane do potrzeb uczniów i środowiska. Działania szkoły lub placówki zapewniają uczniom bezpieczeństwo fizyczne i psychiczne, a relacje między wszystkimi członkami społeczności szkolnej są oparte na wzajemnym szacunku i zaufaniu. Zasady postępowania i współżycia w szkole lub placówce są uzgodnione i przestrzegane przez uczniów, pracowników szkoły i placówki oraz rodziców. W szkole lub placówce są realizowane działania antydyskryminacyjne obejmujące całą społeczność szkoły lub placówki. 60
Wymaganie 5. Kształtowane są postawy i respektowane normy społeczne zakres (działania) Kształtowanie postawy szacunku i zrozumienia wobec innego. Organizowanie różnego rodzaju debat i dyskusji. Podkreślanie roli dialogu społecznego, prowadzącego do konsensusu w życiu lokalnej i globalnej społeczności. Otwarcie przestrzeni szkolnej na inicjatywy i działania uczniowskie związane z potrzebą ustalania norm, zasad, kształtowania przestrzeni bezpieczeństwa i akceptacji. Przeciwdziałanie specyficznym dla grup dziecięcych i młodzieżowych formom wykluczenia z uwagi na status społeczny i ekonomiczny. Uwrażliwianie członków społeczności szkolnej w zakresie rozpoznawania rozmaitych form zachowań dyskryminujących. 61
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie placówek doskonalenia nauczycieli do pomocy w wypełnieniu wymagań stawianych wobec ww. jednostek systemu oświaty są zobowiązane placówki doskonalenia nauczycieli prowadzone przez jednostki samorządu terytorialnego, które mają obowiązek organizowania i prowadzenia doskonalenia zawodowego nauczycieli m.in. w zakresie wymagań stawianych wobec szkół i placówek, których wypełnienie jest badane przez organy nadzoru pedagogicznego w procesie ewaluacji zewnętrznej. 62
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie placówek doskonalenia nauczycieli W ramach wspomagania szkół i placówek podobne działania mają obowiązek organizować i prowadzić poradnie psychologiczno -pedagogiczne oraz biblioteki pedagogiczne, zgodnie z rozporządzeniami Ministra Edukacji Narodowej: z dnia 1 lutego 2013 r. w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych poradni psychologicznopedagogicznych, w tym publicznych poradni specjalistycznych, z dnia 28 lutego 2013 r. w sprawie szczegółowych zasad działania bibliotek pedagogicznych. 63
Inne rozwiązania prawne resort edukacji jest zobowiązany do realizacji zadań określonych w Krajowym Programie Działań na Rzecz Równego Traktowania na lata 2013-2016, w Ministerstwie Edukacji Narodowej powołany jest Koordynator/ka do spraw Równego Traktowania, Minister Edukacji Narodowej ustala na każdy rok szkolny podstawowe kierunki realizacji polityki oświatowej państwa w roku szkolnym 2015/2016 jest to m.in. wzmocnienie bezpieczeństwa dzieci i młodzieży. 64
Orientacja seksualna, sytuacja osób LGB w szkole MODUŁ III
Cele modułu nabycie podstawowej wiedzy na temat orientacji psychoseksualnej, zwiększenie wiedzy na temat homofobii w szkole, zwiększenie świadomości skutków homofobii szkolnej. 66
Historycznie zmienne podejście (1) starożytność brak pojęcia orientacji seksualnej, przyzwolenie na relacje homoseksualne, średniowiecze, wieki późniejsze - sfera seksualna jako tabu, homoseksualność sodomia, 1869 użycie po raz pierwszy pojęcie homoseksualizm medykalizacja i patologizacja pojęcia (zboczenie, choroba, patologia, deformacja normalnego pociągu płciowego), różne koncepcje dotyczące natury homoseksualności (odwrócenia popędów, trzeciej płci, psychoanalityczna) i próby leczenia, 67
Historycznie zmienne podejście (2) połowa XX w. - badania Alfreda Kinseya naturalność i powszechność zachowań homoseksualnych, podważenie dotychczasowego sposobu pojmowania ludzkiej seksualności, złożoność popędu seksualnego, ruch praw obywatelskich w USA, Stonewall, nauki społeczne, epidemia AIDS przewartościowanie stereotypów antyhomoseksualnych, 1973 wykreślenie homoseksualności z podręcznika zaburzeń i chorób Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, 1991 wykreślenie z klasyfikacji zaburzeń i chorób Światowej Organizacji Zdrowia, zmiany prawodawstwa w wielu krajach. 68
Historycznie zmienne podejście - Polska brak kryminalizacji przed II Wojną Światową (brak spektakularnych procesów i karania), homoseksualność w sferze tabu i milczenia, po wojnie - bierność polskiego środowiska brak bodźca w postaci restrykcyjnego prawa, religijność, brak doświadczenia społecznej różnorodności, dowodzenie kryminogenności homoseksualnych mężczyzn, 1985 akcja Hiacynt zbieranie materiałów o środowisku LGBT, lata 90-te ruch LGBT, 2001 pierwsza Parada Równości, 2003 kampania Niech nas Zobaczą, 2004 wejście Polski do Unii Europejskiej. 69
Orientacja psychoseksualna wiedza dzisiejsza Trwały emocjonalny, romantyczny i seksualny pociąg do osób określonej płci. Orientacja seksualna rozciąga się na kontinuum, od wyłącznego heteroseksualizmu do wyłącznego homoseksualizmu. Wyróżnia się 3 naturalne i równoprawne orientacje seksualne: heteroseksualizm pociąg do osób przeciwnej płci, homoseksualizm pociąg do osób tej samej płci, biseksualizm pociąg do osób obu płci, możliwy jest również brak orientacji seksualnej aseksualność, deklarowana przez około 1% społeczeństwa. 70
Orientacja psychoseksualna wiedza dzisiejsza orientacja nie dotyczy tylko sfery seksualnej, stąd użycie określenia orientacja psychoseksualna, orientacje nie podlegają wartościowaniu, wszystkie są naturalne i powinny być równo traktowane. 71
Skrót LGBTQIAF Lesbijki kobiety homoseksualne, Geje mężczyźni homoseksualni, Biseksualne (osoby) osoby mogące wchodzić w relacje intymne zarówno z kobietami jak i z mężczyznami, Trans(genderyzm) - tożsamość płciowa odbiegająca od stereotypowych wyobrażeń na temat ról płciowych, ról społecznych, zachowań, ubioru itp.; jest formą tożsamości płciowej (samoidentyfikacja jako mężczyzna, kobieta), która nie zgadza się z "rodzajem przypisanym" (identyfikacja w oczach innych jako kobieta bądź mężczyzna na podstawie płci fizycznej/genetycznej) osoby transpłciowe dążą do korekty płci, transwestytyczne zaś nie dążą do korekty płci, 72
Skrót LGBTQIAF Queer obejmuje orientacje seksualne oraz tożsamości płciowe inne niż heteroseksualność i cispłciowość (czyli identyfikacja z posiadaną płcią biologiczną). Termin ten wiąże się ze sprzeciwem wobec tradycyjnego, sztywnego kategoryzowania płci czy orientacji psychoseksualnej, Interseksualne (osoby) - osoby mające anatomię lub identyfikację płciową niepozwalającą na ich jednoznacznie zakwalifikowanie do żadnej z tradycyjnie przyjętych kategorii płci (męskiej czy żeńskiej), 73
Skrót LGBTQIAF Aseksualne (osoby) - osoby, u których pociąg seksualny jest generalnie nieobecny lub obecny tylko w minimalnym stopniu (niezależnie od płci ewentualnego partnera czy partnerki). Są one czasem określane jako osoby, u których brak jest orientacji seksualnej bądź też jako osoby o orientacji aseksualnej; coraz częściej aseksualność uznawana jest w seksuologii za czwartą, obok heteroseksualności, homoseksualności i biseksualności, orientację seksualną, Allies/ Friends (pol. sojuczniczki/cy, przyjaciółki/ele) - osoby które nie identyfikują się jako LGBTQIA, jednak czują się związane i identyfikują się z tą społecznością (rodziny, inne osoby bliskie, koleżanki/dzy). 74
Heteronorma/Heteronormatywność normy, zasady, oczekiwania wynikające z przekonania, że heteroseksualność jest jedynym prawidłowym, pożądanym, normalnym i zdrowym zachowaniem; dominacja heteroseksualności, uznanie jej za powszechnie obowiązującą przy przemilczaniu/eliminowaniu deprecjonowaniu homoseksualności w sferze publicznej. Skutki: sztywne, stereotypowe określenie ról kobiecych i męskich płciowych (zachowanie, odpowiednie zawody, sposób ubierania się, zainteresowania, cechy umysłowe i emocjonalne), negatywny stosunek do innych orientacji seksualnych, piętnowanie osób nieprzystających do heteroseksualnego wzorca. 75
Życie w ukryciu (1) Po co w ogóle ujawniać orientację seksualną? Czy to nie jest prywatna sprawa? prywatną sprawą są nasze zachowania i upodobania seksualne; orientacja seksualna jest ważną częścią ja i osoby heteroseksualne często ją ujawniają każdy powinien mieć tę możliwość, życie w ukryciu jest jednym z najważniejszych problemów w życiu osób LGB, badania prowadzone w kontekście zdrowia psychicznego pokazują, że ujawnienie swojej orientacji seksualnej sprzyja lepszemu funkcjonowaniu. W przypadku osób LGB trzeba uwzględnić możliwość doświadczenia odrzucenia i wrogości, które nierzadko spotykają osoby ujawniające się. 76
Życie w ukryciu (2) ukrywanie swojej orientacji może pozwolić uniknąć odrzucenia czy agresji ze strony otoczenia, ale jednocześnie poprzez angażowanie świadomych i nieświadomych procesów poznawczych angażuje duże zasoby energetyczne i staje się samo źródłem stresu, ukrywanie jest też negatywnie postrzegane przez samą jednostkę jako życie w kłamstwie, co dodatkowo negatywnie wpływa na samoocenę i samopoczucie, ogranicza także możliwość uzyskania wsparcia emocjonalnego i społecznego zarówno od bliskich, jak i od własnej grupy mniejszościowej. Badacze Smart i Wegner określili wewnętrzne doświadczenia osoby zmuszonej do ukrywania się jako prywatne piekło. 77
Życie w ukryciu (3) Cztery główne strategie radzenia sobie z lękiem przed dyskryminacją i ujawnianiem własnej orientacji: udawanie kogoś innego (passing) próba uchodzenie za osobę heteroseksualną, ukrywanie (covering) eliminowanie z ujawnianej innym wiedzy o sobie tych elementów, które mogłyby informować o orientacji seksualnej, wyjście z ukrycia nie wprost (being implicitly out) mówienie prawdy o sobie, ale bez użycia języka, który wprost odkrywa orientację seksualną, wyjście z ukrycia wprost (being explicitly out) jasne, otwarte komunikaty wprost mówiące o orientacji seksualnej. 78
Stres mniejszościowy stres mniejszościowy dodatkowe, oprócz standardowych stresorów, obciążenie, które dotyka osoby należące do stygmatyzowanych grup społecznych, w przypadku osób LGB stres mniejszościowy odnosi się do chronicznego napięcia psychicznego, będącego skutkiem doświadczanej dyskryminacji ze względu na orientację seksualną oraz jej pochodnych, m.in. zinternalizowanej homofobii czy obaw przed ujawnianiem swojej tożsamości. 79
Zinternalizowana homofobia uwewnętrznione przez osobę, która sama ma homoseksualne tendencje, uprzedzenia homofobiczne związane z odczuwaniem wstydu, awersji czy złości na siebie samego w reakcji na doświadczane własne homoseksualne uczucia czy zachowania, odnoszenie do siebie przez osoby LGB negatywnych ocen wydawanych przez heteroseksualną większość jest źródłem dewaluacji siebie, obniżonego poczucia własnej wartości i jakości życia oraz konfliktów wewnętrznych, w dużym nasileniu może powodować problemy psychiczne, takie jak: depresja, objawy lękowe, myśli samobójcze, zaburzenia w związkach i funkcjonowaniu seksualnym, nadużywanie substancji psychoaktywnych, zaburzenia jedzenia, zachowania ryzykowne. 80
Znęcanie się - przykłady (1) A23: 3 lata temu w szkole doświadczyłam wielu przykrości z powodu mojej orientacji seksualnej (wyśmiewanie, szykanowanie, pobicie, szarpanie), przez co straciłam jakiekolwiek zaufanie do ludzi i nie mówię już o tym nikomu, jeśli nie muszę. A96: Działo się to w szkole podczas przerw między lekcjami. Kiedy szedłem korytarzem zaczepiano mnie, szarpano i popychano. Dochodziło również do macanek zatrzymywano mnie siłą i podszczypywano, kładziono również dłonie na moje krocze. 81
Znęcanie się - przykłady (2) A167: Takich sytuacji [kiedy respondentka doświadczyła przemocy fizycznej] było wiele. Jedna sytuacja była w szkole, kiedy to zostałam wyzywana przez chłopaka wiele razy ode mnie silniejszego. Wyzwiska były m.in. takie: jakby Hitler żył, ty i twoja dupa byłybyście dawno w komorze, potem zostałam rzucona o ścianę. Wszystko na oczach nauczycieli i innych uczniów, a sytuacje podobne powtarzały się często. 82
Znęcanie się - przykłady (3) A574: Dlaczego ukrywam swoją orientację w szkole? Ponieważ boję się szykan i obelg, nietolerancji i niezrozumienia. Często wyśmiewają się nauczyciele, jak i uczniowie z homoseksualizmu. Zawsze się z nimi spieram, jednak nie jestem na tyle odważna, by sama się do niego przyznać. Myślę, że są ludzie którym w szkole by nic nie przeszkadzało, ale jeśli nie mam pewności co do ich reakcji, wolę milczeć. Źródło: M. Gualdi, M. Martelli, W. Wilhelm, R. Biedroń, M. Abramowicz, Schoolmates, Znęcanie się w szkołach. Przewodnik dla młodzieży jak przeciwdziałać znęcaniu, http://www.kph.org.pl/publikacje/schoolmates_ dla_nauczycieli.pdf 83
Znęcanie się - przykłady (4) Źródło: Świerszcz J. (red.), Lekcja równości: postawy i potrzeby kadry szkolnej i młodzieży wobec homofobii w szkole, Warszawa 2012. 84
Orientacja psychoseksualna a szkoła (1) koledzy/koleżanki ze szkoły/uczelni jako główni sprawcy przemocy fizycznej i psychicznej motywowanej homofobią, szkoła/uczelnia jako jedno z głównych miejsc homofobicznej przemocy fizycznej i psychicznej, 56% nastolatków/ek LGB doświadcza poczucia izolacji/samotności (13% w całej populacji wg Diagnozy społecznej 2011), 63% nastolatków/ek LGB przejawia tendencje samobójcze (12 % w całej populacji wg Diagnozy społecznej 2011). 85
Orientacja psychoseksualna a szkoła (2) blisko 70% młodzieży LGB ukrywa swoją orientację seksualną przed nauczycielami i rówieśnikami w obawie przed odrzuceniem i przemocą, związek między przemocą homofobiczną w szkole a depresją, lękami, poczuciem izolacji, gorszą frekwencją, wcześniejszym zakończeniem, edukacji, podatnością na uzależnienia. Źródło: Makuchowska M., Pawlęga M. (red.), Sytuacja społeczna osób LGBT. Raport za lata 2010 i 2011, Warszawa 2012. Makuchowska M. (red.), Przemoc motywowana homofobią. Raport 2011, Warszawa 2011. 86
Orientacja psychoseksualna a szkoła (3) - kadra pedagogiczna i młodzież o LGB i homofobii 77,7% nauczycieli twierdzi, że podejmuje kwestie związane z tematyką LGB podczas zajęć (37% uczniów/uczennic twierdzi, że ta tematyka jest obecna na zajęciach), homofobiczna przemoc słowna jest dostrzegana przez 47,5% nauczycieli i 76% uczennic/uczniów, homofobiczna przemoc fizyczna jest dostrzegana przez 15,5% nauczycieli 26% uczennic/uczniów, 38% nauczyciek/li twierdzi, że w programach szkolnych jest wystarczająco dużo treści odnoszących się do LGB (3,7% uczennic/czniów) ma takie samo zdanie), ponad 60% nauczycieli/ek uważa, że osoby LGB nie powinny ujawniać swojej orientacji. Źródło: Świerszcz J. (red.), Lekcja równości: postawy i potrzeby kadry szkolnej i młodzieży wobec homofobii w szkole, Warszawa 2012. 87
Orientacja psychoseksualna a szkoła (4) wypowiedzi kadry pedagogicznej Źródło: Świerszcz J. (red.), Lekcja równości: postawy i potrzeby kadry szkolnej i młodzieży wobec homofobii w szkole, Warszawa 2012. 88
Przeciwdziałanie homofobii w szkole MODUŁ IV
Cel modułu poznanie i poddanie krytycznej ocenie metod służących przeciwdziałaniu homofobii. 90
Przychodnia Antyhomofobiczna aranżacja przychodni, w której personel przyjaźnie zachęcał do rozmowy, odpowiadał na pytania zainteresowanych i wręczał ulotki, wyjaśniając, czym jest/nie jest homoseksualność. 91
Spotkanie z przedstawicielami LGBT zaproszenie do szkoły i organizacja spotkania młodzieży z osobami LGBT (M. Abramowicz jak i R. Biedroniem); możliwość rozmowy o osobistych doświadczeniach związanych z byciem osobą homoseksualną, o skali homofobii w Polsce, działaniach organizacji LGBT. 92
Stop Homofobii 17 maja działania w Dniu przeciw Homofobii w szkole i w przestrzeni miejskiej: manifestowanie sprzeciwu wobec homofobii, zaangażowanie w działania Prezydenta Miasta i lokalnych mediów, organizacja wielokolorowego pochodu i happeningu w centrum miasta. Podczas happeningu zachęcano mieszkańców/nki miasta aby odbijały swoje dłonie na plakacie Stop Homofobii, wręczano im kartki z napisem homofobia, zachęcano do podarcia/podeptania i wrzucenia do kosza. Następnie, pochód przeszedł do parku gdzie w ten sam sposób angażowano przechodzące osoby do włączenia się do akcji. 93
94
Szkolenie dla Rady Pedagogicznej Inicjatywa przebiegała w dwóch formach: szkolenie Rady Pedagogicznej "Geje i lesbijki częścią społeczności szkolnej, konferencja dla nauczycieli/ek, dyrektorów/ek i pedagogów/żek powiatu i gminy Góra Przykłady historyczne we współczesnej edukacji antydyskryminacyjnej. 95
Żywa Bibioteka Żywą bibliotekę zorganizowano w bibliotece Jeleniogórskiego Centrum Informacji i Edukacji Regionalnej Książnicy Karkonoskiej, gdzie zamiast zwykłych książek można było wypożyczyć Żywe Książki osoby reprezentujące grupy stereotypizowane, np.: osoby nieheteroseksualne (gej i lesbijka). Osoby czytające mają możliwość rozmowy przez 30 minut, wcześniej muszą się zapoznać z regulaminem biblioteki. Nad bezpieczeństwem wydarzenia oraz samych książek czuwa zespół bibliotekarek i bibliotekarzy. wydarzenie zostało przygotowane przez Centrum Inicjatyw UNESCO z Wrocławia wraz z grupą wcześniej przeszkolonych uczennic i uczniów z jeleniogórskich szkół średnich. więcej informacji: www.zywabibliotekapolska.pl 96
97
Teatr Forum KPH przedstawienie składa się z 8 scenek z życia siedemnastoletniej Natalii, która jest lesbijką. Początkowo młodzież je ogląda jak w tradycyjnym teatrze. Scenki dotyczą różnych sytuacji i wyzwań, z którymi tytułowa Nata mierzy się w szkole i w domu, scenki, zgodnie z wyjściowym scenariuszem, nie kończą się jednak dobrze kończą się realistycznie, niekorzystnie dla bohaterki, w sposób, z którym w związku z rozpowszechnionymi uprzedzeniami codziennie zmaga się w Polsce wiele młodych osób LGBT, podczas drugiej części przedstawienia ochotniczki i ochotnicy z widowni mają okazję wziąć udział w przedstawieniu. Mogą wcielać się w rolę Naty, by na własnej skórze sprawdzić, czy alternatywne sposoby zachowania i reagowania, jakie dla niej wymyślili, faktycznie mogą przyczynić się do poprawy jej sytuacji. 98
Wystąpienie rodzica z Akademii Zaangażowanego Rodzica działanie było częścią projektu realizowanego z Kampanią Przeciw Homofobii, przy której działa Akademia Zaangażowanego Rodzica i KPH zaprosiła rodzica matkę geja na spotkanie podczas konferencji dla kadry pedagogicznej, spotkanie odbyło się podczas szkolenia kadry pedagogicznej, trwało około 45 minut, podczas którego osoba zaproszona opowiadała o swoich doświadczeniach jako matki geja. 99
Biblioteczka dotycząca sytuacji osób LGBT i homofobii publikacje do biblioteczki pozyskano się w trakcie spotkań i konferencji dotyczących równego traktowania, a także poprzez kontakt z organizacjami, które je wydały, w gabinecie pedagoga szkolnego dostępna jest biblioteczka dotycząca LGB. Znajdują się w niej wydane w języku polskim zarówno publikacje poradnikowe jak i beletrystyczne, podejmujące tematykę homoseksualności i biseksualności, ze zbiorów może skorzystać każda osoba zarówno nauczycielki i nauczyciele jak uczennice i uczniowie szkoły, o możliwości skorzystania ze zgromadzonego zbioru pedagog szkolna informuje podczas prowadzonych zajęć z uczennicami i uczniami szkoły i kontaktów indywidualnych z młodzieżą. 100
Klip STOP dyskryminacji (1) Uczennice i uczniowie zaangażowani w działania projektu zdecydowali o przygotowaniu klipów/filmów dotyczących problematyki nierównego traktowania i dyskryminacji. Stworzony Zespół antydyskryminacyjny spotykał się raz w tygodniu przez jeden semestr. Każde ze spotkań było podzielone na dwie części: pierwsza z nich poświęcona była zajęciom dotyczącym stereotypów, uprzedzeń i sposobów reagowania na dyskryminację, druga była przeznaczona na podsumowanie wykonanych zadań związanych z przygotowaniem klipu i planowanie kolejnych etapów jego produkcji. 101
Klip STOP dyskryminacji (2) młodzież uczestnicząca w projekcie samodzielnie dokonywała podziału zadań w projekcie w taki sposób, by każde z nich mogło wykorzystywać swoje umiejętności i zainteresowania, w efekcie przeprowadzonych działań przygotowano łącznie dwa materiały dotyczące najważniejszych problemów związanych z dyskryminacją, występujących w społeczności lokalnej: klip Stop dyskryminacji oraz film dotyczący dyskryminacji osób otyłych, przygotowane filmy zostały zaprezentowane na profilu Facebook projektu (służącym publikowaniu także innych informacji dotyczących przeciwdziałania dyskryminacji dla społeczności szkolnej), a także podczas lekcji Wychowania do życia w rodzinie. 102
Uwzględnianie problematyki mniejszości seksualnych w prowadzonych lekcjach (1) realizacja działania jest możliwa dzięki zainteresowaniu się kilkorga osób z kadry pedagogicznej problematyką dotyczącą mniejszości seksualnych i doświadczanej przez tę społeczność dyskryminacji, szczególnie w szkole. Przed podjęciem działań osoby te przygotowały się do rozmów z młodzieżą i reagowania na przejawy dyskryminacji korzystając z publikacji Lekcja równości. Materiały dla nauczycieli i nauczycielek. Jak rozmawiać o orientacji seksualnej w szkole i wspierać młodzież. 103
Uwzględnianie problematyki mniejszości seksualnych w prowadzonych lekcjach (2) podczas części prowadzonych lekcji i towarzyszących im dyskusji wplatane są wątki dotyczące osób LGB. Przykładowo dzieje się to w trakcie omawiania zagadnień dotyczących modeli rodziny, współczesnych problemów młodzieży, relacji z innymi ludźmi. Treści takie są uwzględniane w szkole np. podczas lekcji języków obcych, języka polskiego czy lekcji wychowawczych. Jednym z zastosowanych pomysłów jest nawiązywanie w trakcie lekcji lub na prowadzonym przez nauczycielkę/ la profilu na portalu społecznościowym do ważnych wydarzeń, które mają miejsce w Polsce i na świecie i dyskutowanie ich z młodzieżą. 104
Uwzględnianie problematyki mniejszości seksualnych w prowadzonych lekcjach jednocześnie część nauczycielek/li tworzy atmosferę, w której uczennice i uczniowie podczas lekcji jak i swobodnych rozmów (np. podczas wycieczek, wydarzeń szkolnych) mogą podejmować rozmowy i dyskusje dotyczące seksualności i mniejszości seksualnych, ważna jest także codzienna praca wychowawcza: zarówno nauczycielek i nauczycieli przedmiotów jak i wychowawczyń i wychowawców, polegająca na reagowaniu na przejawy dyskryminacji (w tym ze względu na orientację seksualną i tożsamość płciową), wskazywaniu skutków dyskryminujących zachowań i dyskryminacji oraz dawaniu jasnego sygnału, że są one niedopuszczalne w szkole. 105
Rozpoznawanie homofobii w szkole MODUŁ V
Cele modułu zwiększenie umiejętności rozpoznawania przejawów homofobii szkolnej mowy nienawiści i przemocy motywowanej homofobią, zwiększenie świadomości skutków homofobii szkolnej dla uczniów i uczennic LGB. rozwój motywacji do reagowania na rozpoznane przejawy homofobii szkolnej. 107
Znęcanie się (1) to seria aktów agresji zwykle musi ona być skierowana przeciwko tej samej osobie przynajmniej kilka razy w tygodniu, sprawczynie/cy działają intencjonalnie celem tego co robią jest wyrządzenie krzywdy innej osobie, dodatkowo występuje nierównowaga sił sprawczynie/cy mają więcej siły od osoby pokrzywdzonej, w wyniku czego doświadcza ona poczucia bezradności, o bullyingu mówimy tylko wtedy, gdy wszystkie te cechy występują łącznie nie każdy akt agresji rówieśniczej w szkole może być zatem nazywany bullyingiem. 108
Znęcanie się (2) Znęcanie się charakteryzują następujące czynniki: zamiar wyrządzenia krzywdy, brak współczucia, które wyznaczałoby granice agresywnego zachowania, ciągłość i częstość w czasie występowania epizodów przemocy, nierówność siły (rzeczywista lub domniemana) pomiędzy prześladującym/cymi a prześladowaną/ym. 109
Znęcanie się (3) W sytuacji konfliktu, nawet w przypadku, gdy eskaluje on do agresji, nie występują powyższe czynniki. Strony zwykłego konfliktu: nie przekraczają pewnych granic, by narzucić swoją wolę, mogą wytłumaczyć podłoże konfliktu i racjonalizować swoje postawy, mogą przeprosić i zaakceptować kompromis korzystny dla obu stron, mogą pogodzić się i negocjować wspólnie korzystne rozwiązania, mogą przerwać i zakończyć sytuację konfliktową. 110
Znęcanie się (4) Trzy strony, które zwykle biorą udział w prześladowaniu, to: osoba lub osoby prześladujące, osoba prześladowana (rzadko więcej niż jedna), świadkinie/kowie. każda skuteczna strategia zapobiegania prześladowaniom musi zaangażować udział wszystkich trzech stron, homofobiczne znęcanie się to znęcanie się motywowane uprzedzeniami wobec osób homoseksualnych, np. przemoc psychologiczna, werbalna lub fizyczna skierowana przeciwko danej osobie z powodu jej orientacji seksualnej, rzeczywistej lub domniemanej. 111
Skutki znęcania się (1) Skutki znęcania się mogą przybierać rozmaite nasilenie, przyjmując formy takie jak: obniżenie samooceny, brak pewności siebie, rozkojarzenie i napięcie nerwowe, zaburzenia koncentracji, słabe wyniki w nauce, regularne wagary, tendencja do unikania potencjalnie dyskryminujących i niebezpiecznych środowisk (np. drużyny sportowe), co prowadzi do stawiania sobie samemu ograniczeń i do samowykluczania się z grona rówieśników. 112
Skutki znęcania się (2) Do najbardziej dramatycznych konsekwencji należą: agresywne zachowania, depresja, autoagresja i samouszkodzenia, agorafobia i lęki społeczne, ataki paniki, zaburzenia psychosomatyczne, próby samobójcze i samobójstwa. 113
Reagowanie na homofobię w szkole MODUŁ VI
Cele modułu nabycie umiejętności udzielania skutecznego wsparcia osobom LGB w szkole zarówno w aspekcie indywidualnym, jak i na gruncie klasy, nabycie wiedzy dotyczącej stosowania języka włączającego dla osób LGB. 115
Postawa nauczycielki/la moja postawa zdecydowane reagowanie i profilaktyka homofobii w szkole są już wsparciem same w sobie, reagując na homofobiczną dyskryminację czy przemoc nie należy koncentrować się tylko na sprawczyni/cy (ukaraniu i korekcie zachowania), ale też zwrócić uwagę na potrzeby osoby, którą to dotknęło. 116
Postawa nauczycielki/la - atmosfera dbanie o przyjazną atmosferę w szkole i o to, by każdy czuł się bezpiecznie, traktowanie wszystkie uczennice i uczniów z takim samym szacunkiem, otwartością i akceptacją, dbanie o nieopresyjność, równościowość i fachowość używanego w szkole języka. 117
Postawa nauczycielki/la codzienne gesty dobry przykład własnej postawy, nie traktuj uczennic i uczniów LGB wyjątkowo, ale codziennie okazuj im sympatię, akceptację i szacunek dasz dobry przykład, wspieranie pożądanych postaw uczennic i uczniów (a nie tylko karanie za postawy niepożądane), tworzenie sprzyjającej atmosfery i warunków do tego, by osoby heteroseksualne wspierały osoby LGB. 118
Reagowanie na przemoc 1. Reaguj, gdy widzisz przemoc. Ważne jest, by wszystkie osoby, które widziały akt przemocy mogły poświadczyć także twoją reakcję przekaż wyraźnie, że zachowania tego typu są niedopuszczalne i że wszyscy mają zapewnioną ochronę przed aktami przemocy. 2. Dokładnie nazwij zachowanie prześladowczyni/cy. Nie dopuszczaj, by słowa uznane za obraźliwe zostały uznane za zwykłe złe zachowanie lub nieuprzejmość. 3. Zgeneralizuj swój negatywny osąd sytuacji: kiedy mówisz o przemocy słownej lub fizycznej, np. w tej szkole nie zgadzamy się na stosowanie przemocy wobec kogokolwiek, nie dyskryminujemy innych. 4. Podkreśl wpływ podobnych zachowań na inne osoby i całą grupę, której dotyczyło zachowanie. 119
Reagowanie na przemoc - sprawcy Możesz mieć trudności w porozumieniu się z osobą wyrażającą ekstremalne poglądy. Oto kilka wskazówek: 1. Spróbuj prezentować podejście pedagogiczne, nie dyscyplinarne - nie dawaj sprawczyniom/com prześladowań do zrozumienia, że rzucasz im wyzwanie na gruncie ich poglądów. 2. Jeśli próbują minimalizować powagę zdarzenia, mówiąc, że tylko żartowali, nie przyjmuj tego wytłumaczenia. Wyjaśnij, jak używanie przemocy wpływa na poszkodowaną osobę. 3. Wyjaśnij, że nie chcesz narzucać swoich opinii, że możecie o tym dyskutować. Nie wchodź w dyskusję na temat przekonań, lecz sprzeciwiaj się zachowaniom o charakterze dyskryminującym. 4. Wymagaj jednoznacznej deklaracji zmiany zachowań, oczekując, że sprawczynie/cy przejmą odpowiedzialność za swoje czyny. 120
Reagowanie na przemoc - osoby prześladowane (1) 1. Nie staraj się zrobić z nich bezradnych ofiar. Przypomnij im, że mają wpływ na to, co się dzieje. Zachęcaj do wypracowania w sobie wysokiej samooceny i szacunku do siebie. Przypomnij, że jeśli są celem prześladowania, nie znaczy to, że na to zasługują. 2. Przypomnij im, że mają prawo do życia w bezpiecznym środowisku i że odpowiedzialnością szkoły jest zapewnienie im go. 3. Zachęcaj ich do rozwoju osobistego jeśli są celem prześladowania, skłaniaj ich, aby nie ukrywać i nie wstydzić się tego, kim są. 4. Umieść sytuację w określonym kontekście (ta sytuacja nie będzie trwać wiecznie, to tylko mała grupka ludzi, to zdarza się tylko w szkole, itp.) aby pomóc im spojrzeć na problem z dystansu i właściwej perspektywy. 121
Reagowanie na przemoc - osoby prześladowane (1) 5. Przyznaj im prawo do poczucia krzywdy i gniewu; staraj się nadać rzeczom właściwe priorytety, ale nie minimalizuj tego, ich skrzywdzenia. 6. Pamiętaj, że najlepszym narzędziem przeciwko dręczeniu jest dobra grupa przyjaciół zachęć ich, by prosili o pomoc koleżanki lub kolegów, pomóż im wyjaśnić innym, przez co przechodzą osoby dyskryminowane. 7. Przypomnij im, że zawsze mogą na ciebie liczyć. Jasno powiedz, że zawsze wysłuchasz opowieści o ich problemach mówienie to nie to samo, co skarżenie na innych. 122
Kiedy działać? (1) Samo to, że uczennica czy uczeń jest nieheteroseksualnej orientacji, nie jest powodem, by prosić tę osobę o rozmowę czy kontaktować się z jej rodzicami, Należy dyskretnie obserwować sytuację. Rozmawiamy z uczennicą czy uczniem kiedy: obserwujemy symptomy kłopotów emocjonalnych i psychologicznych (np. lęku, depresji, wycofania, niskiej samooceny), zauważamy oznaki dyskryminacji, wykluczenia, przemocy, osoba ta sama zgłosi się z potrzebą rozmowy na ten temat. 123
Kiedy działać? (2) w pierwszej kolejności należy porozmawiać z tą uczennicą lub uczniem. Nie należy niczego robić za plecami tej osoby, a najlepiej na każde swoje działanie uzyskać wcześniej jej zgodę. 124
Rodzice i osoby trzecie rozmawiać czy nie? rodzice mogą nie akceptować orientacji seksualnej dziecka lub o niej nie wiedzieć. Zdradzając im sekret danej osoby, możemy jej zaszkodzić, wszystkie uczennice i uczniowie mają prawo do poszanowania ich prywatności nauczycielki i nauczyciele nie tylko nie muszą nikogo (w tym rodziców) informować o sprawach orientacji seksualnej danej osoby, ale wręcz powinni uszanować jej prywatność. 125
W razie wątpliwości w razie wątpliwości co robić, należy zasięgnąć porady szkolnej psycholożki/ga lub poradni psychologiczno-pedagogicznej (ale bez podawania nazwiska osoby, o którą chodzi), ujawnianie personaliów tej osoby innym (wyłącznie uprawnionym osobom) jest uzasadnione, jeśli dochodzi wobec niej do przemocy i niezbędna jest reakcja szkoły, w takiej sytuacji w pierwszej kolejności należy porozmawiać z zainteresowaną osobą i poinformować ją o swoich zamiarach podjęcia działania, jednocześnie zapewniając jej wsparcie, jeśli dana osoba została pokrzywdzona przestępstwem na terenie szkoły, np. została pobita, to nawet jeśli jest przeciwna interwencji ze strony dyrekcji, zgłoszenie pobicia jest obowiązkiem szkoły. 126
Podsumowanie i ewaluacja MODUŁ VII
Bibliografia Bojarska K., Psychologiczne i społeczne uwarunkowania stereotypów, uprzedzeń i dyskryminacji, w: Denes D. (red.), Jak zorganizować wydarzenie antydyskryminacyjne. Podręcznik działań w społecznościach lokalnych, Stowarzyszenie Lambda - Warszawa, Stowarzyszenie Otwarte Forum, Warszawa 2009. Gawlicz K., Rudnicki P., Starnawski M. (red.), Dyskryminacja w szkole - obecność (nie)usprawiedliwiona. O budowaniu edukacji antydyskryminacyjnej w systemie edukacji formalnej w Polsce. Raport z badań, Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej, Warszawa 2015. Grabski B., Iniewicz G., Mijas M. (red.), Wprowadzenie do psychologii LGB, Wydawnictwo Continuo, Wrocław 2012. 128
Bibliografia Gualdi M., Martelli M., Wilhelm W., Bidreoń R., Abramowicz M., Schoolmates, Znęcanie w szkołach. Przewodnik dla młodzieży jak przeciwdziałać znęcaniu, Kampania Przeciw Homofobii, Warszawa. Iniewicz G., Stres mniejszościowy u osób biseksualnych i homoseksualnych. W poszukiwaniu czynników ryzyka i czynników chroniących, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2015. Perez R.M., Bieschke K.J., DeBord K.A. (red.), Podręcznik poradnictwa i psychoterapii osób homoseksualnych i biseksualnych, Kampania Przeciw Homofobii, Warszawa 2014. 129
Bibliografia Makuchowska M. (red.) Przemoc motywowana homofobią. Raport 2011, Warszawa 2011. Makuchowska M., Pawlęga M., Sytuacja społeczna osób LGBT. Raport za lata 2010 i 2011, Warszawa 2012. Świerszcz J. (red.), Lekcja równości. Materiały dla nauczycieli i nauczycielek. Jak rozmawiać o orientacji seksualnej w szkole i wspierać młodzież, Kampania Przeciw Homofobii, Warszawa 2011. Świerszcz J. (red.), Lekcja równości. Postawy i potrzeby kadry szkolnej i młodzieży wobec homofobii w szkole, Kampania Przeciw Homofobii, Warszawa 2011. 130
Dziękujemy za uczestnictwo w zajęciach! www.szkolabezhomofobii.pl