Percepcja siebie i świata uczniów z lekkim upośledzeniem umysłowym pochodzących z rodzin pełnych i niepełnych Percepcja, czyli świadome reagowanie na bodziec zewnętrzny, umożliwia dziecku zdobywanie informacji o otaczającym je świecie. Im więcej informacji o świecie, tym większa jest dynamika rozwoju dziecka, a to z kolei zapewnia zaspokojenie jego podstawowych potrzeb. Rozwój percepcji jaki następuje w toku życia dziecka, wpływa na tworzenie obrazu własnej osoby, co pozwala odróżnić siebie od reszty świata. Tworzenie obrazu własnej osoby, jak i percepcja świata u dzieci z upośledzeniem umysłowym jest utrudniona, gdyż upośledzenie umysłowe powoduje, że percepcja otoczenia jest niepełna. Upośledzeni umysłowo nie zawsze są w stanie widzieć całościowo i adekwatnie otaczającej rzeczywistości, a tym samym dostosować swego działania do sytuacji. Literatura przedmiotu podaje, że wpływ środowiska społecznego, rodzinnego czy kontakty personalne, które są nawiązywane w środowisku społecznym, stwarzają możliwość oddziaływania na to środowisko, a jednocześnie za ich pośrednictwem środowisko oddziaływuje na zachowanie jednostki (S. Guz, 1985). Środowiskiem, które powinno najbardziej sprzyjać rozwojowi dziecka jest rodzina. To w niej dziecko kształtuje swoją osobowość, świat myśli, uczuć, dążeń, wyodrębnia poczucie własnego ja oraz tworzy obraz samego siebie (M. Kościelska, 1995). W obecnych czasach jednak rodzina boryka się z wielością problemów, tj. brak pracy, wyjazdy jednego z rodziców za granicę, brak mieszkania, zaburzone relacje między poszczególnymi jej członkami. Rodzice starając się poszukiwać różnych dróg radzenia sobie w trudnych sytuacjach ułatwiają swojej rodzinie przystosowanie się do życia w nowej, trudnej sytuacji. Jeżeli taka droga zostanie odnaleziona, dziecko ma wtedy możliwość wychowywania się w pełnej i kochającej rodzinie. Czasami jednak rodzice nie są w stanie podołać stawianym im zadaniom, 1
a wtedy różnego rodzaju stresy i frustracje odbijają się na dziecku. Najgorszym wyjściem z sytuacji jest rozstanie się rodziców, a co za tym idzie rozbicie rodziny. Rozpatrując konsekwencje zaburzenia struktury rodziny należy zwrócić uwagę na reakcję dziecka wobec zaistniałej sytuacji. Dziecko może silnie skupiać się na sobie, czy w obcych szukać wzoru osobowego brakującego w jego życiu rodzica. Często zdarza się również, że w rodzinach rozbitych dziecko, jak twierdzi E. Marynowicz Hetka, szybciej staje się bardziej dorosłe. Jego start w dorosłe życie jest utrudniony, a odbiór siebie i świata często zniekształcony. Rodzina niepełna, która często przekazuje odmienne wartości i nawyki niż rodzina pełna, ma duży wpływ na rozwój percepcji u dziecka. Nauczyciel wychowawca mający pod opieką zespół klasowy natrafia na różne problemy wychowawcze. Zatem jego zadaniem jest jak najlepsza pomoc każdemu dziecku. Nauczyciel poprzez swoją postawę i stosowane metody może zaspokoić przynajmniej niektóre potrzeby psychiczne uczniów, np. potrzebę szacunku, uznania czy sukcesu. Pisząc pracę magisterską przeprowadziłam wśród uczniów naszej szkoły badania, mające na celu ustalenie zależności między percepcją siebie i percepcją świata u dzieci, a ich wychowywaniem się w rodzinie pełnej lub niepełnej. Uzyskane wyniki badań doprowadziły do następujących wniosków: 1. Ocena własnej osoby dokonana przez dzieci z rodzin pełnych i niepełnych jest odmienna. Badania całej grupy wykazały, że dokonana samoocena jest zawyżona i nie zawsze adekwatna do posiadanych możliwości. Jednak u dzieci z rodzin niepełnych pojawiła się samoocena zaniżona. Różnice w samoocenie zauważalne są w również przy ocenie ja realnego i ja idealnego. Dzieci wychowywane w rodzinie pełnej mają zapewnione rozmaite potrzeby psychiczne, inaczej niż ich rówieśnicy z rozbitych rodzin. Brak jednego z rodziców w zachowaniu badanych może wywoływać niepokój, strach o przyszłość, czy podatność na wypływy. Te czynniki wpływają na realną samoocenę, w tym przypadku ją zniekształcając. 2
Natomiast badanie ja idealnego wykazało, że dzieci z rodzin niepełnych oceniają siebie wyżej. Oceniają siebie lepiej, niż rodzice o nich mówią. Dzieci, na przekór tej opinii, chcą być lepsze i tak też sobie siebie wyobrażają. 2. Obraz świata dzieci pochodzących z rodziny niepełnej jest inny niż obraz świata dzieci z rodziny pełnej. Cechą charakterystyczną dla całej badanej populacji jest fakt, że dla dzieci najważniejsze jest to, co ich otacza, co bezpośrednio ich dotyczy, z czym wiąże się ich działalność, a także konkretne przedmioty materialne. Dzieci z rodzin pełnych najwyżej cenią sobie rodzinę, a w dalszej kolejności wartości materialne i ludzi spoza rodziny. To rodzina zaspokaja wszystkie potrzeby, a tym samym dziecko nie musi szukać dodatkowego źródła zainteresowania. Natomiast dzieci z rodzin niepełnych odmiennie widzą świat. Dla nich liczą się przede wszystkim ludzie spoza rodziny, którzy odgrywają dużą rolę w ich funkcjonowaniu społecznym. To w tym środowisku dzieci czują się akceptowane i traktowane jako pełnoprawni towarzysze. Brak wzorców osobowych w postaci obojga rodziców wpływa na widzenie świata. 3. Niepełna rodzina wpływa na miejsce zajmowane przez dziecko i na jego relacje ze światem. Dzieci z rodziny pełnej zajmują w rodzinie centralną pozycję. Rodzice starają się zaspokajać ich potrzeby, to wokół dzieci kręci się świat. Natomiast dzieci z rodzin niepełnych czują, że nie są najważniejsze, szukają raczej kontaktów poza rodziną. Tak, jak dziecko z rodziny niepełnej traktowane jest w domu, tak takie same relacje przenosi do swojego otoczenia. Zapoznanie się z niniejszymi wynikami badań daje możliwość poznania świata dziecka, jego najważniejszych elementów i wzajemnych relacji. Nauczyciel, który jest wychowawcą klasy znając jej strukturę ma możliwość pomocy dziecku, kształtowania prawidłowych stosunków interpersonalnych i wytworzenia 3
odpowiedniej hierarchii wartości. Nauczyciel może kontrolować percepcję świata i samoocenę dziecka. Wychowawca, jako pewne źródło opiniotwórcze dla ucznia, musi starać się nadawać jasne, konkretne komunikaty i opinie, a tym samym kształtować jego samoocenę. Dzieci mając różne zainteresowania i zdolności poznają świat na swój własny sposób. Jest to jednak także pewien obszar, w którym nauczyciel wychowawca może się wykazać. Służyć mogą temu np. kółka zainteresowań, które nie tylko rozwijają zdolności czy zainteresowania ucznia, ale także wzbogacają widzenie, percypowanie świata, poprzez pobudzanie i dostarczanie rozmaitych bodźców. Znając potrzeby i cechy osobowości swoich uczniów nauczycielowi łatwiej jest zastosować w pracy odpowiednie metody czy zasady. Kierując się w pracy indywidualnością i aktywizacją, znając każdego ucznia, nauczyciel może tak dostosować swoją pracę, aby wziąć pod uwagę jego możliwości, a tym samym przyczynić się do jak najpełniejszego rozwoju swojego wychowanka. Anna Licznar nauczyciel Gimnazjum Nr 3 4
Literatura: 1. Dołęga Z.: Postawy rodzicielskie, a gotowość dzieci do zachowań prospołecznych, Psychologia Wychowawcza, 1990, nr 5, s. 318 328 2. Guz S.: Postawy prospołeczne i ich kształtowanie u dzieci, Wychowanie Przedszkolne, 1985, nr 9, s. 467 475 3. Guz s.: Kształtowanie zdolności do zachowań prospołecznych, Wychowanie Przedszkolne, 1985, nr 20, s. 539 548 4. Kościelska M.: Oblicza upośledzenia, PWN, Warszawa 1995. 5. Lach J.: Sieroctwo społeczne problematyka i próby przeciwdziałania, [w:] Pedagogika wobec kryzysów życiowych, pod red. J. Stochmiałka, Instytut Technologii Eksploatacji, Warszawa Radom 1998. 6. Przewodnik dla nauczycieli uczniów upośledzonych umysłowo w stopniu znacznym i umiarkowanym. Część II, pod red. M. Pieszczek, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno Pedagogicznej, Warszawa 2002r. 5