Efektywne sposoby promocji zdrowia jamy ustnej

Czas. Stomat., 2005, LVIII, 6 Efektywne sposoby promocji zdrowia jamy ustnej Effectiveness of health promotion Izabela Strużycka 1, Agata Małkowska 2, Janina Stopa 2 Z Zakładu Stomatologii Zachowawczej IS AM w Warszawie 1 Kierownik: dr hab. n. med. E. Jodkowska Z Katedry Stomatologii Zachowawczej i Periodontologii AM w Poznaniu 2 Kierownik: prof. dr hab. Janina Stopa Streszczenie Promocja zdrowia jamy ustnej jest integralną składową promocji zdrowia. W pracy zwrócono uwagę na szczególne znaczenie edukacji prozdrowotnej jako podstawowego narzędzia promocji zdrowia. Główny cel stomatologicznej edukacji prozdrowotnej skupia się na zmianie tych zachowań, które sprzyjają rozwojowi chorób jamy ustnej oraz przygotowaniu do podejmowania świadomych decyzji wpływających na stan zdrowia jamy ustnej. Summary Oral health promotion is in integral part of health promotion. In this paper attention has been paid to the particular role of health education as a basic instrument in health promotion. The main aim of oral health education is the changing of those habits which are conducive to the development of oral diseases and preparation to make conscious decisions influencing oral health. HASŁA INDEKSOWE: promocja zdrowia, edukacja prozdrowotna KEYWORDS: health promotion, health education Zdrowie jamy ustnej, określane przez Światową Organizację Zdrowia jako pozytywny standard zdrowotny umożliwiający swobodę mówienia, spożywania pokarmów, utrzymywania kontaktów towarzyskich z innymi ludźmi, przy braku dyskomfortu czy skrępowania, jest integralną częścią składową zdrowia ogólnego pacjenta (9) i przyczynia się do ogólnego dobrostanu jednostki (ang. well being ). Zdrowie jamy ustnej warunkują nie tylko prawidłowe zachowania higieniczne i dietetyczne, ale również cechy osobnicze (genetyczne), skuteczność opieki stomatologicznej i ogólnomedycznej oraz czynniki społeczne, polityczne, ekonomiczne i środowiskowe (11). Działania zmierzające do utrzymania bądź poprawy zdrowia powinny odbywać się na wszystkich tych płaszczyznach, a podjęcie ich umożliwia pacjentom przejęcie większej kontroli nad swoim zdrowiem. Promocja zdrowia zaistniała początkowo jako społeczny ruch prozdrowotny. Obecnie funkcjonuje także jako dziedzina nauki rozwinięta na gruncie dawnych zasad higieny. Istnieje wiele definicji określających pojęcie promocji zdrowia. Według Forstera są to zaplanowane działanie promujące zdrowie lub zapobiegające chorobie, kalectwu czy przedwczesnej śmierci (10). Karski, z kolei, definiuje zagadnienie jako proces umożliwiający ludziom kontrolę nad zdrowiem i prowadzący do uzyskania poprawy stanu zdrowia. Proces ten dotyczy także ludności w skali globalnej i nie powinien koncentrować się tylko na pojedynczych osobach narażonych na czynniki utraty zdrowia (7). Światowa Organizacja Zdrowia określa promo- 392

2005, LVIII, 6 Promocja zdrowia jamy ustnej cję zdrowia jako proces umożliwiający ludziom przejęcie większej kontroli nad swoim zdrowiem i ułatwienie jego poprawy (9). Główny nurt prac koncepcyjnych, dyskusyjnych i programowych toczy się pod auspicjami Światowej Organizacji Zdrowia, która to w jednym z dokumentów, tzw. Karcie Ottawskiej z 1986 roku formułuje podstawowe cele promocji zdrowia. Działania prozdrowotne według niej obejmują: budowanie promującej zdrowie polityki społecznej, tworzenie środowiska sprzyjającego zdrowiu, wspieranie działań podejmowanych przez społeczności, rozwijanie indywidualnej aktywności oraz reorientację służby zdrowia. Powyższe wytyczne ŚOZ wskazują, że podstawą uzyskania zadowalających wyników programów zdrowotnych jest udział w nich społeczności, wieloresortowa i długoterminowa kooperacja oraz integracja działań (15). Promocja zdrowia jamy ustnej jest integralną składową promocji zdrowia. Choroby zębów stanowią przyczynę bólu oraz źródło niezdolności do działania, ograniczenia pewnych wyborów, jak również możliwości socjalnych jednostki. Zły stan jamy ustnej obniża satysfakcję życiową, podobnie jak choroby dotykające inne układy i narządy. Promowanie zdrowia jamy ustnej powinno przejawiać się w wielokierunkowych działaniach mających na celu zachowanie zdrowia, a tym samym zapewnienie pozytywnej sytuacji psychofizycznej przy wykorzystaniu różnych metod, form i środków oddziaływania społecznego (8, 13, 14). Edukacja prozdrowotna jest podstawowym narzędziem promocji zdrowia. Rozwój wiedzy na przestrzeni lat zmienił poszczególne środki i metody zalecane w edukacji prozdrowotnej, pozostawiając trzy podstawowe obszary tematyczne, a mianowicie higienę jamy ustnej, właściwe odżywianie oraz stosowanie związków fluoru (13). Wiedzę w tym zakresie niewątpliwie otrzymuje każdy pacjent i stanowi ona integralną część leczenia stomatologicznego. Największą jednak i najważniejszą grupą osób, do której można i należy dotrzeć z edukacją prozdrowotną są dzieci szkolne i w wieku przedszkolnym, które z jednej strony są szczególnie narażone na rozwój próchnicy, z drugiej zaś szybko się uczą i nabywają nowych umiejętności (15). Kwestią niezaprzeczalną jest, że próchnicy zębów i chorobom przyzębia można zapobiec oraz że istotną rolę w tym względzie odgrywa indywidualna edukacja każdej osoby i zachęcanie do wzięcia na siebie odpowiedzialności za własne zdrowie. W tym świetle główny cel stomatologicznej edukacji prozdrowotnej u dzieci skupia się na zmianie tych zachowań, które sprzyjają rozwojowi chorób jamy ustnej oraz przygotowaniu najmłodszych do podejmowania świadomych decyzji wpływających na stan uzębienia (2). Podstawowe przekonania dotyczące zdrowia jamy ustnej, kształtujące indywidualną postawę dziecka, powinny mieć pierwsze źródło w najbliższym środowisku domowym, w którym dziecko się wychowuje i w którym czuje się najbezpieczniej. Już w rodzinie, podstawowej komórce społecznej powinny być kształtowane pozytywne wzory stałego dbania o stan jamy ustnej. Rodzice, jako pierwsi edukatorzy, powinni kształtować u dzieci nawyk systematycznego oczyszczania zębów z użyciem past fluorkowych i przestrzegania odpowiedniej diety. Są oni w dużej mierze odpowiedzialni także za częstość kontrolnych wizyt stomatologicznych. Rodzice powinni uświadomić swoje dzieci, że zdrowe zęby będą warunkować ich dobre samopoczucie, podkreślać urodę i świadczyć o wysokiej kulturze osobistej, zdrowotnej (6, 16). Najważniejszym autorytetem medycznym dla rodziców nowonarodzonego dziecka jest lekarz pediatra. We wczesnych latach rozwoju kontakt z pediatrą jest bardzo częsty, stąd pierwsze profesjonalne informacje dotyczące higieny jamy ustnej dziecka, odpowiedniej diety oraz konieczności eliminacji szkodliwych dla uzębienia nawyków powinny być przekazane na tychże wizytach. Jest to szczególnie ważne, gdyż wiele dysfunkcji czy wad występujących w późniejszym wieku bierze początek ze złych nawyków nabytych w okresie wczesnego dzieciństwa. Ponadto, 393

I. Strużycka i in. Czas. Stomat., szczególnie w przypadku matek wyraźnie obciążonych w wywiadzie stomatologicznym, już w czasie ciąży należy rozpoczynać edukację prozdrowotną. Akceptacja i wdrażanie zachowań składających się na tzw. pre-profilaktykę może zapobiec przykrym następstwom dotyczącym dziecka. W tym świetle nieocenioną rolę odgrywa lekarz ginekolog prowadzący kobietę przez okres ciąży i połogu. Mimo podkreślanej ogromnej roli środowiska domowego w kształtowaniu postawy prozdrowotnej, znacząca liczba dzieci w wielu krajach ma nadal dość ograniczoną wiedzę dotyczącą przyczyn i możliwości zapobiegania najbardziej rozpowszechnionym chorobom a wiedza ich matek w tym zakresie jest również niewielka. Jedynie nieznaczny odsetek dzieci i rodziców jest świadomy szkodliwych skutków spożywania słodzonych napojów gazowanych, czy negatywnej roli tzw. ukrytych węglowodanów. Ponadto, podczas gdy wielu rodziców uznaje potrzebę szczotkowania zębów w znaczeniu nawyku, wiedza dotycząca roli fluoru w zapobieganiu próchnicy zębów nie jest zadowalająca. W wielu krajach mniej niż połowa matek deklaruje, że otrzymała profesjonalną poradę wyczerpującą temat zdrowia jamy ustnej (10). Nie należy jednak przeceniać roli lekarza dentysty i zawężać płaszczyzny działania promocji zdrowia do gabinetu dentystycznego. Z wielu doświadczeń i badań wykonanych w różnych krajach wynika, że nie osiągnie się istotnej poprawy w kulturze zdrowotnej, jeśli pozostanie ona w sferze indywidualnych kontaktów lekarz pacjent. Profesjonalna opieka jest istotną składową powodzenia polityki prozdrowotnej w osiągnięciu i utrzymaniu prawidłowego stanu jamy ustnej. Jednakże znaczący odsetek dzieci, szczególnie w krajach rozwijających się, nadal nie ma swobodnego dostępu do opieki stomatologicznej. Wiele z nich nie korzystało z gabinetu stomatologicznego przed rozpoczęciem edukacji szkolnej. Stąd też szkoła jest uznawana za jedno z najbardziej odpowiednich miejsc do realizacji programów promocji zdrowia jamy ustnej (12, 15). Szkoła jest rodzajem miniatury szerszej społeczności. Jest instytucją, która może włączyć działania sprzyjające zdrowiu jamy ustnej do programu nauczania. Dzieci, obok zajęć przewidzianych w podstawowym harmonogramie, mogą nabyć w szkole odpowiednią wiedzę i umiejętności, które ułatwią prowadzenie zdrowego stylu życia. Oddziaływanie motywujące szkoły w zakresie zdrowia jamy ustnej ma szeroki zasięg, ponieważ poprzez dzieci dociera również do rodziców, rodzin a także do lokalnych społeczności. Istotną sprawą jest współpraca zespołu odpowiedzialnego za prowadzenie prozdrowotnego programu edukacyjnego z najbliższym środowiskiem ucznia czy to środowiskiem domowym, czy innymi osobami kluczowymi dla rozwoju dziecka. Takimi osobami są: higienistka szkolna, lekarz szkolny bądź rodzinny i personel szkoły. Współpraca ta powinna przebiegać na tyle sprawnie, aby zabezpieczyć jak najwyższą jakość działań oraz jak najlepsze wykorzystanie dostępnych środków finansowych. Integracja środowiska szkolnego ze środowiskiem domowym ma miejsce chociażby w trakcie okresu zebrań rodziców z wychowawcami, które mogą być odpowiednią okazją do poruszenia problemów ogólnozdrowotnych czy kwestii zdrowia jamy ustnej. Dzięki zaangażowaniu nauczycieli, którzy mają odpowiednie przygotowanie i umiejętności dydaktyczne do wprowadzania różnych, także atrakcyjnych dla dzieci sposobów przekazywania wiedzy, szkoła jest miejscem, w którym można oczekiwać odpowiedniego poziomu podejmowanego kształcenia. Wiadomo bowiem, że skuteczność promowania zdrowia, w tym zdrowia jamy ustnej, w dużej mierze zależy od umiejętności komunikowania się edukatora z uczniem. Porozumienie się jest aż w 93% oparte na przekazie niewerbalnym. Wzajemne zrozumienie i współpraca określane międzynarodowym terminem compliance ma decydujący wpływ na wyniki działań prozdrowotnych, profilaktycznych i leczniczych (5, 16). 394

2005, LVIII, 6 Promocja zdrowia jamy ustnej Wzbudzenie pozytywnej motywacji zdrowotnej jest trudnym, ale koniecznym zadaniem, które powinno być realizowane poprzez: uświadomienie znaczenia zdrowia jamy ustnej dla całego organizmu, redukcję lęków związanych z leczeniem, a także poprzez zachowanie partnerskich relacji nauczyciela, lekarza i higienistki z dzieckiem. Czynniki warunkujące współpracę zależą zarówno od osobowości edukatora, jego wiedzy, zaangażowania, zdolności nawiązywania kontaktów, jak i osobowości odbiorcy informacji prozdrowotnych oraz innych czynników takich jak: warunki socjalne, warunki wychowania, wpływ rodziny i in. (4, 5). Akcje promujące zdrowie jamy ustnej mogą odbywać się w dużych grupach (klasa, rocznik) i wykorzystywać na tym poziomie postawę konkurowania i rywalizacji. Pogadanki czy działania instruktażowe mogą przebiegać również w małych grupach kilkuosobowych co jest uznane za formę najkorzystniejszą, a nawet indywidualnie. Interesujące, odpowiednie do wieku formy prezentacji, konkursy, czy wspólne przygotowywanie prawidłowo skomponowanych posiłków uatrakcyjniają programy promujące zdrowie jamy ustnej. Stomatologiczna edukacja prozdrowotna od lat jest częścią programu szkolnego w wielu krajach (1, 3). Włączenie jej wraz z rozpoczęciem nauki w szkole, a także powracanie do tematu zdrowia jamy ustnej przez kolejne lata, sprawia, że programy edukacyjne są skutecznym narzędziem promocji zdrowia. Edukacja zdrowotna osiągnie swój cel, gdy poprzez przekazanie stosownej wiedzy dotrze do tych struktur psychicznych, które regulują zachowania dziecka, a więc postawę, nawyki i system wartości. Ocena skuteczności działań promujących zdrowie jamy ustnej jest niezwykle trudna. Podstawą jej jest zazwyczaj analiza wskaźników płytki nazębnej i stanu dziąseł dzieci uczestniczących w porównaniu z dziećmi nieuczestniczącymi w programie. Badania efektywności programów wykonano również na podstawie liczby DMFt/DMFs, a także na podstawie oceny poziomu wiedzy, zachowań prozdrowotnych i umiejętności. Po wprowadzeniu stomatologicznej edukacji promującej zdrowie jamy ustnej obserwowano na ogół wzrost poziomu wiedzy uczniów, szczególnie w programach, które uwzględniły powtarzanie omawianych zagadnień w małych grupach. Wzrost poziomu wiedzy nie zawsze pociągał za sobą zmiany w podejściu do zdrowia jamy ustnej, a krótkotrwałe akcje okazywały się niekiedy mało skuteczne i nie wpływały na zachowania związane z utrzymaniem higieny jamy ustnej, właściwym odżywianiem oraz korzystaniem z usług lekarza dentysty (8). Jak wynika z badań, efektywność szkolnych programów jest tym wyższa im dłużej one trwają, wspierane przez rodzinę, szkołę, personel stomatologiczny i politykę kraju. Brak skuteczności niektórych programów edukacyjnych przypisuje się m. in. niedostatecznemu przygotowaniu oraz niewystarczającej motywacji nauczycieli do prowadzenia zajęć z zakresu zdrowia jamy ustnej. Ponadto wiadomo, że wiele działań podejmowanych w tym zakresie nie przynosi efektów, ponieważ zaniedbywany jest aspekt atrakcyjności treści i formy materiałów informacyjnych adresowanych do określonych grup odbiorców. Programy edukacyjne dają jednak uczniom możliwość kształtowania nawyku dbałości o higienę jamy ustnej. Istotną rolę w tym procesie odgrywa powtarzanie informacji, pozwalające na utrwalenie wzorców zachowań zdrowotnych. Także w przypadku polskiego programu edukacyjnego, który zachęcał i wskazywał na konieczność powracania do tematu w ciągu roku szkolnego, obserwowano jego skuteczność w poprawie higieny jamy ustnej i stanu dziąseł dzieci oraz w zmniejszeniu nasilenia próchnicy (12, 16, 17). Prewencyjna opieka nad dziećmi w Danii prowadzona w środowisku szkolnym opiera się na zaleceniach tamtejszego Ministra Zdrowia, które określają zakres działań, jakie powinny być włączone w akcje promujące zdrowie jamy ustnej (3). Regulacje prawne oraz znakomita sprawność 395

I. Strużycka i in. Czas. Stomat., wdrażania i realizacji programów edukacyjnych w szkołach duńskich procentuje w imponujących wartościach wskaźników frekwencji i intensywności próchnicy w populacji skandynawskiej. Dlatego też programy edukacyjne prowadzone z pełnym zaangażowaniem wielu środowisk, w tym także polityki danego kraju, zasługują na największe zainteresowanie. Piśmiennictwo 1. Bałczewska E.: Motywacja pacjentów do leczenia stomatologicznego. Czas. Stomat., 1989, XLII, 10-12. 2. Flanders R. A.: Effectiveness of dental health educational programs in schools. J. Am. Dent. Assoc., 1987, 114, 239-143. 3. Friis-Hasche E.: Child Oral Health Care in Denmark great success in health promotion. Copenhagen University Press, Copenhagen 1994, 21-27. 4. Grocholewicz K., Piskorski P.: Psychologiczne aspekty współpracy lekarza z pacjentem w profilaktyce i leczeniu stomatologicznym. Czas. Stomat., 1993, XLVI, 7-8. 5. Hebanowski M., Kliszcz J., Trzeciak B.: Poradnik komunikowania się lekarza z pacjentem. PZWL, Warszawa 1999. 6. Heszen-Niejodek J., Sęk H.: Psychologia zdrowia. PWN, Warszawa 1997. 7. Karski J. B.: Promocja zdrowia. Wyd. Ignis, Warszawa 1999. 8. Kay E., Locker D.: A systematic review of the effectiveness of health promotion aimed at improving oral health. Comm. Dent. Health., 1998, 15, 132-144. 9. Petersen P. E.: The World Oral Health Report 2003: Continuous improvement of oral health in the 21 st century- the approach of the WHO Global Oral Health Programme. Comm. Dent. Oral Epidemiol., 2003, 31, 3-23. 10. Pike S., Forster D.: Promocja zdrowia dla wszystkich. Wyd. Czelej, Lublin 1998. 11. Szatko F.: Prace nad poprawą zdrowia jamy ustnej i rozwojem opieki stomatologicznej w Polsce; Czas. Stomat., 1999, LII, 8, 546-554. 12. Szatko F., Wierzbicka M., Dybiżbańska E., Adamowicz-Klepalska B., Piekarczyk J., Strużycka I., Zawadziński M.: Opinie nauczycieli dotyczące szkolnego programu stomatologicznej edukacji prozdrowotnej. Czas. Stomat., 2002, LV, 11, 174- -719. 13. The scientific basis of oral health education. Comm. Dent. Health., 2004, 21, 131-133. 14. WHO information series on school health. Oral Health Promotion: An Essential Element of a Health-Promoting School. WHO, Geneva 2003. 15. Wierzbicka M., Adamowicz-Klepalska B.: Prace nad poprawą zdrowia jamy ustnej i rozwojem opieki stomatologicznej w Polsce. Czas. Stomat., 1999, LII, 5, 340-348. 16. Wierzbicka M., Józefowicz A., Wojcieszek D., Piekarczyk J., Adamowicz-Klepalska B., Trykowski J.: Ocena realizacji i efektów programu edukacji prozdrowotnej dla dzieci pierwszych klas szkoły podstawowej. Czas. Stomat., 1998, LI, 6, 363-367. Otrzymano: dnia 8.III.2005 r. Adres autorów: 00-246 Warszawa, ul. Miodowa 18. 396