KOMENTARZE DO ZADAŃ Zadanie 1. Źródłami do pierwszego zadania są trzy współczesne banknoty. Wykorzystanie takich materiałów pozwala uczniowi dostrzec wpływ przeszłości na teraźniejszość. Zadanie to sprawdza podstawowe wiadomości ucznia. By rozwiązać je poprawnie, należy dostrzec na banknotach elementy charakterystyczne dla kultury i sztuki poszczególnych starożytnych cywilizacji, np.: rzymską togę senatorską, egipskie płaskorzeźby oraz rydwan, grecki hełm i grecki alfabet. Zadanie 2. W tym zadaniu uczeń ma wskazać, które z zaproponowanych wyroków są zgodne z zacytowanymi fragmentami prawa XII tablic. Zadanie sprawdza umiejętność analizy tekstu. Wszystkie przedstawione wyroki odnoszą się do przestępstw wspomnianych w materiale źródłowym. Dlatego udzielenie poprawnej odpowiedzi wymaga od ucznia w pierwszej kolejności połączenia poszczególnych sentencji z zapisami prawa, a następnie ustalenia, na ile są one z nimi zgodne. Zadanie 3. Zadanie sprawdza umiejętności z zakresu chronologii i analizy mapy (zarówno na poziomie odczytywania z niej informacji, jak i porównywania map ze sobą). Żeby poprawnie wykonać zadanie, uczeń musi najpierw na podstawie mapy nr 1 określić położenie siedzib patriarchów, a następnie zlokalizować te miasta na mapie nr 2 oraz zidentyfikować okres, w którym zostały one zajęte przez Arabów. Wreszcie odczytany z legendy przedział musi odnaleźć na taśmie chronologicznej. Zadanie 4. Zadanie sprawdza, czy uczeń potrafi sytuować w czasie i porządkować chronologicznie wydarzenia z historii cesarstw europejskich, oraz do jakiego stopnia dostrzega zachodzące między nimi relacje. Wyniki dotychczasowych egzaminów gimnazjalnych pokazują, że uczniowie mają problem z określeniem czasu panowania Karola Wielkiego i Ottona I. Kłopoty sprawia im również zsynchronizowanie dziejów Europy Zachodniej z historią Bizancjum. Warto zauważyć, że trzy spośród podanych wydarzeń tworzą wyraźny ciąg chronologiczny: odnowienie cesarstwa zachodniego, panowanie Ottona oraz spór o inwestyturę; a czwarte z nich (upadek Konstantynopola) stanowi cezurę zamykającą średniowiecze. Udzielenie błędnej odpowiedzi może zatem wynikać albo z braku orientacji w chronologii średniowiecza, albo z niedostrzegania związków zachodzących między podanymi wydarzeniami. Zadanie 5. Rozwiązanie zadania wymaga od ucznia wykorzystania zdobytych wiadomości i analizy mapy. Nie zawsze zwraca się uwagę uczniów na to, że obszar państwa Mieszka I powiększał się z czasem. Dlatego ważną rolę odgrywa w tym zadaniu umiejętność analizy legendy mapy. W pierwszym zdaniu, które weryfikuje uczeń, należy połączyć informację odczytaną z mapy ze znajomością daty chrztu Mieszka (jego państwa). Aby poprawnie ocenić drugie zdanie, uczeń musi zrozumieć, że granice zaznaczone na mapie (z roku 992) odnoszą się do ostatecznego kształtu państwa Mieszka I, a zatem stanowią jednocześnie początkowe granice państwa syna Mieszka I Bolesława Chrobrego. 1
Zadanie 6. Rozwiązanie zadania polega na analizie fragmentu ołtarza wykonanego u schyłku średniowiecza (pierwsza ćwierć XVI wieku), a przedstawiającego sceny z życia św. Stanisława. Uzupełnienie każdego z kolejnych zdań wymaga umiejętności myślenia historycznego na coraz to wyższym poziomie. W pierwszym zdaniu z luką uczeń musi określić, w którym stuleciu doszło do zabójstwa św. Stanisława. W zdaniu wstępnym śmierć biskupa powiązano z jej sprawcą Bolesławem Śmiałym. Zadaniem ucznia jest zatem nie tyle podanie określonej daty, ile skojarzenie opisywanych wydarzeń z panowaniem pierwszych Piastów. Wpisanie błędnych odpowiedzi może oznaczać, że uczeń ma problemy z chronologią dziejów polskiego średniowiecza, jako że odpowiedzi te odnoszą się do okresu rozbicia dzielnicowego i czasów ostatnich Piastów oraz pierwszych Jagiellonów. W drugim zdaniu uczeń musi zanalizować ilustrację, tak aby rozpoznać i nazwać styl wnętrza, w którym artysta umiejscowił scenę ataku na biskupa. Charakterystyczne ostrołukowe okna i wyraźnie widoczne sklepienia kościoła powinny naprowadzić ucznia na styl gotycki. Z kolei wskazanie odpowiedzi niepoprawnych może świadczyć albo o nieznajomości poszczególnych stylów architektonicznych, albo o udzieleniu odpowiedzi bez analizy przedstawienia (a np. na podstawie samej tematyki sceny). Trzecie zdanie niewątpliwie najtrudniejsze wymaga powiązania wniosków z dwóch wcześniejszych i ich wzajemnego zsynchronizowania. Skoro do ukazanej sceny doszło w XI wieku, a przedstawienie odwołuje się do sztuki gotyckiej, która dotarła na ziemie polskie w XIII wieku, autor przedstawienia nie mógł być świadkiem wydarzenia. Zadanie 7. Żeby rozwiązać to zadanie, uczeń musi przeanalizować trudną mapę pokazującą zmiany terytorialne państwa krzyżackiego. Zadanie sprawdza również umiejętności z zakresu chronologii. Najpierw uczeń musi ustalić, kiedy podane obszary zostały zajęte przez Krzyżaków, a więc: odnaleźć je na mapie, sprawdzić w legendzie, kiedy każdy z nich został zajęty, i ustalić, czy doszło do tego w tym samym wieku. Druga część zadania wymaga od ucznia wykonania podobnych czynności: na mapie należy znaleźć obszar nadany Krzyżakom w 1226 roku, a następnie sprawdzić, czy znajduje się on poza granicami państwa krzyżackiego ustanowionymi w ramach II pokoju toruńskiego. Udzielenie błędnych odpowiedzi sugeruje problemy z analizowaniem mapy i jej legendy. Zadanie 8. Zadanie to wymaga od ucznia wykazania się umiejętnościami z zakresu chronologii i analizy tekstu oraz wiedzą dotyczącą historii ustrojowej XVI-wiecznej Rzeczypospolitej. Pierwsze zdanie sprawdza przede wszystkim, w jakim stopniu uczeń zna chronologię dynastii panujących w Polsce. Podana w tytule źródła data (1622 rok) powinna zostać powiązana z okresem panowania Wazów. Warto zaznaczyć, że tekst napisany w tym roku mógłby odnosić się również do epoki wcześniejszej, a więc do panowania Jagiellonów. Tę możliwość uczeń może jednak łatwo wykluczyć, jeśli zauważy w tekście wzmiankę, że król składał w czasie koronacji przysięgę związaną z tolerancją religijną. Uzupełnienie drugiej luki wymaga od ucznia znajomości sposobu sprawowania władzy przez króla w Rzeczypospolitej (władza królów elekcyjnych była ograniczona zaprzysięganiem przez nich przywilejów szlacheckich w tym dotyczących wolności religijnej zawartych w Artykułach henrykowskich). Ostatnie zdanie polega na utożsamieniu przysięgi z Artykułami henrykowskimi, a następnie wskazaniu, który z władców jako pierwszy zobowiązał się do przestrzegania zawartych w nich przepisów. Jest to zatem pytanie o to, kto był pierwszym władcą elekcyjnym Rzeczypospolitej. 2
Zadanie 9. Zadanie to stawia ucznia w sytuacji problemowej. Zmusza go bowiem do skonfrontowania znanego mu znaczenia słowa Piast z definicją zawartą w oświeceniowej Wielkiej Encyklopedii Francuskiej. Żeby wybrać poprawne rozwiązanie, uczeń musi zrozumieć, jakie znaczenie tego terminu podali jej autorzy. Według nich, mianem Piasta określano tych kandydatów do tronu Rzeczypospolitej, którzy z niej pochodzili. Wykorzystując posiadaną wiedzę na temat pochodzenia władców Rzeczypospolitej, uczeń musi rozstrzygnąć, który z królów spełniał ten warunek. Zadanie 10. W tym zadaniu uczeń musi wykazać się umiejętnością analizy schematu genealogicznego. Żeby wskazać poprawną odpowiedź, należy odnaleźć na nim Ludwika XIV i Marię Teresę, a następnie rozstrzygnąć, czy byli ze sobą spokrewnieni, a jeśli tak, to w jaki sposób. Wymaga to znajomości sposobu przedstawiania związków pokrewieństwa w tego typu schematach oraz właściwego rozumienia słowa spokrewniony. Właściwą odpowiedź wskaże uczeń świadomy, że małżeństwo nie jest stopniem pokrewieństwa, ale małżonkowie ci mieli wspólnego dziadka (Filipa III Habsburga). Warto zauważyć, że na podstawie odpowiedzi wybranych przez ucznia można wskazać precyzyjnie, z którym z elementów niezbędnych do rozwiązania zadania ma on problem. I tak wybór odpowiedzi A1 (byli spokrewnieni, bo byli rodzeństwem) wskazuje, że uczeń wprawdzie rozumie znaczenie słowa pokrewieństwo, ale nie potrafi poprawnie odczytywać informacji zaprezentowanych na schemacie genealogicznym. Podobnie będzie w przypadku, kiedy jako poprawna zostanie wskazana kombinacja B3 (nie byli spokrewnieni, bo byli małżeństwem). Z kolei odpowiedzi A3 (byli spokrewnieni, bo byli małżeństwem) udzieli uczeń potrafiący korzystać ze schematów genealogicznych, ale nie rozumiejący, na czym polega pokrewieństwo. Opcje B1 (nie byli spokrewnieni, bo byli rodzeństwem) i B2 (nie byli spokrewnieni, bo mieli wspólnego dziadka) wybierze natomiast uczeń, któremu problem sprawia zarówno odnajdywanie informacji na schemacie genealogicznym, jak i rozumienie terminu pokrewieństwo. Zadanie 11. Zadanie to sprawdza wiadomości z historii nowożytnej Europy. Uczeń powinien powiązać czasy rządów Ludwika XIV z panującym wówczas we Francji ustrojem monarchią absolutną. Zadanie 12. Rozwiązanie tego zadania wymaga umiejętności analizy tekstu źródłowego nie są tu niezbędne żadne wiadomości pozaźródłowe. Warto zauważyć, że uczeń musi nie tylko zrozumieć tekst, lecz także zorientować się, że wspomniana w tekście nowa konfederacja występowała w obronie interesów rosyjskich. Zadanie 13. Zadanie to sprawdza umiejętności z dziedziny chronologii. Na podstawie informacji podanych w tekście źródłowym należy wskazać na taśmie chronologicznej przedział czasu, w którym powstało źródło. Zaznaczone na taśmie cezury wiążą się z najważniejszymi wydarzeniami z historii politycznej Rzeczypospolitej w II połowie XVIII wieku. Uczeń musi ustalić, że konstytucja, o której wspomina autor źródła, to Konstytucja 3 maja, a nowa konfederacja to konfederacja targowicka. Wskazanie przez ucznia odpowiedzi A lub B sugeruje, że nie potrafi on poprawnie rozszyfrować pierwszego z tych terminów. Natomiast wybór odpowiedzi D oznacza, że nie identyfikuje konfederacji targowickiej z wydarzeniem prowadzącym do II rozbioru Rzeczypospolitej. 3
Zadanie 14. Uczeń jest proszony o ocenę prawdziwości dwóch stwierdzeń, z których jedno odnosi się do ogólnej wymowy cytatu, a drugie do czasu jego powstania. Weryfikacja pierwszego zdania wymaga analizy całości tekstu, a szczególnie pomocne są dwa ostatnie wersy zwrotki, w których ukazano bierność Francuzów wobec prowadzonej przez Polaków walki. Drugie zdanie odwołuje się zacytowanych we fragmencie Warszawianki nazw bitew uczeń, który zna miejsce ostatecznej klęski Napoleona, powinien łatwo ustalić, że skoro wśród podanych nazw wymieniono również Waterloo tekst musiał powstać już po upadku Napoleona. Warto zauważyć, że bitwa pod Waterloo funkcjonuje jako synonim jego definitywnej przegranej, a zatem zadanie sprawdza nie tyko wiedzę historyczną, lecz także znajomość kodów kulturowych. Zadanie 15. W zadaniu wykorzystano jako materiał źródłowy zdjęcie przedstawiające powstańców styczniowych. Uczeń ma za zadanie dokonać prostej krytyki zewnętrznej źródła rozstrzygnąć, czy to obraz, czy fotografia. Natomiast ustalenie, w którym zrywie walczyli żołnierze, wymaga znajomości chronologii rozwoju i upowszechniania się fotografii na ziemiach polskich oraz jej synchronizacji z chronologią powstań. Zadanie 16. Zadanie opiera się na materiale statystycznym i wymaga od ucznia odpowiedniego wyboru danych i ich interpretacji. Do udzielenia odpowiedzi konieczna jest analiza liczb odnoszących się do lat 1800 i 1830. Wynika z nich, że najsłabszy udział w produkcji na początku i końcu podanego okresu miały Stany Zjednoczone. Dodatkowo produkcja przemysłowa w tym kraju nawet w 1830 roku nie przekroczyła produkcji każdego z pozostałych państw w roku 1800. Poprawna odpowiedź może nie być zgodna z intuicją uczniów. Warto zwrócić szczególną uwagę uczniom, którzy wybiorą odpowiedź A (Rosja). Taki wybór sugeruje, że mogli oni wykonać zadanie mechanicznie, bez analizy materiału źródłowego. Zadanie 17. Aby poprawnie rozwiązać to zadanie, uczeń musi zrozumieć, że tekst dotyczy wybudowania nowej rosyjskiej świątyni w Warszawie, a następnie rozpoznać cechy charakterystyczne budownictwa cerkiewnego wywodzącego się ze sztuki bizantyjskiej (nie musi przy tym znać konkretnej cerkwi przedstawionej na ilustracji). Dystraktory odpowiedzi błędne są dobrane tak, aby sprawdzić, czy uczniowie dostrzegają różnice między architekturą prawosławną a zachodnioeuropejskim budownictwem sakralnym. Stąd obok cerkwi obecność budowli wzniesionych w stylach barokowym (nr 2) i klasycystycznym (nr 1 i 4). Zadanie 18. W zadaniu wykorzystano fragment rosyjskiego artykułu informacyjno-propagandowego. Autor tekstu uzasadniał budowę nowej cerkwi w Warszawie potrzebą zademonstrowania niespokojnym Polakom rosyjskiego panowania na ziemiach polskich. Zadanie sprawdza umiejętność czytania tekstu źródłowego ze zrozumieniem. Uczeń, który wskazał odpowiedzi niepoprawne, najpewniej nie kierował się przy ich wyborze analizą tekstu. Należy zatem uczulić go na konieczność wykorzystywania materiałów źródłowych w trakcie egzaminu. 4
Zadanie 19. Dwa ostatnie zadania odwołują się do fragmentu wspomnień dotyczących początkowych miesięcy I wojny światowej. W pierwszym zdaniu uczeń ma określić, kiedy doszło do kluczowego z opisywanych w tekście wydarzeń. Poprawne rozwiązanie wymaga od niego nie tylko znajomości daty wybuchu I wojny światowej i ustalenia, że opowieść dotyczy czasów bezpośrednio po wybuchu wojny lecz przede wszystkim stwierdzenia, o którą wojnę chodzi. Pomocne są przy tym nazwy miejsc, które występują w tekście. Uczeń powinien zauważyć, że ojciec narratora pochodził z Poznania a więc był mieszkańcem (i obywatelem) zaboru pruskiego, a zamieszkał w Kongresówce a więc w państwie rosyjskim. Przymusowe wysiedlenie nastąpiło z powodu wojny, o czym jest mowa w ostatnim zdaniu. Uczeń powinien wiedzieć, że jedynym konfliktem, w którym państwa zaborcze bezpośrednio ze sobą walczyły, była rozpoczęta w 1914 roku I wojna światowa. Zadanie 20. Ostatnie zadanie arkusza sprawdza, w jaki sposób uczniowie radzą sobie z analizą tekstu. Wybór poszczególnych odpowiedzi pokazuje różne strategie rozwiązywania tego typu zadań. Wskazanie odpowiedzi A może oznaczać, że uczeń za poprawną odpowiedź uznaje tę, która bezpośrednio odwołuje się do fragmentu źródła. Analiza ogranicza się w tym wypadku do wyszukiwania poszczególnych słów w tekście bez refleksji nad ich znaczeniem. Z kolei wybór odpowiedzi D pokazuje, że uczeń bez analizy źródła stara się udzielić odpowiedzi, która najbardziej pasuje do jego wyobrażeń o świecie. Wreszcie wybór odpowiedzi B pokazuje strategię łączącą dwie powyższe postawy: uczeń wprawdzie czyta tekst i ogólnie orientuje się w jego tematyce, ale jednocześnie buduje swoje wnioski nadal w oparciu o własny obraz świata nie poparty źródłami. 5