dr Tomasz Parys Wydział Zarządzania - Uniwersytet Warszawski

Bariery wdrożeniowe systemu zintegrowanego klasy ERP i ich postrzeganie przez użytkowników dr Tomasz Parys Wydział Zarządzania - Uniwersytet Warszawski Wprowadzenie Wdrożenie systemu zintegrowanego klasy ERP, którego podstawowym zadaniem jest wspomaganie działalności produkcyjnej przedsiębiorstwa nie jest niczym wyjątkowym. Wdrożenie jest koniecznością dla firm chcących prowadzić konkurencyjny biznes. Sprawnie działający system zarządzania, wsparty specjalizowanym rozwiązaniem informatycznym, jest obecnie normą w świecie biznesu. Popularność systemów tej klasy oraz duża liczba ich wdrożeń w Polsce jest rezultatem nieuchronności dostosowania do ogólnoświatowych standardów i nadrabiania zaległości. Na koniec roku 2003 system klasy ERP (wdrożony w różnym zakresie) wykorzystywany był w 864 polskich przedsiębiorstwach. 1 Według danych uzyskanych przez Plaut, 62 % średniej wielkości przedsiębiorstw w Polsce, 83% w Czechach i 62% w Austrii ma już wdrożony system ERP 2. Natomiast według stanu na grudzień 2003 roku 86% polskich przedsiębiorstw planowało rozszerzenie już posiadanego pakietu klasy ERP lub jego wdrożenie. 3 Wynika z powyższego, iż systemy zintegrowane klasy ERP przestały być już domeną wyłącznie wielkich firm i rozpoczął się proces wchodzenia systemów tej klasy pod strzechy. Z tego też względu należy zaprezentować problematykę związaną z wdrożeniem systemu tej klasy oraz bariery z nim związane. System ERP System ERP (ang. Enterprise Resource Planning) - planowanie zasobów przedsiębiorstwa jest kompleksowym systemem wspierającym działalność przedsiębiorstwa w pełnym zakresie jego działalności począwszy od planowania produkcji i zaopatrzenia, przez zarządzanie produkcją, rozliczanie zarówno ilościowe jak i wartościowe, zarządzanie finansami, zasobami ludzkimi i materiałowymi aż po sprzedaż i wysyłkę gotowych 1 por. Parys T., Bariery wdrożenia zintegrowanego systemu informatycznego i ich przezwyciężanie na przykładzie systemu klasy ERP, rozprawa doktorska, Wydział Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2004. 2 Augustyniak S., Dwie trzecie polskich średnich firm z ERP, CXO - Magazyn Kadry Zarządzającej - dostępny na witrynie internetowej pod adresem http://www.cxo.pl - według stanu na dzień 18-01-2004. 3 por. Adamczewski P., Zintegrowane systemy informatyczne w praktyce, Mikom, Warszawa 2004. 1

produktów do klienta, jak również wsparcie dla serwisu. System ten jest rozwiązaniem, które powstało jako skutek ewolucji systemów wspomagających zarządzanie 4. Zanim powstał, istniały inne systemy, które przeobrażały się w coraz to nowsze i doskonalsze rozwiązania. Na bazie istniejącego systemu powstawał nowy, bardziej funkcjonalny, odznaczający się większym stopniem integracji system, którego cechą charakterystyczną było to, iż zawierał cechy i funkcjonalność poprzednika. 5 Dynamiczny rozwój techniki i technologii komputerowych pozwalał, przez zastosowanie coraz nowocześniejszych urządzeń komputerowych, budować systemy coraz doskonalsze, wydajniejsze i bardziej nowoczesne. etapach: 6 Rozwój systemu zintegrowanego ERP można syntetycznie ująć w następujących 1. Systemy sterowania zapasami (ang. inventory control). Ich rozwój przypadł na schyłek lat 50-tych ubiegłego stulecia, kiedy to zaczęły pojawiać się pierwsze systemy ewidencjonowania zapasów wsparte prostym oprogramowaniem bazującym na statystycznych i zdroworozsądkowych metodach sterowania zapasami. 2. MRP (ang. Material Requirements Planning) - planowanie potrzeb materiałowych jest systemem wspomagającym planowanie oraz harmonogramowanie produkcji. W stosunku do prostych metod sterowania zapasami MRP wzbogacony został także o prognozowanie, określanie stanów magazynowych, śledzenie oraz rozliczanie ilościowe produkcji. 3. MRP II (ang. Manufacturing Resource Planning) - planowanie zasobów produkcyjnych. Wraz z upływem czasu MRP uzupełnione zostało o planowanie innych poza materiałami czynników produkcji jak np. energia, praca. Dużym osiągnięciem było zintegrowanie danych pochodzących z produkcji i sprzedaży z ich planowaniem. 4. MRP III lub MRP II+ (ang. Money Resource Planning) - planowanie zasobów finansowych przedsiębiorstwa. System ten, niekiedy w ogóle nie uwzględniany w ewolucji jako oddzielny 7 stanowił uzupełnienie funkcjonalności MRP II o procedury 4 Parys T., Bariery występujące przy wdrożeniu zintegrowanego systemu wspomagania zarządzania klasy ERP, Knosala R. (red.) Komputerowo Zintegrowane Zarządzanie - zbiór prac, WNT, Warszawa 2003. 5 Parys T., Zintegrowany system wspomagania zarządzania MRP II, [w:] Kasprzak T. (red.) Integracja i architektury systemów informacyjnych przedsiębiorstw, WNE UW, Warszawa 2000. 6 Parys T., Ewolucja zintegrowanych systemów wspomagania zarządzania klasy ERP w kierunku C- commerce, [w:] Porębska-Miąc T., Sroka H. (red.), Systemy Wspomagania Organizacji SWO 2002, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2002, str. 113-121. 7 Adamczewski P., Ku systemom zintegrowanym klasy ERP II, [w:] Kubiak B.F., Korowicki A. (ed.), Human Computer Interaction 2001, wyd. Akwila - Roman Młodkowski, Gdańsk 2001.. 2

finansowe. Umożliwiał rozliczanie produkcji i obszarów z nią związanych nie tylko w ujęciu ilościowym ale także wartościowym. 5. ERP (ang. Enterprise Resource Planning) - planowanie zasobów przedsiębiorstwa jest kolejnym rozwinięciem poprzedniego systemu. Stanowi on uzupełnienie funkcjonalności poprzednika o dodatkowe zakresy funkcjonalności nie wspierane dotychczas przez systemy tj. zarządzanie zasobami ludzkimi, zarządzanie jakością, wsparcie dla kontaktów z klientami, wspomaganie dystrybucji, zarządzanie serwisem itd. System zintegrowany klasy ERP osiągnął już taką funkcjonalność, że jest w stanie wspierać całość aktywności przedsiębiorstwa. Ulega on nadal ewolucji otwierając się na zewnątrz przedsiębiorstwa. Określany jest jako ERP II. System taki jest oparty na nowym modelu biznesu, w którym partnerzy handlowi firmy współuczestniczą w wykorzystaniu jej zasobów na kolejnych etapach tj. projektowania, wytwarzania i dystrybucji produktu. W modelu tym aplikacje klasy ERP poszczególnych firm wymieniają ze sobą dane w celu polepszenia współpracy. Jest to pojęcie wprowadzone do literatury przedmiotu przez Gartner Group w roku 2000 8 i w swej istocie jest nie tyle systemem co pewnym rodzajem strategii biznesowej 9 - strategii otwarcia się na zewnętrznych partnerów. Jest rodzajem specyfikacji aplikacji dla firm biorących aktywny udział w globalnym biznesie. Wdrożenie systemu zintegrowanego klasy ERP Wdrożenie systemu zintegrowanego klasy ERP, jako złożonego systemu wspomagającego zarządzanie jest przedsięwzięciem wieloetapowym charakteryzującym się dużym stopniem trudności. Wdrożenia systemów tej klasy są największymi inwestycjami informatycznymi w przedsiębiorstwie w przekroju kosztów, stopnia złożoności oraz czasu wdrożenia. Wdrożenie systemu zintegrowanego stanowi dla firmy krok o charakterze strategicznym. Jest największą inwestycją informatyczną w całej działalności przedsiębiorstwa. Wdrożenia systemów zintegrowanych, sposoby ich realizacji, różne źródła niepowodzeń nie są wprawdzie nową sytuacją problemową i chociaż istnieje obszerna o różnym stopniu szczegółowości literatura dotycząca tej problematyki, to brak jest jednak syntetycznego zestawienia problemów występujących w procesie wdrażania systemów. 8 http://republika.pl/safer/ewolucjssystemówerp/ewolucjasystemów ERP.htm - w cytowanym kształcie witryna istniała w dniu 24-10-2003. 9 Woźniak M., Kralewski D., Kierunki rozwoju systemów wspomagających zarządzanie przedsiębiorstwem, [w:] Kubiak B. F., Korowicki A. (ed.), Human Computer Interaction 2001, wyd. Akwila - Roman Młodkowski, Gdańsk 2001. 3

Dlatego też analizowane w niniejszym opracowaniu bariery, w zamyśle autora, mają stanowić uzupełnienie tego zagadnienia. Jak wykazują badania prowadzone na rynku amerykańskim m.in. przez Gartner Group, co roku realizowanych jest około 200.000 projektów informatycznych za kwotę 275 mld. USD, przy czym ponad 30 % nigdy nie zostało ukończonych, 53 % przekracza budżet, a tylko 16 % kończy się sukcesem 10. Tabela 1: Prawdopodobieństwo powodzenia projektów informatycznych Procentowy udział zakończenia projektu Rozmiar Wielkość [FP] 11 przed przedsięwzięcia terminem terminowo opóźnione zaniechane 1 bardzo małe programy 14,68 83,15 1,92 0,25 10 małe programy 11,08 81,25 5,67 2,00 100 małe aplikacje 6,06 74,77 11,83 7,34 1000 duże aplikacje 1,24 60,76 17,67 20,33 10000 systemy informatyczne 0,14 28,03 23,83 48,00 100000 bardzo duże systemy 0,00 13,67 21,33 65,00 informatyczne źródło : Parys T., Bariery wdrożenia..., op. cit., str. 94 W przypadku dużych systemów informatycznych terminowo realizowanych jest 28,03 %, natomiast odsetek zaniechanych wynosi 48 %. W przypadku bardzo dużych systemów informatycznych (a do takich niewątpliwie należy system informatyczny klasy ERP) odsetek zrealizowanych w terminie spada i wynosi jedynie 13,67 %, natomiast zaniechanych zostaje aż 65 % projektów. 12 Zaś według danych organizacji Standish Group, badającej amerykański rynek informatyczny oraz innych analityków np. Caper Jones, średnie opóźnienie w realizacji projektu informatycznego wynosi od 6 do 12 miesięcy w stosunku do planowanego terminu, natomiast koszty rosną o 50 do 100 %. 13 Każdy system informatyczny wdrażany jest przez zespoły doświadczonych konsultantów, którzy w swojej pracy opierają się na sprawdzonych metodykach wdrożeniowych, wykorzystują modele referencyjne, jak również stosują 10 Czarnacka-Chrobot B., Błędy w zarządzaniu projektem informatycznym - skala problemu i aspekty metodologiczne, [w:] XIII Górska Szkoła PTI - materiały konferencyjne Polskiego Towarzystwa Informatycznego w Szczyrku, Szczyrk 2001. 11 FP (ang. Function Points) - punkty funkcyjne przyznawane aplikacjom. Wielkość 1000 FP odpowiada specjalizowanemu systemowi dziedzinowemu (np. aplikacja finansowo - księgowa) obsługującemu całą firmę. 12 Stanik J., Szewczuk J., Szacowanie ryzyka przedsięwzięć informatycznych cz. I - wprowadzenie do oceny ryzyka przedsięwzięć informatycznych [w:] Kubiak B.F., Korowicki A., (red), Human Computer Interaction 2001, Wydawnictwo Akwila - Roman Młodkowski, Gdańsk 2001. 13 Yourdon E., Marsz ku klęsce, WNT, Warszawa 2000. 4

najnowsze i najbardziej zaawansowane informatyczne narzędzia wspomagające (np. programy CASE). Każde wdrożenie jest realizowane w ramach projektu, opartego na specjalnie przygotowanym harmonogramie i określonym budżecie. Pojawia się pytanie, dlaczego więc tak wysoki odsetek projektów skazanych jest na niepowodzenie. Odpowiedzią na tak postawione pytanie może być stwierdzenie, iż w trakcie wdrożenia występują bariery, które mają wpływ na powodzenie projektu wdrożeniowego. Te właśnie bariery (w ujęciu literaturowym) przedstawione zostały poniżej. Bariery wdrożenia systemu klasy ERP Barierę wdrożeniową zdefiniować można jako czynnik (lub czynniki), którego oddziaływanie może mieć negatywny wpływ na przebieg procesu wdrożeniowego, jak również stanowić zagrożenie dla zakończenia projektu sukcesem. Bariery i ich postrzeganie przez użytkowników systemu informatycznego analizowane były w oparciu o klasyczny, przedstawiony w literaturze przedmiotu podział : 14 Bariera techniczna - najbardziej widoczna dla użytkownika, jako że jest ona bezpośrednio związana z koniecznością zastosowania określonego (zazwyczaj nowego) rozwiązania zarówno w aspekcie sprzętowym, jak i programowym. Dodatkowo systemy złożone, a takim właśnie jest system klasy ERP, wymagają specyficznej infrastruktury, której często w ogóle nie ma, a jeżeli jest to, jej stan nie jest zadowalający. Bariera ekonomiczna - najczęściej występująca bariera, gdyż jest ona związana z środkami finansowymi. Właśnie ograniczenia finansowe powodują, że w czasie wdrożenia rezygnuje się z wielu działań, których podjęcie byłoby pożądane dla firmy. Zaniechanie ich (efekt redukcji kosztów) wpływa negatywnie na cały proces wdrożenia, a później funkcjonowanie systemu. Bariera organizacyjna - powiązana jest z trudnościami przystosowania struktury organizacyjnej firmy i procedur jej działania do wymogów wynikających ze specyfiki systemu zintegrowanego. Szczególnie istotne jest tutaj umiejscowienie zespołu wdrożeniowego oraz włączenie do jego składu odpowiednich osób z firmy. 14 por. Kisielnicki J., Informatyczna infrastruktura zarządzania, PWN, Warszawa 1993. 5

Bariera socjopsychologiczna 15 - jest bezpośrednio związana z czynnikiem ludzkim w organizacji, a jej wystąpienie ma bardzo istotne znaczenie dla przebiegu procesu wdrożeniowego. Wprowadzanie zmian, generalnie, budzi opór wśród ludzi. Uczestnicy danej organizacji, w której mają nastąpić zmiany, próbują swoim działaniem podważyć sens ich wprowadzania. Postępowanie takie nacechowane jest najczęściej ukrytą niechęcią wpływającą w efekcie na niepowodzenie całego przedsięwzięcia informatyzacyjnego. Jeżeli pracownikom nie wyjaśni się zasad funkcjonowania systemu i nie zrozumieją oni ich sensu, uprzedzą się, czego skutkiem mogą być próby wykazania mankamentów, a wręcz nieprzydatności całego systemu. Postrzeganie barier wdrożeniowych przez użytkowników Bariery wdrożeniowe systemu zintegrowanego klasy ERP były przedmiotem badań prowadzonych przez autora na potrzeby rozprawy doktorskiej. Jednym z wątków badań było postrzeganie przez użytkowników barier wdrożeniowych oraz ich znaczenia w procesie wdrożenia. Badania przeprowadzone zostały w 6 organizacjach wykorzystujących systemy informatyczne wspomagające ich funkcjonowanie. Były to przedsiębiorstwa z różnych branż. Ogółem w badaniu wzięło udział 349 osób. Z tej liczby 232 osoby to pracownicy firm klientów, natomiast 26 osób to konsultanci wdrożeniowi - pracownicy firmy dostawcy rozwiązania informatycznego. Badania przeprowadzone zostały w podziale na 3 grupy. Pierwszą stanowili użytkownicy końcowi systemu komputerowego - pracownicy firm klientów pracujący z systemem, drugą informatycy, którzy także pracowali z systemem zintegrowanym, trzecią zaś grupą byli konsultanci wdrożeniowi - pracownicy firm oferujących system zintegrowany. W niniejszym opracowaniu przedstawione zostały wyniki badań dotyczące dwóch pierwszych grup. Grupa trzecia nie została w niniejszym opracowaniu uwzględniona, z uwagi na fakt, że konsultanci wdrożeniowi nie są użytkownikami systemu. W toku przeprowadzonych badań użytkownicy zapytani zostali o to, jaka bariera ich zdaniem występuje w czasie wdrożenia systemu zintegrowanego. Wypełniając ankietę mieli oni określić, która z wymienionych barier 16 występuje najczęściej. Otrzymane wyniki przedstawione zostały na rysunku nr 1. 15 w czasie badań bariera ta określana była jako społeczna. 16 badani użytkownicy pytani byli o bariery według przedstawionej powyżej klasyfikacji literaturowej. 6

28% 33% 26% 13% ekonomiczna techniczna organizacyjna społeczna Rysunek 1: Bariery wdrożeniowe według użytkowników źródło : opracowanie własne Bariera ekonomiczna jest barierą najczęściej występującą i najłatwiejszą do identyfikacji, jednak najtrudniejszą do wyeliminowania - co wynika z jej specyfiki (jest to proste rozgraniczenie: albo są środki finansowe, albo ich nie ma). Bariera ekonomiczna ponadto determinuje większość podejmowanych działań, jak również wywiera duży wpływ na występowanie innych barier. Użytkownicy, którzy wskazali barierę ekonomiczną jako występującą najczęściej i pytani o rozmiar jej wpływu na zagrożenie dla projektu wdrożeniowego, w większości określili go jako duży. Uznało tak 54% (wskazania duży i bardzo duży ). Stosunkowo równomiernie rozłożyły się wyniki skrajnych ocen użytkowników. 5% oceniło, że bariera ta ma zupełny wpływ na przebieg procesu wdrożeniowego, podczas gdy odsetek badanych, którzy uznali, iż wpływ tej bariery jest znikomy wyniósł 7%. 19% 5% 7% 15% 35% 19% znikomy bardzo mały mały duży bardzo duży zupełny Rysunek 2: Rozmiar negatywnego wpływu bariery ekonomicznej na przebieg wdrożenia według użytkowników źródło : opracowanie własne 7

Bariera techniczna jest także barierą łatwą do identyfikacji i daje się stosunkowo prosto wyeliminować (przy założeniu, że są środki finansowe) 17. Ma ona także najmniejszy wpływ na przebieg wdrożenia. Potwierdziły to wyniki badań, które przedstawione zostały na rysunku 3. 21% 2% 6% 18% 26% 27% znikomy bardzo mały mały duży bardzo duży zupełny Rysunek 3: Rozmiar negatywnego wpływu bariery technicznej na przebieg wdrożenia według użytkowników źródło : opracowanie własne Użytkownicy, którzy uznali barierę techniczną za występującą najczęściej pytani o jej negatywne oddziaływanie na przebieg projektu wdrożeniowego udzielili odpowiedzi, które rozłożyły się równomiernie. 45 % z nich uznało, że bariera techniczna ma duży negatywny wpływ na przebieg procesu wdrożeniowego (odpowiedzi duży i bardzo duży ), natomiast 47% było zdania, że wpływ ten jest mały (odpowiedzi mały i bardzo mały ). Wynika to z faktu, że bariera techniczna jest, jak już zauważono powyżej, łatwa do identyfikacji, dlatego też użytkownicy mogli w miarę obiektywnie stwierdzić braki w wyposażeniu technicznym (np. brak nowoczesnych komputerów). Równomierny rozkład uzyskanych wyników świadczy o różnym poziomie tegoż wyposażenia w badanych firmach. Największa ilość zagrożeń wynika z bariery organizacyjnej oraz społecznej. Te dwie bariery są ze sobą ściśle powiązane, jako że obie związane są bezpośrednio z ludźmi zaangażowanymi w proces wdrożeniowy 18. Obie te bariery także były przedmiotem badań. Wyniki odnośnie bariery organizacyjnej zostały przedstawione na rysunku 4. 17 Parys T., Bariery występujące przy wdrożeniu..., op. cit., str. 217. 18 tamże 8

1% 22% 9% 25% 19% 24% znikomy bardzo mały mały duży bardzo duży zupełny Rysunek 4: Rozmiar negatywnego wpływu bariery organizacyjnej na przebieg wdrożenia według użytkowników źródło : opracowanie własne Rozkład opinii użytkowników w odniesieniu do bariery organizacyjnej jest także stosunkowo równomierny. Wśród użytkowników, którzy uznali barierę organizacyjną jako najczęściej występującą 47% określiło jej wpływ jako duży (wskazania duży i bardzo duży ), natomiast 48% uznało go za mały (wskazania mały i bardzo mały ). Zauważyć należy, że jedynie 1% badanych uważa, że występowanie tej bariery ma znikomy negatywny wpływ na przebieg procesu wdrożeniowego, zaś aż 9% było zdania, iż negatywny wpływ tej bariery na przebieg procesu wdrożeniowego jest zupełny. Ostatnią barierą wg ujęcia literaturowego jest bariera społeczna (socjopsychologiczna). Uzyskane wyniki odnośnie tej bariery ilustruje rysunek nr 5. Na uwagę zasługuje fakt, iż tylko 2% badanych uznało, że bariera ta ma zupełnie negatywny wpływ na przebieg prac wdrożeniowych, co w żadnym stopniu nie pokrywało się z wynikami szczegółowych badań nad konkretnymi barierami. W ich trakcie okazało się, iż bariera ta miała kluczowe znaczenie dla prac wdrożeniowych i generowała zdecydowanie najwięcej zagrożeń dla przebiegu wdrożenia. Bariera ta jest bowiem wynikiem ludzkich przekonań i zachowań nie jest przez samych oceniających w pełni uświadomiona. Dlatego też nie można przewidzieć w którym momencie wdrożenia i z jakim natężeniem ona wystąpi. Jako, że jest on bezpośrednim następstwem ludzkich zachowań i postaw nie jest możliwe określenie pełnej listy możliwych przejawów, pod którymi bariera ta wystąpi. 9

19% 2% 7% 23% 24% 25% znikomy bardzo mały mały duży bardzo duży zupełny Rysunek 5: Rozmiar negatywnego wpływu bariery społecznej na przebieg wdrożenia według użytkowników źródło : opracowanie własne Wyznaczanie związków pomiędzy barierami Bariery wdrożeniowe są obecne w każdym projekcie wdrożeniowym i choć występują w różnych sytuacjach i momentach wdrożenia, pozornie niezależne, są jednak ze sobą połączone i wzajemnie na siebie oddziaływują. Ze względu na fakt, iż każde wdrożenie jest unikalne, niepowtarzalne oraz realizowane każdorazowo w różnych warunkach, determinowanych rzeczywistością firmy w każdym projekcie wzajemne związki barier będą miały zupełnie inny charakter oraz siłę negatywnego oddziaływania na przebieg procesu wdrożeniowego. W celu wyznaczenia związków zachodzących między barierami oraz wykrycia ich siły należy zastosować metodę zaproponowaną przez J. Kisielnickiego 19 - zbudować zespół macierzy (por rys.6). Aby możliwe było zbudowanie takiego zespołu macierzy należy ustalić: zbiory barier technicznych (T=1,2,...,n), zbiór barier ekonomicznych (E=1,2,...n), organizacyjnych (O=1,2,..., n ), oraz społecznych (S=1,2,..., n); cechy każdego z elementów należących do zbiorów T,E,O,S oraz relacje, jakie zachodzą pomiędzy elementami poszczególnych zbiorów. W celu praktycznego wyznaczenia związków pomiędzy poszczególnymi barierami budowane są macierze jednostkowe, które w szczegółowy i detaliczny sposób opisują wzajemne relacje poszczególnych współzależnych elementów 20. 19 Kisielnicki J., Informatyczna infrastruktura..., op. cit., str. 286-287. 20 por. tamże, str. 289. 10

Rysunek 6: Macierze powiązań czynników źródło : Kisielnicki J., Informatyczna infrastruktura..., op. cit., str. 286 Zakończenie Bariery wdrożeniowe są nieodłącznym elementem każdego wdrożenia. Występują i będą występować w każdym projekcie wdrożeniowym, przy czym ich natężenie i zakres negatywnego oddziaływania będzie zależał od wielkości przedsiębiorstwa i zakresu wdrożenia. Z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, iż bariery wystąpią we wdrożeniu bez względu na stopień zaawansowania technicznego systemu oraz zastosowanych technik oraz narzędzi wdrożeniowych. Poznanie zaś barier i ich identyfikacja w praktyce wdrożeniowej pozwoli na podjęcie kroków zaradczych, a tym samym umożliwi ograniczenie negatywnych skutków występowania barier wdrożeniowych. Literatura : 1. Adamczewski P., Ku systemom zintegrowanym klasy ERP II, Kubiak B.F., Korowicki A., (ed.). Human Computer Interaction 2001, wyd. Akwila - Roman Młodkowski, Gdańsk 2001 2. Adamczewski P., Zintegrowane systemy informatyczne w praktyce, Mikom, Warszawa 2004 11

3. Augustyniak S., Dwie trzecie polskich średnich firm z ERP, CXO - Magazyn Kadry Zarządzającej, dostępny pod adresem http://www.cxo.pl - wg. stanu na 18-01-2004 4. Czarnacka-Chrobot B., Błędy w zarządzaniu projektem informatycznym - skala problemu i aspekty metodologiczne, XIII Górska Szkoła PTI - materiały konferencyjne PTI w Szczyrku, Szczyrk 2001 5. Kisielnicki J., Informatyczna infrastruktura zarządzania, PWN, Warszawa 1993 6. Parys T., Bariery wdrożenia zintegrowanego systemu informatycznego i ich przezwyciężanie na przykładzie systemu klasy ERP, rozprawa doktorska, Wydział Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2004 7. Parys T., Bariery występujące przy wdrożeniu zintegrowanego systemu wspomagania zarządzania klasy ERP, Knosala R. (red.) Komputerowo Zintegrowane Zarządzanie - zbiór prac, WNT, Warszawa 2003 8. Parys T., Ewolucja zintegrowanych systemów wspomagania zarządzania klasy ERP w kierunku C-commerce, Porębska-Miąc T., Sroka H. (red.), Systemy Wspomagania Organizacji SWO 2002, wydawnictwo AE w Katowicach, Katowice, 2002 r. 9. Parys T., Zintegrowany system wspomagania zarządzania MRP II, Kasprzak T. (red.), Integracja i architektury systemów informacyjnych przedsiębiorstw, WNE UW, Warszawa 2000 10. Stanik J., Szewczuk J., Szacowanie ryzyka przedsięwzięć informatycznych cz. I - wprowadzenie do oceny ryzyka przedsięwzięć informatycznych, Kubiak B.F., Korowicki A., (red). Human Computer Interaction 2001, wyd. Akwila - Roman Młodkowski, Gdańsk 2001 11. Witryna internetowa poświęcona systemom zintegrowanym klasy ERP - dostępna pod adresem http://republika.pl/safer/ewolucjasystemówerp - wg stanu w dniu 24-10-2003 r. 12. Woźniak M., Kralewski D., Kierunki rozwoju systemów wspomagających zarządzanie przedsiębiorstwem, Kubiak B, Korowicki A. (ed.), Human Computer Interaction 2001, wyd. Akwila - Roman Młodkowski, Gdańsk 2001 13. Yourdon E., Marsz ku klęsce, WNT, Warszawa 2000 12