Jacek Batóg Unwersytet Szczecńsk Struktura polske gospodark analza koncentrac specalzac sektorowe Wstęp Istneące teore ekonomczne ne dostarczaą zadowalaących wyaśneń kształtowana sę zman specalzac koncentrac sektorowe. Modele ekonomczne wywodzące sę z teor handlu, wzrostu oraz geograf ekonomczne wskazuą na bardzo zróżncowane czynnk determnuące powyższe zawska. Z edne strony oczekwany est wzrost specalzac sektorowe poszczególnych gospodarek regonów spowodowany stneącą przewagą komparatywną oraz posadanym zasobam (Budner, 2006). Z druge strony stneące teore wzrostu wskazuą na spadek specalzac będący wynkem wyrównywana sę wydanośc pracy produktywnośc kaptału. Trudno dentyfkowalny est równeż wpływ na zmany struktury sektorowe procesów transformacynych globalzacynych. Oprócz wymenonych powyże, do przyczyn wzrostu koncentrac specalzac sektorowe zalcza sę równeż: dostępność transportową, występowane optymalnych obszarów rynków zbytu, zawska aglomerac, zróżncowane pozomu nwestyc kaptału ludzkego, nedoskonałą moblność sły robocze kaptału oraz wększą atrakcyność rynków rozwnętych charakteryzuących sę wyższym pozomem nnowacynośc wydanośc pracy. Nowa ekonoma geografczna wskazue na wzrost specalzac sektorowe poszczególnych kraów (regonów) wynkaący z procesów ntegrac, a zwłaszcza lberalzac handlu zagrancznego. Efektem wzrostu specalzac est wększa wrażlwość gospodark na szok popytowe technologczne oraz odpływ kaptału sły robocze w okresach reces gospodarcze powoduący występowane różnych śceżek wzrostu (Krugman, 1999, s. 142-161). Bezpośredną konsekwencą koncentrac aktywnośc ekonomczne w konkretnych regonach danego krau może być przyspeszene ch stopy wzrostu gospodarczego. Prowadz to do narastana zróżncowana regonalnego zarówno w pozome produkc per capta, ak realnych wynagrodzeń, zarazem może to korzystne wpływać na tempo wzrostu całego krau (Kwasowsk, Rokck, Ryba, Wtorek, 2006,s. 32). Spełnony mus być ednak w tym
przypadku warunek, aby aktywność ekonomczna obemowała sektory o wysoke wydanośc pracy oraz tworzące produkty usług o wysokm pozome konkurencynośc. Oprócz stopna koncentrac specalzac równeż kształt struktury sektorowe gospodark, a szczególne zmany, które w ne zachodzą maą stotne znaczene w procese generowana mędzyregonalnych różnc dochodowych 1. Skutkem koncentrac aktywnośc gospodarcze est wzrost wydanośc pracy oraz uzyskwanych dochodów przez gospodarstwa domowe przedsęborstwa, co prowadz do wzrostu nakładów nwestycynych oraz powodue dodatkowy wzrost pozomu koncentrac. Procesow koncentrac specalzac towarzyszą często take zawska ak: wzrost efektów skal, spadek kosztów transportu, ułatwony dostęp do odpowedno wykwalfkowane sły robocze, wzrost rentownośc produkc (Batóg) oraz spadek skłonnośc do wprowadzana nnowac 2. Podstawowe cele realzowanego badana to: pomar pozomu oraz zman koncentrac specalzac sektorowe w skal całe gospodark, poszczególnych woewództw sektorów gospodarczych, analza zróżncowana uzyskwanych wynków w zależnośc od stopna agregac badanych sektorów oraz analza wpływu wartośc początkowych mar koncentrac specalzac na ch dynamkę. Dodatkowo podęta została próba udzelena odpowedz na pytana: czy wyższy pozom koncentrac specalzac sektorowe powodue wyższy wzrost gospodarczy, czy w woewództwach o wysokm pozome wartośc dodane brutto na 1 meszkańca przeważaą usług przemysł, a rolnctwo domnue w regonach o nskm pozome dochodów oraz czy występue autokorelaca przestrzenna procesów koncentrac specalzac? Stosowana metodologa mary 3 : W analze koncentrac specalzac sektorowe wykorzystane zostały następuące 1 D. Strahl wskazue, wykorzystuąc zmodyfkowane metody dentyfkowana struktury funkconalne regonów oparte na wskaźnku nadwyżk pracownków mnmalnych zapotrzebowanach, na wyższą efektywność ekonomczną regonów, w których domnue sektor usług oraz regonów przemysłowo-usługowych polfunkcynych (Strahl, 1995, s. 15-19). Inn Autorzy równeż podkreślaą nerównomerność zachodzena zman w regonalnych strukturach sektorowych. Na przykład P. Kaczorowsk, A. Rogut T. Tokarsk do oceny tego zawska dla woewództw Polsk wykorzystal model opsuący wpływ techncznego uzbroena pracy oraz pozomu rozwou struktur gospodarczych na pozom wydanośc pracy w uęcu przestrzennym (Kaczorowsk, Rogut, Tokarsk, 2001, s. 42). 2 Wzrost koncentrac dzałalnośc gospodarcze zmnesza skłonność przedsęborstw do wprowadzana rozwązań nnowacynych (Nckell, Ncoltsas, Dryden, 1997). 3 Szerszy przegląd mar koncentrac specalzac znaleźć można w pracach (Ellson, Glaeser, 1997; Agnger nn, 1999; Devereux nn, 1999; Hallet, 2000).
ndeks Thela: Y Y / Y N T = log, (1) = 1 Y 1/ N mara koncentrac CONC (Longh, Nkamp, Trastaru, 2004): Y Y CONC -, (2) Y Y oblczana ako suma wartośc bezwzględnych sumy różnc mędzy stosunkem badane cechy w -tym sektorze w -ym regone do e wartośc w -tym sektorze dla krau oraz stosunkem te cechy w -ym regone e do wartośc dla krau, ndeks specalzac Krugmana 4 : 1 2 n S = Y - Y, (3) = 1 określaący zgodność udzałów badane zmenne w poszczególnych sektorach dla danego regonu z przecętnym udzałem te zmenne dla krau, loraz położena - Locaton Quotent, współczynnk Hoovera-Balassy (Bóasson, 2002): gdze: Y Y LQ = :, (4) Y Y Y wartość badane zmenne w -tym sektorze w -ym regone, Y wartość badane zmenne w -ym regone, Y wartość badane zmenne w -tym sektorze w krau, Y wartość badane zmenne ogółem w krau, współczynnk ten umożlwa porównane udzału badane zmenne przymowane dla danego sektora w badanym regone do odpowadaącego mu udzału badane zmenne dla krau, współczynnk Gnego (Devereux nn, 1999): gdze: R Locaton Quotent dla -tego sektora, n 2 GINI R - R 2, (5) n R 1 λ wag odpowadaące pozyc -tego sektora według wartośc R, 4 Klasyczna formuła ndeksu specalzac Krugmana została zmodyfkowana w tak sposób, aby ndeks ten przymował wartośc z przedzału <0, 1>.
mara ta ocena zgodność udzałów sektorowych badane cechy dla danego regonu z porównywalnym udzałam dla krau, mernk odległośc struktury: gdze: n 2 Y - Y, (6) 1 Y udzał wartośc badane zmenne dla -tego sektora w -ym regone, Y średna wartość badane zmenne dla -tego sektora dla krau. Zmany struktury sektorowe w czase oblczone zostały w oparcu o marę zmennośc struktur Rutkowskego (Rutkowsk 1981, s. 23) 5 : gdze: m lczba elementów struktury, p wskaźnk struktury -e kategor badane cechy. 1 2 n p,tt Vt,t t p,t t -1 1 p, (7), t Ocenę autokorelac przestrzenne koncentrac specalzac przeprowadzono z wykorzystanem ndeksu Morana (Bóasson, 2002, s. 66-67): gdze: n n Y Y Y (Y) wartość badane zmenne w -tym (-ym) regone, w wag odległośc mędzy badanym regonam 6. w n MI, (8) n n n 2 w Y W celu udzelena odpowedz na pytane czy dany sektor przeważa w regonach o nskm czy wysokm pozome produkc na 1 meszkańca zastosowano ndeks dochodu: 5 Por. syntetyczne mernk zman zróżncowana struktur pozwalaące na analzę ewoluc struktur perodyzacę procesów gospodarczych zaproponowane w pracy (Kukuła, 1976, s. 11). 6 Konstrukcę macerzy wag odległośc w analzach przestrzennych omówona została na przykład w pracy (Kopczewska, 2006, s. 55-68). W tym celu wykorzystue sę naczęśce zawsko sąsedztwa, długość wspólnych granc, pozom wymany handlowe lub mgrac lub odległość eukldesową lczoną na podstawe pewnego zboru zmennych ekonomcznych.
W n 1, (9) n Yw 1 Y w gdze: w wag stanowące stosunek wartośc dodane brutto na 1 meszkańca dla -ego regonu oraz średnego pozomu wartośc dodane brutto na 1 meszkańca dla krau. Wynk empryczne Zawska koncentrac sektorowe w polske gospodarce zostały poddane analze w oparcu o kształtowane sę wartośc dodane brutto, zarówno w układze regonalnym, ak podstawowych 6 sektorów gospodarczych: rolnctwo rybołówstwo (A+B), przemysł (C+D+E), budownctwo (F), usług rynkowe nefnansowe (G+H+I), usług rynkowe fnansowe (J+K) oraz usług nerynkowe (L+M+N+O+P), w latach 1995-2005. Źródłem danych statystycznych był Bank Danych Regonalnych GUS. Stopeń koncentrac w całe gospodarce wzrastał w całym badanym okrese. Wartość ndeksu Thela zwększyła sę z pozomu 0,124 w 1995 roku do 0,164 w 2005 roku. Szczególne wyraźny wzrost koncentrac mał mesce w 2002 roku. Nawyższą koncentracą wartośc dodane brutto, badaną wartoścą współczynnka CONC, charakteryzował sę sektor rolnczy (A+B), a nawyższym wzrostem pozomu koncentrac budownctwo (F) o prawe 27% (zob. rys. 1). Pozom koncentrac ne uległ praktyczne zmane wyłączne w sektorze usług rynkowych nefnansowych (G+H+I). 0,90 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 A+B C+D+E F G+H+I J+K L+M+N+O+P Rys. 1. Koncentraca w poszczególnych sektorach (CONC) w latach 1995-2005 Źródło: oblczena własne.
Wynk badana zman stopna specalzac poszczególnych woewództw zostały zaprezentowane na rys. 2. Nawyższe wartośc współczynnk GINI przymował dla woewództw podlaskego (0,248) śląskego (0,190). W perwszym przypadku było to efektem znacznego udzału rolnctwa, a w drugm przemysłu w gospodarkach badanych woewództw. Namneszy pozom specalzac charakteryzował woewództwa: lubuske, zachodnopomorske łódzke. Jednocześne należy zauważyć, że oblczone ndeksy specalzac Krugmana S wskazuą na nawększy wzrost specalzac dla woewództwa mazoweckego (z 0,069 do 0,134) oraz nawększy e spadek w przypadku woewództw lubuskego (z 0,095 do 0,039) śląskego (z 0,149 do 0,094). Identyczne rezultaty otrzymane zostały przy pomocy mernka odległośc struktury δ. 0,30 0,25 0,20 0,15 0,10 0,05 0,00 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 DOLNOŚLĄSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE LUBELSKIE LUBUSKIE ŁÓDZKIE MAŁOPOLSKIE MAZOWIECKIE OPOLSKIE PODKARPACKIE PODLASKIE POMORSKIE ŚLĄSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE WIELKOPOLSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE Rys. 2. Specalzaca poszczególnych woewództw ( GINI ) w latach 1995-2005 Źródło: oblczena własne. Rezultaty analzy stopna specalzac sektorowe w badanych woewództwach z wykorzystanem lorazu położena LQ przedstawone zostały w tabel 1. W 2005 roku nawyższym pozomem specalzac w przemyśle (C+D+E) odznaczało sę woewództwo śląske (1,39), w rolnctwe (A+B) woewództwa podlaske (2,65) warmńsko-mazurske (1,91), a w usługach rynkowych fnansowych (K+L) woewództwo mazowecke (1,37). Nawększy wzrost specalzac w rolnctwe (A+B), merzony różncą mar LQ w 2005 roku w stosunku do 1995 roku, wystąpł w woewództwe podlaskm (0,72), a nawększy spadek w woewództwe podkarpackm (-0,44). W budownctwe sektorze usług zmany specalzac sektorowe mały nższe natężene.
Na rys. 3 zaprezentowano zmany pozomu specalzac, które mały mesce w poszczególnych woewództwach w przemyśle (C+D+E) przymuąc za okres bazowy rok 1995. Nawyższym wzrostem specalzac dzałalnośc przemysłowe w badanym okrese w stosunku do perwszego roku analzy charakteryzowało sę woewództwo lubuske (44,7%), natomast w przypadku woewództwa mazoweckego odnotowano spadek lorazu położena LQ (-12,1%). Tabela 1 Sektorowe mary LQ dla woewództw w latach 1995 2005 Woewództwo A+B C+D+E F G+H+I J+K L-P 1995 2005 1995 2005 1995 2005 1995 2005 1995 2005 1995 2005 Dolnośląske 0,83 0,58 1,07 1,23 1,09 1,04 0,90 0,90 1,21 0,94 0,94 1,00 Kuawsko-pomorske 1,16 1,51 1,01 0,99 0,94 1,03 0,96 0,99 0,93 0,83 1,04 1,06 Lubelske 1,90 1,65 0,78 0,78 0,81 1,01 0,99 0,99 0,81 0,84 1,13 1,28 Lubuske 0,92 1,04 0,81 1,17 0,87 0,95 1,17 0,95 0,70 0,83 1,34 1,03 Łódzke 1,04 1,32 1,04 1,09 0,75 0,98 0,93 0,97 1,15 0,89 1,02 0,98 Małopolske 0,71 0,66 1,00 0,94 1,14 1,19 1,03 1,01 0,93 0,98 1,08 1,10 Mazowecke 0,89 0,82 0,80 0,70 0,95 0,80 1,06 1,14 1,26 1,37 1,12 0,91 Opolske 1,43 1,24 1,06 1,22 1,13 1,01 0,98 0,84 0,73 0,82 0,88 1,08 Podkarpacke 1,17 0,74 1,06 1,14 1,00 1,03 0,97 0,94 0,69 0,75 1,08 1,19 Podlaske 1,92 2,65 0,70 0,75 0,76 1,03 0,98 0,89 0,92 0,80 1,21 1,27 Pomorske 0,69 0,62 0,94 0,95 0,96 1,08 1,09 0,99 1,16 1,11 1,01 1,04 Śląske 0,29 0,29 1,41 1,39 1,16 1,03 0,94 0,94 0,99 0,92 0,74 0,83 Śwętokrzyske 1,50 1,42 0,93 0,95 0,94 1,15 1,11 1,03 0,72 0,73 0,95 1,12 Warmńsko-mazurske 1,71 1,91 0,85 0,92 0,95 0,95 0,99 0,88 0,75 0,89 1,11 1,19 Welkopolske 1,61 1,75 1,00 1,10 1,11 1,10 0,92 0,97 0,88 0,83 0,89 0,88 Zachodnopomorske 1,02 1,01 0,81 0,75 0,95 1,13 1,20 1,06 0,91 1,03 1,08 1,16 Źródło: oblczena własne. 150 140 130 120 110 100 90 80 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 DOLNOŚLĄSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE LUBELSKIE LUBUSKIE ŁÓDZKIE MAŁOPOLSKIE MAZOWIECKIE OPOLSKIE PODKARPACKIE PODLASKIE POMORSKIE ŚLĄSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE WIELKOPOLSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE Rys. 3. Mary LQ dla sektora (C+D+E) dla woewództw w latach 1995-2005 (1995=100) Źródło: oblczena własne.
Obserwaca dla poszczególnych woewództw kształtowana sę pozomów specalzac merzonych przy pomocy ndeksu położena LQ oraz dynamk wartośc dodane brutto w analzowanych sektorach gospodarczych pozwala sformułować wnosek o występowanu slne dodatne korelac mędzy tym zawskam. Oznacza to, że wysok pozom specalzac danego sektora sprzya wzrostow generowanego produktu. Jest to szczególne wdoczne w przypadku rolnctwa oraz sektora usług. Uzyskane wynk potwerdzaą stnene stotne dodatne zależnośc mędzy początkowym pozomem wszystkch stosowanych mar specalzac oraz ch dynamką w badanym okrese. Natomast oblczone ndeksy Morana dla koncentrac, specalzac zman struktury wskazuą na brak ednoznacznych prawdłowośc w zakrese autokorelac przestrzenne tych zawsk. Na rys. 4 zaprezentowane zostało natężene zman struktury sektorowe w poszczególnych woewództwach. Mara Rutkowskego Vt,t+Δt przymowała nawyższe wartośc dla woewództw: mazoweckego (0,338), opolskego (0,299), lubuskego (0,297) lubelskego (0,292), a nanższe śwadczące o powolnym przekształcanu struktury sektorowe w kerunku struktury, w które domnue sektor usług dla woewództw: łódzkego (0,146), podlaskego (0,152) oraz kuawsko-pomorskego (0,186). 0,28 0,24 0,20 0,16 0,12 Rys. 4. Zmany struktury sektorowe według woewództw (2005/1995) Źródło: oblczena własne. Na rys. 5 zaprezentowane zostały wartośc ndeksu dochodu W oblczone dla badanych sektorów gospodarczych.
0,35 0,30 0,25 0,20 0,15 0,10 0,05 0,00 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 A+B C+D+E F G+H+I J+K L+M+N+O+P Rys. 5. Sektorowy ndeks dochodu (W) w latach 1995-2005 Źródło: oblczena własne. Nawyższym wartoścam ndeksu dochodu w badanym okrese charakteryzował sę sektor usług rynkowych nefnansowych (G+H+I) oraz przemysł (C+D+E). Śwadczy to o domnuącym udzale tych dwóch sektorów w strukturze sektorowe woewództw o wysokm pozome wartośc brutto na 1 meszkańca. Sektor usług rynkowych fnansowych (J+K) oraz sektor usług nerynkowych (L-P) posadały umarkowane wartośc tego ndeksu, a rolnctwo (A+B) budownctwo (F) domnowało w woewództwach o nższym pozome rozwou. Wnosk Uzyskane wynk wskazuą na występowane w latach 1995-2005 znaczących efektów koncentrac specalzac sektorowe w polske gospodarce. Jednocześne wdoczne est stosunkowo duże zróżncowane tych zawsk mędzy poszczególnym woewództwam sektoram gospodarczym. Towarzyszyło temu równeż znaczące zróżncowane regonalnych zman struktury sektorowe. Zaobserwowana została równeż wysoka odporność otrzymywanych rezultatów w przypadku stosowana różnych pozomów agregac badanych sektorów - z wyątkem współczynnka Gnego, co zresztą wynka z ego konstrukc. Występowała też slna zależność mędzy początkowym wartoścam mar koncentrac specalzac a ch dynamką oraz slna korelaca mędzy pozomem specalzac danego sektora a wzrostem wartośc dodane brutto w tym sektorze.
Wydae sę, że wartośc zastosowanych mar koncentrac specalzac mogą być użyteczne w przypadku konstruowana macerzy wag przy wykorzystywanu ważonych metod estymac zależnośc mędzy zawskam ekonomcznym w uęcu regonalnym lub sektorowym. Należałoby ednak w tym przypadku pośwęcć węce uwag konstrukc przedzałów toleranc odchyleń stosowanych mar od wartośc normatywnych emprycznych lub teoretycznych. Interesuące mogłoby równeż być przeprowadzene analzy koncentrac, specalzac oraz zman struktury sektorowe ze względu na pozom zatrudnena oraz porównane uzyskanych wynków z wynkam otrzymanym dla wartośc dodane brutto. Lteratura Agnger K., Boehem M., Gugler K., Pfaffermayr M., Wolfmayr-Schntzer Y.: Specalsaton and (Geographc) Concentraton of European Manufacturng. Enterprse DG Workng Paper No. 1, Background Paper for the compettveness of European ndustry, 1999 Report. Batóg J.: Analza zwązków mędzy koncentracą, ntensywnoścą kaptałową rentownoścą przedsęborstw - podeśce sektorowe. Zeszyty Naukowe Unwersytetu Szczecńskego, Prace Katedry Ekonometr Statystk (w druku po recenz). Bóasson E.: The Development and Dsperson of Industres at County Scale n the Unted States 1969-1996: An Integraton of Geographc Informaton Systems (GIS), Locaton Quotent, and Spatal Statstcs. A dssertaton submtted to the Faculty of Graduate School of Unversty at Buffalo, State Unversty of New York n partal fulfllment of the requrements for the degree of Doctor of Phlosophy, Department of Geography, 2002. Budner W. W.: Zmany zależnośc ekonomcznych polske gospodark w okrese transformac w wymarze regonalnym. Akadema Ekonomczna w Poznanu, Prace Habltacyne nr 27, Wydawnctwo Akadem Ekonomczne w Poznanu, Poznań 2006. Devereux M. P., Grffth R., Smpson H. : The Geographc Dstrbuton of Producton Actvty n the UK. Insttute for Fscal Studes Workng Paper, W99/26. Ellson G., Glaeser E.: Geographc Concentraton n U.U. Manufacturng Industres: A Dartboard Approach. Journal of Poltcal Economy, 105, 1997. Hallet M.: Regonal Specalsaton and Concentraton n the EU. European Communtes, Economc Papers No. 141. Kaczorowsk P., Rogut A., Tokarsk T.: Sektorowe zmany strukturalne gospodark w uęcu regonalnym. Wadomośc Statystyczne, 2001, 9. Kopczewska K.: Ekonometra statystyka przestrzenna z wykorzystanem programu R CRAN. CeDeWu Sp. z o.o., Warszawa 2006. Krugman P., The Role of Geography n Development, Internatonal Regonal Scence Revew, 1999, Vol. 22, No. 2. Kukuła K.: Dynamczno-przestrzenne aspekty analzy struktur gospodarczych. Wadomośc Statystyczne 5/76.
Kwasowsk M., Rokck B., Ryba J., Wtorek J.: Przyszłość poltyk spónośc a przegląd budżetu Un Europeske w latach 2008-2009. Urząd Komtetu Integrac Europeske, Departament Analz Strateg, Warszawa 2006. Longh S., Nkamp P., Trastaru I.: Economc Integraton and Manufacturng Locaton n EU Accesson Countres. Research Memorandum 2004-3, Faculty of Economcs and Busness Admnstraton, Vre Unverstet,Amsterdam 2004. Nckell S., Ncoltsas D., Dryden N.: What Makes Frms Perform Well? European Economc Revew, Elsever, vol. 41(3-5), Aprl 1997. Rutkowsk J.: Podobeństwo struktur zmany strukturalne zagadnena kwantyfkac. Wadomośc Statystyczne, 1981, 8. Strahl D.: Struktura funkconalna regonów a ch ekonomczna efektywność. Gospodarka Narodowa 2-3/1995. Summary In the paper the author presents the analyss of changes n sectoral structure of Polsh economy n 1995-2005. The selected measures of the concentraton, specalzatons and changes of structures are appled. The receved results confrm the growth of the concentraton and the sectoral specalzaton and pont out the sgnfcant dfferentaton of these occurrences both n regons and n sectors. The author also observed the hgh robustness of receved values of examned measures n vew of level of sectoral aggregaton and the postve relatonshp between ntal values of examned measures and ther dynamcs.