Organizacja edytora danych Edytor danych pakietu SPSS wygląda podobnie do arkusza kalkulacyjnego. Poszczególne obserwacje (np. osoby badane) są wyświetlane w kolejnych wierszach, a kolumny odpowidają zmiennym. Komórki arkusza zawierają wartości zmiennych dla określonych obserwacji. Współrzędne aktywnej komórki ścieżka dostępu ( adres używanego pliku na dysku) Menu Wartość aktywnej komórki Nazwy zmiennych (nagłówki) Kolejne osoby badane Aktywna komórka Rysunek 1.1. Aktywna komórka jest zaznaczona grubszą czarną obwódką a jej współrzędne (numer obserwacji i nazwa zmiennej) oraz wartość są wyświetlone w polach poniżej menu. Poniżej tabeli zawierającej dane znajdują się dwie zakłądki umożliwiające przełączanie się z tabeli danych do listy zmiennych. Aktywna zakładka zawierająca arkusz z danymi Nieaktywna zakładka zawielająca listę zmiennych i ich opisy Rysunek 1.2.
Definiowanie zmienych Aby zdefiniować nową zmienną kliknij dwa razy na pustym nagłówku lub przełącz się na zakładkę Zmienne (patrz Rysunek 1.2.). Ukaże się wówczas arkusz pozwalający definiować zmienne. Warto zwrócić uwagę, że w porównaniu z edytorem danych edytor zmiennych ma odwrotną orientację - zmienne są teraz poszczególnymi rzędami tabeli a kolejne kolumny określają różne parametry zmiennej. Parametry zmiennej Kolejne zmienne Rysunek 1.3. Deklarowanie zmiennej należy rozpocząć od nadania jej nazwy, którą wpisuje się w pierwszą komórkę rzędu. Nazwy zmiennych nie mogą zawierać znaków specjalnych (tj. -,.;: () + =*/% ^& < >?) ani spacji. Nie może się też zaczynać od cyfry, choć może je zawierać. Jako nazwy zmiennych nie mogą być też użyte słowa zastrzeżone: ALL, AND, BY, EQ, GE, GT, LT, NE, NOT, OR, TO, WITH. Nie można też dwóch zmiennych nazwać tak samo. Jeśli nazwa zmiennej jest bardzo krótka i istnieje ryzyko, że autor zbioru danych zapomni, czego dana zmienna dotyczy, to warto opisać zmienną Etykietą - np. na Rysunku 1.3. zmienna o tajemniczej nazwie doch_mies została opisana etykietą dochód miesięczny brutto w tysiącach złotych. Etykiety można nadać także poszczególnym wartościom zmiennej. W tym celu należy kliknąć na komórkę pod nagłówkiem Wartości. W prawej części komórki pojawi się wówczas szary kwadracik z trzykropkiem. Rysunek 1.4. Po kliknięciu na kwadracik z trzykropkiem pojawi się następujące okno: Wprowadzone wartości wraz z etykietami Rysunek 1.5.
Definiowanie wartości zmiennej nazywa się także kodowaniem. Polega ono właśnie na przypisaniu każdej wartości zmiennej jakiejś wartości liczbowej. Badacz ma tu pewną dowolność. W przypadku zmiennej nominalnej może używać całkowicie dowolnych wartości. W przypadku zmiennych co najmniej porządkowych należy przypisywać wartości rosnąco (jak w podanym przykładzie) bądź malejąco w zależności od potrzeb lub gustu badacza. Zazwyczaj w specyficzny sposób koduje się również odpowiedzi typu nie umiem udzielić odpowiedzi, brak danych, pytanie nie zostało zadane itp. - przyznaje się im wartości znacznie różniące się od właściwych wartości zmiennych np. jeśli zmienna przyjmuje wartości od 0 do 2 (jak w powyższym przykładzie), takiego typu odpowiedzi kodujemy jako 9, 8 itp. Oczywiście dla każdego rodzaju odpowiedzi inna wartość. Aby przypisać etykiety poszczególnym wartościom zmiennej należy wpisać pierwszą wartość w okienko zatytułowane Wartość a następnie jej etykietę w okienko poniżej zatytułowane Etykieta a następnie nacisnąć klawisz Dodaj. Tę samą procedurę należy powtórzyć dla każdej wartości zmiennej. Aby usunąć wprowadzone wartości wraz z etykietami należy użyć klawisza Usuń. W celu zmiany wprowadzonych wartości lub etykiet użyj klawisza Zmień. Po zakończeniu wprowadzania etykiet wciśnij klawisz OK. Spowoduje to zamknięcie okna zatytułowanego Etykiety wartości. Kolejnym etapem definiowania jest zadeklarowanie brakujących danych (missing value), o ile takie istnieją, w celu wykluczenia ich z analizy. Do brakujących danych zalicza się zazwyczaj omawiane powyżej odpowiedzi typu brak danych, nie umiem udzielić odpowiedzi, pytanie nie zostało zadane itp. W celu zdefiniowania jakie wartości mają być uważane za brakujące dane należy kliknąć na komórkę w kolumnie Braki danych a następnie na szary kwadracik z wielokropkiem. Otworzy się wówczas następujące okno: Kółka do zaznaczania wybranej opcji Okna na pojedyncze brakujące wartości Okna do wpisywania dolnej granicy przedziału brakujących wartości Okna do wpisywania górnej granicy przedziału brakujących wartości Rysunek 1.6. Jako opcja domyślna zaznaczone jest Brak braków danych. Jeśli jednak w kodowanej zmiennej występują jakieś wartości, które chcemy potraktować jako brak danych, należy wybrać (poprzez kilinięcie w kółku) którąś z pozostałych opcji. Do wyboru mamy: * Wartości dyskretne braków czyli pojedyncze brakujące wartości to opcja najbardziej odpowiednia gdy mamy tylko jedną, dwie lub trzy wartości, które chcemy uznać za braki. Wpisujemy wtedy takie wartości do okienek znajdujących się poniżej oraz * Przedział wartości plus wartość dyskretna - to opcja odpowiednia gdy istnieje wiele wartości, które uznajemy za brakujące dane i są one zgrupowane. W takiej sytuacji wpisujemy najniższą z wartości w okienku Dolna granica a najwyższą w okienku Górna granica. Z analizy zostaną wykluczone wszystkie dane większe lub równe wartości wpisanej w Dolna granica i mniejsze lub równe wartości wpisanej w Górna granica. Dodatkowo opcja ta pozwala na określenie jeszcze jednej wartości nie należącej do przedziału. Po wyborze odpowiedniej opcji i wpisaniu wartości, które chcemy wykluczyć z analizy należy nacisnąć przycisk OK, co spowoduje zamknięcia okna Braki danych. Jeśli definiowana zmienna przybiera wartości wymagające użycia wielu miejsc po przecinku, lub przeciwnie, z jakiś względów zależy nam na tym, by arkusz pokazywał jedynie pełne liczby bez zer po przecinku możemy to ustalić zmieniając wartości w kolumnach Szerokość (ilość cyfr jaka zmieści się w komórce) oraz Dziesiętne (ilość miejsc po przecinku. Ustalona liczba cyfr po przecinku pokazuje się w arkuszu nawet jeżeli dana wartość jest liczbą całkowitą.
Ponadto w SPSS można definiować różne typy zmiennych. Opcja domyślna to Numeryczne, czyli liczby np.: -1, 0,256. Czy 10 000. W większości przypadków takie ustawienie jest najwłaściwsze. Jeśli jednak, z jakiś względów, użytkownik chce ustalić inny typ zmiennej, należy kliknąć na komórkę w kolumnie Typ a następnie na szary kwadrat z trzykropkiem pojawiający się w prawej części komórki. Pojwi się wówczas następujące okno: Dostępne typy zmiennych maksymalna liczba cyfr dla wartości zmiennej liczba miejsc po przecinku Rysunek 1.7. W powyższym oknie możemy wybrać jeden spośród następujących typów danych: * Numeryczny (domyślny) * Przecinkowy - liczby w formacie numerycznym, gdzie przecinki oddzielają kolejne potęgi tysiąca, a kropka miejsca dziesiętne - np.. 1,589,562.25 * Z kropką - liczby w formacie numerycznym, gdzie kropki oddzielają kolejne potęgi tysiąca, a przecinek miejsca dziesiętne - np.. 1.569.456,78 * Notacja naukowa - liczby zapisane w postaci xey = x* 10y - np. 1,12E7 * Data i czas - zmienne określające daty lub czas * Dolar - wartości zapisane z symbolem waluty USD - np.. $200 * Tekstowy - zmienne tekstowe (nie więcej niż 255 znaków) Można również zdefiniować własny typ danych wybierając Format użytkownika. Po wybraniu odpowiedniego typui należy nacisnąć przycisk OK by zamknąć okno Typ zmiennej. Dość istotną kwestią jest możliwość zadeklarowania poziomu pomiaru. W ostatniej kolumnie zatytułowanej Poziom jako domyślny poziom pomiaru zadeklarowany jest poziom Ilościowy. Oznacza to, że na takiej zmiennej program będzie obliczał wszystkie statystyki. Jeśli jednak zmienna nie jest zmienną ilościową (tj. przedziałową lub ilorazową) a użytkownik chciałby, by program uniemożliwił obliczanie na niej statystyk nieodpowiednich dla danego poziomu pomiaru, można zadeklarować zmienną jako porządkową lub nominalną. W tym celu należy ustawić kursor w komórce w kolumnie Poziom a następnie kliknąć na szary kwadracik ze strzałką w dół znajdujący się w prawej części komórki. Pojawi się wówczas następująca lista poziomów pomiaru: Ilościowy, Porządkowy, Nominalny. Należy wybrać z listy właściwy poziom pomiaru. Ostatnim co można zdefiniować jest format kolumny. Pozwala to na ustalenie szerokości kolumny ( Kolumny ) pokazującej się w tabeli danych (nie ma to nic wspólnego z ilością cyfr mieszczących się w komórce, jest to jedynie widok danej kolumny) oraz wyrównania danych w kolumnach ( Wyrównanie ). Zazwyczaj opcje te są pomijane. Jeśli jednak badacz jest wyjątkowym estetą może zmienić ustawienia w komórkach zatytułowanych Kolumny i Wyrównanie Wystarczy pisać właściwą liczbę lub zmienić ją za pomocą strzałek w kolumnie Kolumny oraz wybrać rodzaj wyrównania z rozwijalnej listy - Do lewej, Do prawej, Wyśrodkuj. Po zakończeniu definiowania zmiennej jej nazwa powinna pojawić się w nagłówku kolumny w edytorze danych. Zazwyczaj, ze względów praktycznych, najpierw definiuje się większą ilość zmiennych, a dopiero potem wprowadza dane.
Przeglądanie listy zmiennych Czasem, gdy po długiej przerwie powracamy do pracy ze zbiorem danych, lub musimy pracować na cudzym zbiorze, trudno jest się rozeznać w nazwach i sposobie kodowania zmiennych. Dlatego tak ważne jest odpowiednie definiowanie zmiennej, a przede wszystkim właściwe etykiety zmiennej i poszczególnych wartości. Jeśli zmienna jest właściwie zdefiniowana to łatwo się zorientować co to za wymiar, jakie ma kategorie i jak są zakodowane. By zobaczyć etykiety zmiennej i poszczególnych jej wartości można kliknąć dwukrotnie na jaj nagłówku lub przełączyć się na zakładkę Zmienne tak jak w przypadku definiowania zmiennej, pojawi się wówczas arkusz zawierający formaty wszystkich zmiennych. Lepiej jest jednak w tym celu użyć polecenia Zmienne z menu Narzędzia. Rysunek 1.8. Pojawi się wówczas alfabetyczna lista wszystkich zmiennych z danego zbioru wraz ze szczegółowym opisem wybranej z listy zmiennej. W opisie podane są wszystkie istotne informacje o zmiennej w tym także etykiety wszystkich zadeklarowanych zmiennej. Lista zmiennych Opis wybranej zmiennej Rysunek 1.9. Po zakończeniu przeglądania listy zmiennych należy ją zamknąć używając klawisza Zamknij. W przypadku bardzo obszernych zbiorów danych niezwykle przydatny jest klawisz Przejdź do, którego naciśnięcia powoduje automatyczne ustawienie kursora w pierwszym rekordzie wybranej zmiennej.