Włączający system edukacji i rynku pracy - rekomendacje dla polityki publicznej" kluczowe rekomendacje

Włączający system edukacji i rynku pracy - rekomendacje dla polityki publicznej" kluczowe rekomendacje Opracowanie przygotowane przez Instytut Badań Edukacyjnych na podstawie raportu z badań terenowych autorstwa Laboratorium Badań Społecznych Sp. z o.o. Warszawa, sierpień 2014

2 1.

Spis Treści Spis Treści...3 1. Wstęp...4 2. Podsumowanie wyników wywiadów...6 2.1. Wnioski dotyczące obszaru edukacja... 6 2.2. Wnioski dotyczące obszaru rynek pracy... 7 3. Bariery i rekomendacje do dyskusji...9 3.1. Bariery i rekomendacje dotyczące edukacji... 10 3.2. Bariery i rekomendacje dotyczące rynku pracy... 15

1. Wstęp Niniejsze opracowanie zawiera podsumowanie wyników badań terenowych zrealizowanych w ramach projektu Włączający system edukacji i rynku pracy rekomendacje dla polityki publicznej. Zaprezentowane w tekście rekomendacje zostały opracowane na podstawie wywiadów grupowych (FGI) (ang. Focus Group Interview) oraz indywidualnych wywiadów pogłębionych (IDI) (ang. Individual In- Depth Interviews) zrealizowanych w okresie: kwiecień-czerwiec 2014 r. Głównym celem dyskusji grupowych oraz wywiadów indywidualnych było poznanie różnego rodzaju barier związanych z życiem codziennym osób z niepełnosprawnością (), jak i sposobów na ich przezwyciężenie, ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji w obszarze edukacji i rynku pracy. Całość badania nawiązuje też do filozofii i sformułowań Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, w tym w szczególnosci definiowania niepełnosprawności jako wynikającej z interakcji między osobami z dysfunkcjami a barierami wynikającymi z postaw ludzkich i środowiskowymi, które utrudniają tym osobom pełny i skuteczny udział w życiu społeczeństwa, na zasadzie równości z innymi osobami. Stąd staraliśmy się koncentrować na barierach i rozwiązaniach środowiskowych/zewnętrznych wobec jednostki. Badanie główne było realizowane w wybranych miejscowościach na terenie Polski z uwzględnieniem wielkości miejscowości. Dyskusje grupowe były realizowane w miejscowościach powyżej 500 tys. mieszkańców oraz poniżej 100 tys. mieszkańców. Indywidualne wywiady pogłębione były realizowane w miejscowościach liczących do 50 tys. mieszkańców. Łącznie w ramach badania zrealizowano 38 wywiadów FGI oraz 61 wywiadów IDI (patrz - tabela nr 1). Kolejnym etapem projektu będą konsultacje, na które Państwa zaprosiliśmy. Celem konsultacji będzie przedyskutowanie w gronie ekspertów rekomendacji zaproponowanych w badaniach terenowych. Mamy jednocześnie świadomość, że zasadność niektórych rekomendacji jest dyskusyjna, a część z tych postulatów jest trudna, bądź też niemożliwa do wdrożenia. Efektem wspólnych spotkań powinno być zatem odpowiedzenie sobie na kluczowe pytania dotyczące rekomendacji. Czy warto coś zmienić i czy Państwo akceptują daną rekomendację, jako trafną i pozwalającą na poprawienie życia codziennego osób z niepełnosprawnością? Co trzeba dokładnie zrobić, by ją wdrożyć w życie? Na czym dokładnie miałaby ta zmiana polegać, z jakich składać się elementów? Dodatkowo, czy tą zmianę da się zrobić w oderwaniu od pozostałych, czy też jest elementem jakiejś większej całości. Jeśli tak to jakiej? Jak trzeba to zrobić? W szczególności, jakie miałyby być kolejne kroki, ścieżka dojścia do określonego celu, jak miałby wyglądać harmonogram prac? Kto miałby to robić? Zakładamy, że zawsze w jakiejś części byłyby to władze, czy to na poziomie centralnym czy lokalnym. Pytanie, czy byłyby jedynym odpowiedzialnym, jaka byłaby ich rola, czy inicjatora zmiany, głównego wykonawcy, jaka rola przypadałaby innym aktorom życia społecznego? 4

Za co, ile by to kosztowało, kto miałby zapłacić? Krótko mówiąc, jakie byłyby koszty wprowadzenia danej zmiany? Tabela 1 Rozkład próby w badaniach jakościowych metoda badawcza i lokalizacja FGI powyżej 500 tys. mieszkańców tematyka wywiadu Edukacja Rynek pracy Osoby z niepełnosprawnością niewidome, słabowidzące z niepełnosprawnością ruchową, w tym z afazją, niesłyszące, słabosłyszące z niepełnosprawnością intelektualną/upośledzeniem umysłowym (dalej: ONI) całościowe zaburzenia rozwojowe, w tym autyzm osoby z niepełnosprawnością sprzężoną lub pozostałymi niepełnosprawnością FGI poniżej 100 tys. mieszkańców Edukacja Rynek pracy Razem FGI IDI - do 50 tys. mieszkańców Historia edukacyjnozawodowa 2 2 2 2 8 0 2 2 2 2 8 0 0 0 0 0 0 3 0 0 0 0 0 3 0 0 0 0 0 3 0 0 0 0 0 3 Opiekunowie 0 0 0 0 0 15 Uczniowie pełnosprawni Uczniowie z niepełnosprawnością Podmioty zewnętrzne Pracodawcy (otwarty rynek pracy) 2 0 2 0 4 4 0 0 0 0 0 12 0 2 0 2 4 3 ZPCh, WTZ, ZAZ 0 1 0 1 2 0 JST 1 1 1 1 4 5 Nauczyciele z placówek i specjalnych 2 0 2 0 4 5 NGO 1 1 1 1 4 5 Razem wywiadów 10 8 10 8 38 61 5

2. Podsumowanie wyników wywiadów 2.1. Wnioski dotyczące obszaru edukacja Większość przedstawicieli podmiotów zewnętrznych, w tym zwłaszcza przedstawiciele JST i NGO, jest zdania, że bardzo istotne jest zapewnianie równych szans osobom z niepełnosprawnością i tym pełnosprawnym. W tym kontekście w pełni popierają założenia edukacji włączającej, jednak dostrzegają szereg barier na drodze do jej wprowadzenia. Dotyczy to zwłaszcza nieprzystosowania szkół oraz braku wykwalifikowanych nauczycieli. Biorąc pod uwagę obecną sytuację w Polsce, wprowadzenie edukacji włączającej może potrwać co najmniej 10 lat, z uwagi na wysokie koszty wprowadzania koniecznych zmian. Z tego względu, myśląc o zwiększaniu możliwości edukacyjnych dla, badani skupiają się bardziej na promowaniu edukacji integracyjnej. Zdaje się ona być swego rodzaju kompromisem niweluje słabe strony nauki w szkołach specjalnych (zwłaszcza izolowanie uczniów od pełnosprawnych rówieśników), przy zapewnieniu wsparcia, jakiego obecnie nie oferuje większość placówek (wykwalifikowana kadra, dostosowane budynki szkół i pomoce dydaktyczne). Z kolei same osoby z niepełnosprawnością chciałyby w pełni uczestniczyć w życiu publicznym, w tym w procesie edukacji, dlatego uważają, że Polska powinna dążyć do jak najszybszego wprowadzenia edukacji włączającej, aby wyrównać szanse osób z niepełnosprawnością i tych pełnosprawnych. Przy tym większość badanych widzi konieczność dalszego prowadzenia edukacji w szkołach specjalnych, z uwagi na uczniów ze znacznym stopniem niepełnosprawności, zwłaszcza niepełnosprawności intelektualnej i sprzężonej, które wymagają wsparcia nie tylko w procesie edukacji, ale również w codziennym życiu. Same osoby ze znacznym stopniem niepełnosprawności wzroku oraz ruchu dostrzegają istotne plusy nauki w szkołach specjalnych, w tym naukę orientacji przestrzennej, pracy na komputerach udźwiękowiających czy nauki języka migowego. Innym rozwiązaniem może być przeniesienie części dostosowań dostępnych w szkołach specjalnych na placówki ogólnodostępne. Dotyczy to zwłaszcza kadry szkolnej, wśród której powinni się znaleźć tacy specjaliści jak pedagog, psycholog, rehabilitant, specjalizujący się w poszczególnych rodzajach niepełnosprawności. Po drugie, warto rozszerzyć program nauczania w szkołach masowych o naukę orientacji przestrzennej, naukę języka migowego czy Braille a oraz przygotowanie do samodzielnego radzenia sobie w codziennym funkcjonowaniu. Z perspektywy badanych obecnie największą barierą w edukacji włączającej jest brak wykwalifikowanych nauczycieli. Bariera ta dotyka uczniów z każdym rodzajem niepełnosprawności, choć w różnym stopniu. W przypadku wzroku lub słuchu oraz uczniów niepełnosprawnych intelektualnie nauczyciele mogą mieć trudności z umiejętnym przekazywaniem wiedzy. Ponadto brak im umiejętności w nawiązaniu kontaktu, co odnosi się do uczniów z każdym rodzajem niepełnosprawności. 6

Badanie pokazało, że bardzo istotne są też bariery architektoniczne, które ograniczają wybory edukacyjne nie tylko uczniów z niepełnosprawnością ruchu, ale również osób niewidomych i słabowidzących w tym kontekście ważne jest projektowanie uniwersalne przestrzeni publicznej. Istotną barierą, na jaką wskazywali zwłaszcza nauczyciele ze szkół specjalnych oraz, jest postawa rodziców. Część z nich jest nadopiekuńcza w stosunku do swojego dziecka, co ogranicza jego samodzielność, inni nie akceptują niepełnosprawności dziecka i wiążących się z nią ograniczeń. W obu przypadkach ważne jest, aby objąć wsparciem nie tylko ucznia z niepełnosprawnością, ale również jego opiekunów. Wreszcie, barierą, na którą wskazywano bardzo często, jest negatywne nastawienie społeczeństwa wobec osób z niepełnosprawnością. Bariera ta nie wynika z samego systemu edukacji, jednak znacząco wpływa na zapewnienie pełnego uczestnictwa w edukacji UzN. Brak zrozumienia dla tych osób może skutkować dyskryminacją ze strony uczniów pełnosprawnych, jak również wśród dyrektorów szkół oraz rodziców uczniów pełnosprawnych oporem przed wprowadzeniem edukacji włączającej. 2.2. Wnioski dotyczące obszaru rynek pracy Jeśli chodzi o sytuację osób z niepełnosprawnością na rynku pracy badanie jakościowe pokazuje, że temat ten nadal jest bardzo słabo znany i rozumiany w społeczeństwie. Wskazują na to niemal grupy badanych interesariuszy. Wiedza na temat niepełnosprawności, a zwłaszcza jej zróżnicowania i wpływu różnych dysfunkcji na możliwości człowieka, jego chęci oraz predyspozycje do podejmowania pracy jest zgodnie oceniana jako niska. Rzutuje to na postrzeganie osób z niepełnosprawnością jako uczestników rynku pracy. Uderzające pozostaje przekonanie, że osoba z niepełnosprawnością jest druga w kolejce po pracę, po osobie sprawnej. Przekonanie to dominuje w badanych grupach, zwłaszcza wśród pracodawców z otwartego rynku pracy, przedstawicieli jednostek samorządowych i samych niepełnosprawnych. W związku z powyższym w znacznie mniejszym stopniu uwaga uczestników badania koncentruje się wokół zróżnicowania wynikającego z wieku lub płci kandydatów do pracy z niepełnosprawnością. Większe znaczenie ma rodzaj i stopień niepełnosprawności, głównie jednak ze względu na fakt, że niektóre rodzaje niepełnosprawności są szczególnie dużą przeszkodą w znalezieniu pracy poza rynkiem chronionym. O ile na otwartym rynku dostęp do pracy ograniczają przekonania pracodawcy (brak wiedzy o niepełnosprawności i możliwości zatrudniania, obawa przed kłopotami czyli biurokracją i kontrolami Powiatowej Inspekcji Pracy), to w stosunku do rynku chronionego pojawia się wiele zastrzeżeń natury proceduralnej i nieprzestrzegania prawa pracy. System rehabilitacji zawodowej nie funkcjonuje prawidłowo z racji niewystarczającego zagęszczenia sieci placówek (dotyczy to głównie ZAZ), braku realizacji przez większość placówek zadania aktywizacji zawodowej w stopniu umożliwiającym wchodzenie uczestników na rynek pracy i prawidłową rotację (wiele osób pozostaje w placówkach ponad 3 lata). Dość powszechna jest negatywna ocena zakładów pracy chronionej, które postrzegane są jako rozwiązanie gorszej jakości (jeśli chodzi o zapewniany rodzaj i jakość pracy, a także respektowanie praw pracowniczych) niż spółdzielnie socjalne. 7

Brak wiedzy społecznej na temat niepełnosprawności skutkuje nie tylko marginalizacją niepełnosprawnej mniejszości przez większość, lecz także prowadzi do stagnacji i pauperyzacji osób z niepełnosprawnością i ich rodzin. Zasadnicze problemy to obawa o utratę renty, która bardzo wyraźnie ogranicza zainteresowanie rodzin wychodzeniem niepełnosprawnych członków na rynek pracy. Oznacza to w praktyce istnienie silnego lobby osłabiającego indywidualną motywację szeregu do podejmowania pracy, a także (zapewne niezamierzone) ograniczanie ich inicjatywy, samodzielności i możliwości pełnoprawnego, adekwatnego do wieku i możliwości psycho-fizycznych uczestnictwa w życiu. Można zatem mówić o istniejącej pułapce świadczeniowej. Badanie wskazuje, że na poziomie państwa brakuje pomysłu na pracę dla osób z niepełnosprawnością. Mechanizmy wspierania są niepełne (np. brak trenera pracy, asystenta osoby z niepełnosprawnością, jak i asystenta rodziny), brakuje dostosowania edukacji dla do możliwości i potrzeb rynku pracy. W efekcie wiele osób z niepełnosprawnością, w tym młodych, nie wie, w jakim kierunku powinno się kształcić, nie zna branż, w jakich może pracować lub natrafia na barierę w postaci braku dostępu do rynku pracy osadzającą się głównie na obawach pracodawcy wynikających ze stereotypowego myślenia na temat pracowników z niepełnosprawnością, trudności proceduralnych i labilności prawa. 8

3. Bariery i rekomendacje do dyskusji Poniżej znajduje się zestawienie barier i rekomendacji zgłoszonych przez rozmówców podczas badań terenowych. Wśród bardzo wielu zgłoszonych uwag za kluczowe obszary wymagające zmiany należy uznać te, które dotyczą zmian w postrzeganiu niepełnosprawności, systemie wsparcia, jak też dostosowaniu szkół do potrzeb uczniów z niepełnosprawnością i uproszczenia procedur związanych z zatrudnianiem osób z niepełnosprawnością. Kluczowe rekomendacje Za kluczową rekomendację w obu obszarach należy uznać pracę nad zmianą postrzegania w społeczeństwie. Powinno być to działanie długofalowe, które w przyszłości zniweluje dystans pomiędzy a resztą społeczeństwa i pozwoli na pełniejsze niż obecnie uczestnictwo tych osób w życiu publicznym. W ramach ogólnych działań szczególne miejsce powinny zajmować w kontekście edukacji inicjatywy mające na celu włączanie dzieci pełnosprawnych i ich rodziców z dziećmi z niepełnosprawnością, zaś w przypadku rynku pracy eksponowanie możliwości i potrzeby pracy. Istotną kwestią w obu obszarach jest również konieczność zmian w zakresie systemu wsparcia. Wskazywano na konieczność wypracowania przejrzystego systemu diagnozowania uczniów, konieczność szkoleń pracowników służb publicznych czy też zintensyfikowanie wsparcia w stosunku do rodzin. W ramach dostępnego wsparcia systemowego ważne są nie tylko możliwości ułatwień w dostępie do rehabilitacji zdrowotnej, lecz także w dostępie do asystentów lub trenerów pracy. Z perspektywy edukacji znaczącym obszarem jest dostosowanie szkoły ogólnodostępnej do potrzeb uczniów z niepełnosprawnością. W tym aspekcie niezbędne wydaje się przede wszystkim przeszkolenie kadry do pracy z osobami z poszczególnymi rodzajami niepełnosprawności i zniesienie barier architektonicznych w szkołach. Równie często postulowano zmniejszenie liczebności klas. Istotne rekomendacje wiążą się również z samym systemem edukacji. W tym obszarze szczególnie ważne jest uelastycznienie programu nauczania w szkołach, co umożliwi zaspokajanie indywidualnych potrzeb uczniów, jak również skuteczne przygotowanie ich do późniejszego wejścia na rynek pracy. W kontekście zwiększania zatrudnienia na otwartym rynku pracy niezbędne wydaje się przede wszystkim rozpowszechnianie informacji dotyczących praw i obowiązków pracodawców zatrudniających. Konieczne jest również uproszczenie zbyt skomplikowanych procedur związanych z przyjmowaniem do pracy i uzyskaniem dostępnych świadczeń z tym związanych. 9

3.1. Bariery i rekomendacje dotyczące edukacji Tabela 2 Bariery w obszarze edukacji Bariera Podmioty, które zgłosiły barierę Rodzaj niepełnosprawności BARIERY PO STRONIE SPOŁECZEŃSTWA 1. Brak akceptacji ze strony rodziców uczniów pełnosprawnych wzroku, ruchu, słuchu; nauczyciele ze szkół ; przedstawiciele JST;, choć w największym stopniu ONI 2. Brak akceptacji ze strony uczniów pełnosprawnych 3. Stygmatyzacja szkół specjalnych i ich uczniów BARIERY PO STRONIE SZKOŁY 1. Niedostateczne przygotowanie nauczycieli do prowadzenia UzN wzroku, ruchu, słuchu, intelektualną, osoby z całościowym zaburzeniem rozwoju, sprzężoną; UzN ze szkół, integracyjnych i specjalnych; uczniowie pełnosprawni; nauczyciele ze szkół i specjalnych; przedstawiciele JST; ruchu; UzN ze szkół specjalnych, ; uczniowie pełnosprawni; przedstawiciele JST wzroku, słuchu, ruchu, sprzężoną; UzN ze szkół specjalnych,, integracyjnych; uczniowie pełnosprawni; nauczyciele ze szkół i specjalnych; przedstawiciele JST;, choć w większym stopniu I oraz spektrum autyzmu, w dalszej kolejności słuchową, wzrokową, w najmniejszym zaś stopniu ruchową, choć w największym stopniu UzN ruchową W największym stopniu słuchową, wzrokową i I, w mniejszym stopniu ruchową 2. Brak specjalistów w szkołach 3. Zbyt liczne klasy w szkołach 4. Bariery architektoniczne w szkołach 5. Brak dostosowanych pomocy naukowych 6. Utrudniony dojazd do placówki 7. Niedopasowane do potrzeb wsparcie wzroku, słuchu; UzN ze szkół specjalnych; nauczyciele ze szkół i specjalnych; przedstawiciele JST; wzroku, ruchu; uczniowie pełnosprawni; nauczyciele ze szkół i specjalnych; przedstawiciele JST; ruchu, wzroku, sprzężoną; UzN ze szkół, specjalnych; uczniowie pełnosprawni; nauczyciele ze szkół i specjalnych; przedstawiciele JST; wzroku, słuchu ruchu, wzroku, sprzężoną; UzN ze szkół ruchu, sprzężoną; UzN ze szkół ruchową i wzrokową wzrokową i sprzężoną ruchową ruchową 10

Bariera Podmioty, które zgłosiły barierę Rodzaj niepełnosprawności w szkołach specjalnych BARIERY ZWIĄZANE Z SYSTEMEM EDUKACJI 1. Mało elastyczny program nauczania w szkołach 2. Nieprzygotowanie przez szkoły UzN do wejścia na rynek pracy 3. Niewystarczający stopień przygotowania nauczycieli po studiach pedagogicznych do pracy z UzN ruchu, wzroku, sprzężoną; UzN ze szkół ; nauczyciele ze szkół i specjalnych; uczniowie pełnosprawni; ruchu, wzroku, sprzężoną; UzN ze szkół specjalnych, ; nauczyciele ze szkół i specjalnych; ruchu; nauczyciele ze szkół i specjalnych BARIERY ZWIĄZANE Z SYSTEMEM WSPARCIA 1. Brak rzetelnej diagnozy UzN 2. Subwencja oświatowa nie zawsze idąca za uczniem 3. Brak spójności w systemie wsparcia 4. Utrudniony dostęp do rehabilitacji ruchu, słuchu, wzroku; UzN ze szkół ; przedstawiciele JST nauczyciele ze szkół specjalnych; ruchu; UzN ze szkół specjalnych; uczniowie pełnosprawni BARIERY PO STRONIE I JEJ OTOCZENIA 1. Nieakceptowanie niepełnosprawności dziecka 2. Nadopiekuńczość ze strony rodziny 3. Trudności w nawiązywaniu kontaktów społecznych nauczyciele ze szkół i specjalnych; przedstawiciele JST nauczyciele ze szkół specjalnych; osoby z całościowym zaburzeniem rozwoju, w tym z autyzmem; nauczyciele ze szkół w największym stopniu wzrokową, ONI oraz spektrum autyzmu, w mniejszym stopniu słuchową oraz ruchową, choć szczególnie sprzężoną ruchową, choć szczególnie słuchową i wzrokową., ale zwłaszcza ONI osoby ze spektrum autyzmu 11

Tabela 3 Rekomendacje w obszarze edukacji Rekomendacje Podmioty, które zgłosiły rekomendację Rodzaj niepełnospraw ności REKOMENDACJE DOTYCZĄCE BARIER PO STRONIE SPOŁECZEŃSTWA 1. Organizowanie integracyjnych imprez plenerowych 2. Zajęcia nt. niepełnosprawnoś ci w szkołach 3. Organizowanie wymiany uczniowskiej 4. Organizowanie wolontariatu wśród uczniów pełnosprawnych 5. Prowadzenia rozmowy z uczniami o pojawieniu się w klasie UzN 6. Walka ze stereotypem szkoły specjalnej wzroku, ruchu; uczniowie pełnosprawni; nauczyciele ze szkół Potencjalni realizatorzy Rekomendacja jest zadaniem dla szkół oraz samorządów. uczniowie pełnosprawni Jest to zadanie dla nauczycieli. ruchu; UzN ze szkół specjalnych; uczniowie pełnosprawni Organizowanie wymiany uczniowskiej wymaga współpracy ze strony szkół i specjalnych. uczniowie pełnosprawni Zorganizowaniem wolontariatu mogliby się zająć nauczyciele ze szkół. uczniowie pełnosprawni; nauczyciele ze szkół przedstawiciele JST; ruchu (choć jest to ważne szczególnie dla ruchu) REKOMENDACJE DOTYCZĄCE BARIER PO STRONIE SZKOŁY 1. Szkolenia dla nauczycieli ze szkół i integracyjnych 2. Studia podyplomowe z pedagogiki specjalnej 3. Zatrudnianie specjalistów w szkołach wzroku, ruchu, sprzężoną; uczniowie szkół specjalnych, ; uczniowie pełnosprawni; nauczyciele ze szkół specjalnych i ruchu; nauczyciele ze szkół wzroku, słuchu; nauczyciele ze szkół i specjalnych; ; (choć jest to szczególnie ważne w przypadku wzroku, słuchu i intelektualną) (choć podkreślają to zwłaszcza słuchu i wzroku) Jest to zadanie dla nauczycieli. Działania na rzecz zmiany postrzegania, w tym uczniów szkół specjalnych, powinno podjąć się państwo. Większość badanych uznała, że to zadanie samorządów. Rzadziej postulowano, by zajmowała się tym dyrekcja placówek, na podstawie decyzji MEN Promowaniem studiów wśród nauczycieli powinny się zająć samorządy. Rekomendacja powinna być wdrożona na szczeblu centralnym. 12

Rekomendacje Podmioty, które zgłosiły rekomendację przedstawiciele JST Rodzaj niepełnospraw ności Potencjalni realizatorzy 4. Zmniejszenie liczebności klas w szkołach 5. Dostosowanie budynków szkół 6. Zapewnienie pomocy naukowych 7. Zapewnienie uczniowi dowozu do szkoły 8. Zindywidualizowanie wsparcia w szkołach specjalnych Rekomendacja pojawiała się we wszystkich z grup badanych, choć była szczególnie podkreślana przez nauczycieli i uczniów ze szkół. ruchu i sprzężoną; nauczyciele ze szkół ; przedstawiciele JST; wzroku i słuchu osoby z pełnosprawnością ruchu i wzroku; uczniowie pełnosprawni ruchu; ; przedstawiciele JST. ruchu i wzroku (szczególnie istotne w przypadku wzroku, słuchu, intelektualną) ruchu i wzroku Rekomendacja powinna być wdrożona na szczeblu centralnym. Wdrożeniem rekomendacji powinny się zająć samorządy we współpracy ze szkołami. Wdrożeniem rekomendacji powinny się zająć Ministerstwo Edukacji Narodowej oraz poszczególne placówki. Jest to zadanie dla samorządu. REKOMENDACJE DOTYCZĄCE BARIER ZWIĄZANYCH Z SYSTEMEM EDUKACJI 1. Zindywidualizowanie programu nauczania 2. Rzetelne doradztwo zawodowe w szkołach 3. Zmiany w systemie studiów pedagogicznych ruchu, wzroku; ; nauczyciele ze szkół ruchu, wzroku, sprzężoną; UzN ze szkół specjalnych, ; ; przedstawiciele JST ruchu; nauczyciele ze szkół i specjalnych; (choć szczególnie istotne w przypadku wzroku, intelektualną oraz osób ze spektrum autyzmu) Rekomendacja powinna być wdrożona na szczeblu centralnym. Indywidualizacją nauczania powinni się zajmować sami nauczyciele, prowadzący ucznia. Natomiast Okręgowa Komisja Egzaminacyjna powinna dać możliwość uelastycznienia form prowadzenia egzaminów. Rekomendacja powinna zostać wprowadzona przez szkoły, wymaga jednak zaangażowania samorządów. Zmiana jest już wprowadzona, należy natomiast monitorować jej efekty i ewentualnie zmodyfikować wprowadzone rozwiązania. Powinny się tym zająć 13

Rekomendacje Podmioty, które zgłosiły rekomendację Rodzaj niepełnospraw ności Potencjalni realizatorzy osoby odpowiedzialne za program nauczania. REKOMENDACJE DOTYCZĄCE BARIER ZWIĄZANE Z SYSTEMEM WSPARCIA 1. Stworzenie spójnego systemu diagnozowania 2. Tworzenie punktów konsultacyjnych 3. Dotacja celowa w miejsce subwencji oświatowej 4. Rehabilitacja w szkole ruchu, słuchu, wzroku; przedstawiciele JST; nauczyciele ze szkół specjalnych nauczyciele ze szkół specjalnych ; przedstawiciele JST ruchu; UzN ze szkół integracyjnych; uczniowie pełnosprawni (choć jest to szczególnie istotne w przypadku sprzężoną) ruchu REKOMENDACJE DOTYCZĄCE BARIER PO STRONIE I JEJ RODZINY 1. Wsparcie rodzica ucznia z niepełnosprawnoś cią osoby z całościowym zaburzeniem rozwoju, w tym z autyzmem; nauczyciele ze szkół specjalnych; przedstawiciele JST Prowadzeniem rzetelnej diagnozy powinni zajmować się specjaliści w poradniach psychologicznychpedagogicznych lub ośrodkach pomocy społecznej. Za prowadzenie statystyk mógłby być odpowiedzialny odpowiedni wydział na poziomie samorządu powiatowego. Decyzję o stworzeniu punktów powinno wydać Ministerstwo Zdrowia lub Ministerstwo Edukacji Narodowej, zaś ich prowadzenie to zadanie dla ośrodków pomocy społecznej lub poradni psychologicznopedagogicznych. Zgodę na wdrożenie takiej rekomendacji muszą wyrazić Ministerstwo Finansów oraz Ministerstwo Edukacji Narodowej. Uważa się, że o rehabilitację w szkole powinna zadbać sama placówka. Rodzice powinni otrzymywać wsparcie ze strony kadry szkoły (nauczyciele, specjaliści) oraz pracowników placówki diagnozującej. 14

3.2. Bariery i rekomendacje dotyczące rynku pracy Tabela 4 Bariery w obszarze rynku pracy Bariera Podmioty, które zgłosiły barierę Rodzaj niepełnosprawności BARIERY PO STRONIE SPOŁECZEŃSTWA 1. Ograniczona wiedza na temat niepełnosprawności i poziom akceptacji jako pełnoprawnych członków społeczeństwa 2. Ograniczona akceptacja społeczna i gotowość na odbiór usług/pracy przez nie świadczonych 3. Negatywne reakcje pracowników pełnosprawnych na uprawnienia postrzegane jako przywileje dla 4. Odmienność kulturowa osób głuchych i słyszących oraz trudności komunikacyjne ; przedstawiciele JST; ; pracodawcy ; pracodawcy z otwartego rynku, ale zwłaszcza wzrokową, choć szczególnie słuchową. słuchową. BARIERY WYNIKAJĄCE Z SYTUACJI NA POLSKIM RYNKU PRACY I PRZYGOTOWANIA ZAWODOWEGO 1. Wysokie bezrobocie na polskim rynku pracy i postrzeganie jako drugich w kolejce po pracę przedstawiciele JST; 2. Osłabienie polskiego przemysłu brak stanowisk prostej, powtarzalnej pracy oraz pracy lekkiej 3. Brak koncepcji przygotowania zawodowego dla osób o specyficznych rodzajach niepełnosprawności 4. Niewystarczające przygotowanie zawodowe znacznej części BARIERY PO STRONIE PRACODAWCY przedstawiciele JST; pracodawcy z chronionego rynku ; pracodawcy z chronionego rynku; pracodawcy z otwartego rynku przedstawiciele instytucji rynku pracy ; przedstawiciele JST; 1. Obawy przed zatrudnieniem ; pracodawcy z otwartego rynku, choć w większym stopniu ONI, sprzężoną, jak również osoby chore psychicznie, ale w największym stopniu wzrokową i słuchową, jednak w największym stopniu I, choć zwłaszcza I oraz osoby chore 15

Bariera Podmioty, które zgłosiły barierę Rodzaj niepełnosprawności psychicznie 2. Wysokie koszty (finansowe i pozafinansowe) wynikające z dostosowania stanowiska pracy do potrzeb 3. Postrzeganie wyłącznie przez pryzmat niepełnosprawności 4. Niestabilność przepisów dotyczących zatrudnienia pracodawcy; przedstawiciele JST ; pracodawcy; przedstawiciele instytucji rynku pracy pracodawcy z otwartego rynku 5. Brak wiedzy na temat dostępnych udogodnień dla pracodawcy zatrudniającego 6. Brak możliwości przystosowania miejsca pracy do potrzeb 7. Dążenie do ograniczania kosztów pracodawcy stosowanie niekorzystnych dla pracownika form zatrudnienia BARIERY ZWIĄZANE Z SYSTEMEM WSPARCIA 1. Mało efektywne działania systemu wsparcia w obszarze zatrudnienia 2. Niewystarczające przygotowanie urzędników do wspierania pracodawcy z otwartego rynku; pracodawcy z chronionego rynku; przedstawiciele instytucji rynku pracy pracodawcy z otwartego rynku pracodawcy z chronionego rynku; przedstawiciele JST; przedstawiciele instytucji rynku pracy pracodawcy z otwartego rynku; pracodawcy z chronionego rynku; ; przedstawiciele JST przedstawiciele instytucji rynku pracy; przedstawiciele JST, w największym stopniu ruchową 3. Bariery architektoniczne ruchową i wzrokową 4. Trudności z dostępem do rehabilitacji zdrowotnej, protetyki 5. Trudności z samodzielnym utrzymaniem pracy 6. Problem z dotarciem do przez przedstawicieli systemu wsparcia BARIERY PO STRONIE I JEJ RODZINY 1. Nadopiekuńczość rodziny, hamowanie dążenia do niezależności ; przedstawiciele JST; ; pracodawcy z chronionego rynku przedstawiciele JST pracodawcy z chronionego rynku; przedstawiciele instytucji rynku pracy ruchową, szczególnie ONI oraz osoby z całościowymi zaburzeniami rozwoju 16

Bariera Podmioty, które zgłosiły barierę Rodzaj niepełnosprawności 2. Niska motywacja do wchodzenia na rynek pracy 3. Brak wiedzy na temat dostępnych możliwości wsparcia przedstawiciele instytucji rynku pracy; ; pracodawcy z chronionego rynku ; przedstawiciele instytucji rynku pracy; 4. Postawa roszczeniowa ; pracodawcy z otwartego rynku; pracodawcy z chronionego rynku; przedstawiciele JST BARIERY ZWIĄZANE Z SYSTEMEM ORZECZNICTWA 1. Funkcjonowanie kilku systemów orzecznictwa oraz brak wewnętrznej spójności orzeczeń 2. Niski próg dozwolonego dochodu dla osób posiadających rentę 3. Wydawanie orzeczeń o niezdolności do pracy, które utrudniają jej podjęcie ;, ale w największym stopniu ruchową, choć w większym stopniu I i sprzężoną, ale w największym stopniu I 4. Ubezwłasnowolnienie, choć w największym stopniu I BARIERY SPECYFICZNE CHRONIONEGO RYNKU PRACY 1. Nierespektowanie praw i ich specjalnych potrzeb w ZPCh ; pracodawcy z chronionego rynku; przedstawiciele instytucji rynku pracy; przedstawiciele JST 2. Zbyt mały dostęp do poszczególnych szczebli chronionego rynku pracy (deficyt ZAZ i ZPCh) 3. Ograniczony zakres stanowisk dostępnych w ramach zatrudnienia w ZPCh przedstawiciele JST; ; pracodawcy z chronionego rynku, choć w największym stopniu ruchową, słuchową i wzrokową 17

Tabela 5 Rekomendacje w obszarze rynku pracy Rekomendacje Podmioty, które zgłosiły rekomendację Rodzaj niepełnospr awności REKOMENDACJE DOTYCZĄCE BARIER PO STRONIE SPOŁECZEŃSTWA 1. Prowadzenie ogólnopolskich kampanii społecznych na temat niepełnosprawno ści 2. Działania na rzecz budowania społeczeństwa obywatelskiego i włączania społecznego formułowana we wszystkich badanych grupach (szczególnie często wśród przedstawicieli instytucji rynku pracy i pracodawców z otwartego rynku pracy) formułowana we wszystkich badanych grupach (szczególnie często wśród przedstawicieli instytucji rynku pracy i pracodawców z otwartego rynku pracy) (w szczególnośc i osób głuchych i z niepełnospra wnością wzroku) Potencjalni realizatorzy Za działania z omawianego zakresu powinno być odpowiedzialne państwo. Uważa się jednak, że powinny być w nie również włączone organizacje pozarządowe oraz samorządy lokalne (w tym również szkoły). 3. Prowadzenie kampanii dotyczących możliwości i potrzeby pracy formułowana we wszystkich badanych grupach (szczególnie często wśród przedstawicieli instytucji rynku pracy i pracodawców z otwartego rynku pracy) REKOMENDACJE DOTYCZĄCE BARIER WYNIKAJĄCYCH Z SYTUACJI NA POLSKIM RYNKU PRACY I PRZYGOTOWANIA ZAWODOWEGO 1. Określenie branż/ zawodów z preferencjami dla ze względu na ich szczególne predyspozycje 2. Weryfikacja sposobu przygotowania do podjęcia pracy przedstawicieli wszystkich badanych niepełnosprawności (zwłaszcza najmłodszych przedstawicieli głuchych), przedstawicieli jednostek samorządowych i instytucji rynku pracy przedstawicieli chronionego rynku pracy., zwłaszcza osób głuchych i z dysfunkcją wzroku Działania te powinny być realizowane na poziomie centralnym przez państwo. Działania tego rodzaju powinny być finansowane systemowo z przekierowanych środków państwowych. Finansowanie powinno podążać za w systemie, w oparciu o rozeznanie potrzeb prowadzone na podstawie wskazań zespołów diagnozujących potrzeby i pomagających ustalić ścieżkę zawodową dla konkretnej. 18

Rekomendacje Podmioty, które zgłosiły rekomendację Rodzaj niepełnospr awności Potencjalni realizatorzy 3. Poprawa doradztwa zawodowego dla młodzieży z niepełnosprawno ścią 4. Stymulowanie rozwoju gospodarki krajowej i lokalnej przedstawicieli instytucji rynku pracy (WUP, PUP). pracodawców, przedstawicieli jednostek samorządowych i osób z niepełnosprawnością. REKOMENDACJE DOTYCZĄCE BARIER PO STRONIE PRACODAWCY 1. Kampanie i działania informacyjne skierowane do pracodawców 2. Szkolenia skierowane do pracodawców 3. Utworzenie centrum informacyjnego dla pracodawców i 4. Uproszczenie procedur związanych z zatrudnianiem 5. Zwiększenie przez PFRON kwoty dofinansowań Pracodawcy z otwartego rynku pracy, jak i przedstawiciele instytucji rynku pracy pracodawców, zwłaszcza z chronionego rynku pracy oraz JST. przedstawicieli instytucji rynku pracy (WUP, PUP) i samorządów. pracodawców z otwartego rynku pracy, a także samorządów oraz instytucji rynku pracy (WUP, PUP). pracodawców z otwartego i chronionego rynku pracy oraz przedstawicieli NGO. Swoje propozycje w tym zakresie zgłosili także. Zwraca się uwagę na konieczność zacieśniania współpracy między szkołami a urzędami pracy w tym zakresie. Miałoby to polegać na wykorzystaniu wiedzy o lokalnym rynku pracy zgromadzonej przez pracowników PUP i włączeniu jej do doradztwa zawodowego prowadzonego dla uczniów w szkołach (np. w postaci współpracy doradców zawodowych z tych dwóch typów placówek). Samorządy lokalne, natomiast inicjatywy w zakresie związanych z tym obszarem działań oczekuje się od państwa. Instytucje państwowe, w tym PFRON. PUP, WUP PUP Oczekuje się, że zmiany tego rodzaju zostaną wprowadzone na poziomie centralnym, ponieważ w interesie państwa jest aktywizacja zawodowa obywateli. PFRON, samorządy (w zakresie finansowania prac interwencyjnych). 19

Rekomendacje Podmioty, które zgłosiły rekomendację przedstawiciele JST. Rodzaj niepełnospr awności Potencjalni realizatorzy REKOMENDACJE DOTYCZĄCE BARIER ZWIĄZANYCH Z SYSTEMEM WSPARCIA 1. Szkolenia dla pracowników JST 2. Zacieśnianie współpracy między działającymi lokalnie NGO a samorządem 3. Stworzenie bazy projektów NGO oraz wypracowanie mechanizmów dystrybucji wiedzy i wymiany dobrych praktyk między organizacjami 4. Promowanie zatrudniania na lokalnym rynku pracy 5. Wypracowywanie nowych wzorców w pracy z rodzinami Rekomendacje z tego zakresu były formułowane przez: reprezentantów JST i powiatowych urzędów pracy, a także przez pracodawców z chronionego rynku pracy. Rekomendacje z tego zakresu były formułowane zarówno przez reprezentantów środowisk osób z niepełnosprawnością (zwłaszcza z dysfunkcją wzroku), jak i przedstawicieli instytucji rynku pracy (WUP, PUP) i NGO. przedstawicieli NGO. Rekomendacje z tego obszaru formułowali przedstawiciele pracodawców z otwartego rynku pracy oraz samorządów (JST). przedstawicieli jednostek samorządowych i instytucji rynku pracy (WUP, PUP). Nie wskazywano jednoznacznie, kto powinien być realizatorem takich działań, ale oczekiwania te są adresowane do jednostek wyższego szczebla (WUP, ROPS, PCPR, MOPS). Realizacja opisanych rekomendacji mogłaby być wspierana przez Regionalne Ośrodki Polityki Społecznej. Samorządy lokalne we współpracy z NGO, część zadań może być delegowana do PUP. Oczekuje się, że inicjatorem takich działań mogłaby być Komisja Dialogu Społecznego, Centrum Obywatelskie lub lokalnie urząd pracy. PUP, JST oraz organizacje pracujące z. Oczekiwania w tym zakresie kierowane są w kierunku państwa jako superwizora działań instytucji wsparcia, samorządu i służby zdrowia, których opisane zmiany dotyczą. Inicjatywa takich zmian może wyjść od każdego z tych podmiotów. Działania te mogą być także realizowane przy współudziale organizacji 20

Rekomendacje 6. Zapewnienie systemowego wsparcia trenera pracy Podmioty, które zgłosiły rekomendację przedstawicieli jednostek samorządowych i instytucji rynku pracy (WUP, PUP) oraz NGO. Rodzaj niepełnospr awności REKOMENDACJE DOTYCZĄCE BARIER PO STRONIE I JEJ RODZINY 1. Prowadzenie działań edukacyjnych skierowanych do rodzin 2. Aktywizacja środowisk Rekomendacje z tego obszaru formułowali przedstawiciele jednostek samorządowych, instytucji rynku pracy oraz przedstawiciele chronionego rynku pracy. Z perspektywy przedstawicieli środowisk osób z niepełnosprawnością (zwłaszcza niewidomych i głuchych). Potencjalni realizatorzy pozarządowych. W działania z tego zakresu oraz ich finansowanie powinny być zaangażowane instytucje państwowe takie jak: Ministerstwo Gospodarki, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, PFRON. Dużą rolę mogą w tym zakresie spełnić psychologowie pracujący w NGO, w dalszej kolejności pracownicy GOPS-ów oraz pedagodzy szkolni. Działania takie powinny być efektem oddolnych inicjatyw środowiskowych, wspieranych przez organizacje reprezentujące te grupy i związane z nimi NGO. REKOMENDACJE DOTYCZĄCE BARIER ZWIĄZANYCH Z SYSTEMEM ORZECZNICTWA 1. Wprowadzenie zmian w systemie orzecznictwa na potrzeby rynku pracy 2. Zagwarantowanie prawa do renty lub zasiłku z tytułu niepełnospraw ności niezależnie od podjęcia pracy 3. Zweryfikowanie zasad orzekania o ubezwłasnowolnieniu osoby z niepełnospraw nością formułowana zwłaszcza przez pracodawców z otwartego i chronionego rynku pracy i NGO. przedstawicieli wszystkich niepełnosprawności, a także przedstawicieli NGO i części jednostek samorządowych. przedstawicieli NGO i chronionego rynku pracy. Działania te powinny być realizowane na poziomie centralnym, na poziomie lokalnym w działania te powinny być zaangażowane NGO, OPS i PCPR. Działania te powinny być realizowane na poziomie centralnym. Działania te powinny być realizowane na poziomie centralnym. 21