WYKŁAD IV PRAWO JAKO ZJAWISKO JĘZYKOWE Mówimy prawem czy mówimy o prawie? 1. Myślenie prawnicze: obiekt tekst prawny i tekst prawniczy 2. Argumentacja/dyskurs prawniczy: MÓWCA PRZEKAZ (tekst - pismo procesowe - AUDYTORIUM mowa sądowa) ARGUMENTACJA JAKO KOMUNIKACJA 3. W argumentacji prawniczej odwołujemy się do: tekstu prawnego języka prawa PRAWO 1/ język, w którym prawo jest wyrażone pozytywizm prawniczy: tekst prawny ma znaczenie obiektywne (wola racjonalnego prawodawcy) > wykładnia prawa to działanie poznawcze, odtwórcze. 2/ system dyskursywny, który jest wyrażany przez język. systemu norm prawnych i struktury prawa. 4. Płaszczyzny dyskursu prawnego i prawniczego: ratio legis ustawodawcy: tekst prawny to performatywny akt mowy dogmatycznoprawny teoretycznoprawny sędziowski problemowy trudne przypadki stosowania prawa hard cases. 1
5. Dyskurs prawniczy jest konwencjonalny: Reguły odczytywania tekstów prawnych i reguły dyskursu prawniczego ustalane są przez wspólnotę interpretacyjną; są kontekstowe. Część 1: Analityczna filozofia prawa: 1. Język, mowa a mówienie 2. Zdanie w sensie logicznym: deskryptywne, zgodność ze światem zewnętrznym 3. Norma: wypowiedź dyrektywalna, brak wartości logicznej. Wypowiedź wyrażająca normę biegnie od świata do mówiącego. 4. Zarówno zdanie i norma to akt mowy odnoszące się w charakterystyczny sposób do świata zewnętrznego. 5. Świadomość ludzka ma charakter intencjonalny. 6. Komunikacja w rzeczywistości społecznej to bardziej konwersacja gestów niż konwersacja symboliczna (George Herbert Mead). XIX/XX wiek zwrot językowy uznanie samodzielności języka. Postrzegamy świat przez język, używany przez nas język decyduje o formie postrzegania świata> poznanie świata może się dokonywać przez poznawanie języka. Wilhelm von Humboldt: Mówimy, tak jak myślimy i myślimy, tak jak mówimy Ludwig Wittgenstein: Tractatus logico-philosophicus 1921 teza 4.01. Zdanie jest obrazem rzeczywistości. Zdanie jest modelem rzeczywistości, jak ją sobie myślimy. Teza 4.024. rozumiemy zdanie, gdy rozumiemy jego składniki Teza 4.03. Zdanie musi przekazywać nowy sens za pomocą starych wyrażeń. 2
1. między problematyką strukturalną i komunikacyjną - lingwistyka strukturalna a problematyka prawnicza: zagadnienie budowy normy prawnej, syntaksa języka prawnego, logika norm (nazwy, relacje zakresowe, wnioskowania). Przedmiot badań: język/system językowy jako zamknięta całość, pierwotna wobec kultury i społeczeństwa. - komunikacyjny aspekt prawa > socjolingwistyka: język jako akt komunikacji społecznej, działanie społeczne uwikłane kontekstowo> społeczne rozumienie prawa, błędy prawodawcy, wykładnia. Przedmiot badań: mowa i jej społeczne użycie. 2. między autonomicznością a integracyjnością - punkt wyjścia: twierdzenie Herberta L.A. Harta o wewnętrznym i zewnętrznym aspekcie reguł prawnych pytanie podstawowe: wewnątrz czego znajdujemy się jako prawnicy rozumiejąc reguły i na zewnątrz czego znajdujemy się obserwując regularność ludzkich zachowań? Możliwości: a/ wewnątrz to wewnętrzny subświat substancjalny wytworzony przez prawo, problem relacji: prawnicy (subświat instytucjonalny afirmujący praktykę, autonomiczny) teoria prawa (inny subświat instytucjonalny posługujący się apriorycznym wzorcem poprawności logicznej, etycznej, socjotechnicznej itp.; stanowisko integracyjne) b/ stanowisko Z. Ziembińskiego: badanie systemu prawa jest dokonywane z zewnątrz, egzegeza prawa jest działaniem wewnątrz 3
3. między deskrypcjonizmem a rekonstrukcjonizmem deskrypcjonizm: czerpie z filozofii języka potocznego; opis konwencji językowych zastanych w praktyce prawniczej; powierzchniowa struktura języka rekonstrukcjonizm: rekonstrukcja praktyk językowych jako logicznie konstruowanych procedur; wydobycie głębokiej struktury języka. FILOZOFIA ANALITYCZNA 1. Pojęcie analizy: a/ poszukiwanie racji logicznych; b/ rozkład pojęć na mniejsze części ; poszukiwanie definicji (Sokrates, Platon, Arystoteles, Kartezjusz, 1662 Analiza z Port Royal Arnaulda i Nicole a., Leibniz, Kant). Przedmiot filozofii - idee c/ przekład na język spełniający określone warunki przedmiot filozofii język. Rudolf Carnap: Analiza logiczna pewnego wyrażenia sprowadza się do stworzenia systemu językowego i umieszczenia analizowanego wyrażenia w tym systemie. Filozofia analityczna: analiza, język, logika, obiektywizm > deskrypcjonizm ( miękka analiza, antyformalizm) i rekonstrukcjonizm ( twarda analiza, formalizm). Metody analizy filozoficznej: eksplikacja (R. Carnap) transformacja pojęcia mniej ścisłego na bardziej ścisłe. Pojęcie eksplikowane to explicandum, natomiast rezultat eksplikacji to explicatum. Explicandum pochodzi z języka potocznego, explicatum musi być przedstawione za pomocą precyzyjnych reguł użycia, mających charakter empiryczny lub logiczny. Warunki, jakie musi spełniać explicatum: podobieństwo do explicandum, ścisłość, użyteczność, prostota. parafraza: cechy analogiczne do eksplikacji, przedmiot złożone wyrażenia językowe > presupozycja: Zdanie p jest presupozycją zdania q, jeśli możliwość przypisania wartości prawdy lub fałszu zdaniom q i q uzależniona jest od tego, że zdanie p jest prawdziwe. argumentacja z przypadków wzorcowych 4
Wittgenstein II: mowa jako działanie, gra językowa WITTGENSTEIN II DOCIEKANIA FILOZOFICZNE gra językowa podstawą gry językowej jest nazywanie rozróżnienie: język i coś, co jest przed/pozajęzykowe reguły jako środki ekspozycji obiektów przedstawionych w zdaniach deontycznych (reguły językowe; obiekt; język, w którym przedstawiany jest obiekt). Innymi słowy: przedmiot, znaczenie przedmiotu, wypowiedź o przedmiocie. reguły jako takie byłyby więc przedjęzykowe oddzielenie wartości propozycjonalnej wypowiedzi (np. opis zachowań wyczerpujących termin zabija (poziom deskryptywny) i wartości intencjonalnej wypowiedzi (emocje uzasadniające zakaz określonego zachowania (poziom dyrektywalny). Oddzielamy: a/ czynność mówienia, w której odnosimy się do b/ obiektu przedstawionemu dzięki c/określonemu środkowi ekspozycji. znajomość reguły nie oznacza zdolności do przedstawienia jej w formie abstrakcyjnej, ale jest wiedzą o tym, jak tę regułę zastosować do nowych okoliczności, w czym zawiera się wiedza o kontekście jej zastosowań. Miejscem reguł są praktyki, w które jesteśmy wprowadzani poprzez ich doświadczanie kierowanie się regułą, komunikowanie czegoś, wydanie rozkazu itd. są to pewne zwyczaje/instytucje. 5
Wittgenstein odrzuca kartezjańską koncepcję człowieka jako bytu istniejącego substancjalnie. Człowiek to zbiór różnych percepcji, które następują po sobie z niepojętą prędkością i znajdują się w nieustannym stanie płynności. PRAWO JAKO ZJAWISKO JĘZYKOWE Część 2: Teoria aktów mowy Punkt wyjścia: pragmatyzm Charlesa Sandersa Peirce a: świat myśli oddziałuje na świat faktów język to konwencjonalnie ustanowione narzędzie poznawcze język to instytucja społeczna: warunek społecznego egzystowania ludzi wiedza i język kształtują się w społecznym dyskursie, prowadzi to do ciągłego poszerzania poznania i tym samym do racjonalizacji ludzkiego działania warunek możliwości poznania = warunek możliwości doskonalenia etycznego Analiza lingwistyczna (oxfordzka szkoła języka potocznego) P.F. Strawson: język potoczny oparty jest na tzw. schemacie pojęciowym, ogólnej strukturze naszego myślenia potocznego i naukowego ; należy ja ujawnić i poddać analizie. 6
Jon Langshaw Austin 1962 How to Do Thing with Words (polskie wydanie 1993 Mówienie i poznawanie. Rozprawy i wykłady filozoficzne): sposób funkcjonowania języka potocznego jako punkt wyjścia filozofowania. KONCEPCJA KONWENCJONALNYCH CZYNNOŚCI MOWY Mówienie jest działaniem - zdania deskryptywne są prawdziwe albo fałszywe (wartość logiczna) - konstatywy - istnieją też takie zdania, które nie są prawdziwe albo fałszywe > pełnią inne funkcje 1. Performatywy: czasowniki, których zastosowanie w pierwszej osobie strony czynnej trybu oznajmującego jest wykonaniem czynności, która w innych formach gramatycznych ten czasownik opisuje. - brak jednoznacznego kryterium leksykalno - gramatycznego; -konieczność użycia kryterium funkcjonalnego: to czy wypowiedź ma postać konstatywu czy performatywu zależy od konwencji, która znajduje zastosowanie w konkretnych okolicznościach wygłoszenia wypowiedzi. - warunki fortunności performatywów jako działań; J.L.Austin (A.1) Musi istnieć uznana procedura konwencjonalna, posiadająca pewien konwencjonalny skutek; procedura ta musi obejmować wypowiadanie pewnych słów przez pewne osoby w pewnych okolicznościach, przy czym: (A.2) poszczególne osoby i okoliczności w danym przypadku muszą być odpowiednie dla powołania konkretnej procedury, jaka została powołana. (B.1) Wszyscy uczestnicy muszą przeprowadzać daną procedurę zarówno poprawnie, jak też (B.2) w zupełności. (Г.1) Kiedy, co zdarza się często, dana procedura jest przeznaczona do użytku dla osób, mających pewne myśli i uczucia lub do wszczynania, jako następstwa, pewnego postępowania jakiegoś uczestnika, wtedy osoba uczestnicząca, a więc powodująca daną procedurę, musi faktycznie mieć owe myśli i żywić te uczucia, a intencją uczestników musi być postępowanie w dany sposób, a ponadto (Г.2) rzeczywiście muszą w następstwie postępować w ten sposób. 7
Niespełnienie reguł A i B powoduje, że dana czynność w ogóle nie jest skutecznie wykonana, nie dokonuje się. W obu przypadkach Г czynność jest spełniona, ale jest nadużyciem procedury jeżeli jesteśmy np. nieszczerzy. - akt mowy to intencjonalne odniesienie umysłu do świata/rzeczywistości - akt mowy łączy trzy aspekty: 1/ aspekt lokucyjny: mówienie czegoś 2/ aspekt komunikacyjny: illokucyjny sens wypowiedzi językowych. Co się robi mówiąc, nadaje znaczenie wypowiedzi; cel zrozumienie wypowiedzi przez adresata. John Rogers Searle Umysł, język, społeczeństwo. Filozofia i rzeczywistość. 1998. Typy sensu illokucyjnego: - asertyw przekonanie odbiorcy o prawdziwości zdania (stwierdzenia, opisy, klasyfikacje, itp.), kryterium udanego aktu mowy: prawda/fałsz - dyrektyw spowodowanie, by odbiorca zachował się w sposób odpowiadający zawartości dyrektywu (polecenia, rozkazy, groźby). Warunek szczerości: pragnienie. - komisyw podjęte przez nadawcę zobowiązanie wykonania czegoś (umowy, obietnice, gwarancje, zobowiązania). Warunek szczerości: zamiar. - ekspresyw wyrażenie warunku szczerości aktu mowy (przeprosiny, podziękowania, powitania, kondolencje). - deklaratyw spowodowanie zmiany w świecie poprzez przedstawienie go tak, jakby zmiana już się dokonała. 3/ aspekt pragmatyczny: perlokucyjny sens wypowiedzi językowych funkcja wypowiedzi. Język jest efektem społecznego działania ludzi należy badać kontekst/sytuację ich wygłoszenia (ma to wpływ na prawdziwość/fałszywość) konsensualny charakter prawdy i rzeczywistości 8
poznanie jest nierozerwalnie związane z językiem J.L. Austin: Wiedzieć, czym jest jakaś rzecz, to w poważnej mierze znać jej nazwę, jej właściwą nazwę. John Rogers Searle, Czynności mowy: 1. Rozumieć zdanie to znać jego znaczenie. 2. Znaczenie zdania wyznaczają reguły, a reguły te określają zarówno warunki wypowiadania zdania, jak też za co to zdanie uchodzi. mówienie jest czynnością konwencjonalną reguły językowe konstytuują statycznie rozumianą sferę znaczeń wypowiedzi, ale też związki miedzy poszczególnymi czynnościami mowy dokonanie czynności mowy jest jak ruch w grze wyznacza pewien zasób odpowiednich ruchów partnera trzeba badać zdolność mówiącego do uczestniczenia w rozmowie i tworzenia złożonych ciągów czynności mowy (takich jak: argumentowanie, dyskutowanie, kupowanie, sprzedawanie itp.) Kompetencja językowa jest zdolnością do brania udziału w szczególnej sferze działań społecznych, jaką jest tworzenie i rozumienie wypowiedzi. Znaczenie nie jest czysto konwencjonalne; jest też związane z intencją. 9
Gra w prawo stosowanie prawa jako gra językowa 1. Obiekt gry tekst prawny (akt prawny, sentencje wyroków sądowych i decyzji administracyjnych orzecznictwo) i tekst prawniczy (doktryna prawa) Co wymaga uzasadnienia? TWIERDZENIA NORMATYWNE (WALIDACYJNE) i TWIERDZENIA INTERPRETACYJNE 2. Techniki gry w prawo - MODELE ARGUMENTACJI scjentystyczny, retoryczno topiczny, dyskurs praktyczny MODELE ARGUMENTACJI:: metody racjonalizowania decyzji w kwestii akceptacji zdań i norm, a pośrednio, poprzez wpływ na praktykę społeczną, są to metody racjonalizowania rzeczywistości społecznej. 1/ scjentystyczny idea skutecznie działającego porządku społecznego: metody nauk empirycznych, obiektywizm: prawdziwość twierdzeń nie zależy od ludzkich przekonań, intencji czy wartości i norm; rozgraniczenie praw nauki i praw normatywnych. Wariant maksymalistyczny: K. Marks historycznie istniejące prawa rozwoju społecznego. Wariant minimalistyczny Karl Popper prawa rozwoju społecznego nie istnieją; wybór celów społecznego działania może być, co najwyżej, przedmiotem przetargów politycznych. Prawo jest formą sterowania społecznego na podstawie zbioru dyrektyw instrumentalnych. 2/ retoryczno topiczny: Chaim Perelman 1958 nowa retoryka idea społecznie akceptowanego porządku społecznego. Jawne strategie retoryczne: formy perswazji, w których mówca dąży do uzyskania zgody audytorium przez otwarte odwołanie się do wspólnie akceptowanych norm i wartości. Toposy interpretacji prawniczej. 3/ dyskurs prawniczy jako przykład dyskursu praktycznego: Jurgen Habermas i Robert Alexy: oparty na normach etycznych dyskurs staje się nie tylko technika uzasadniania zdań i norm, ale także pewną formą organizacji stosunków i instytucji społecznych. 10
Część 3: KOMUNIKACYJNA KONCEPCJA PRAWA Jürgena Habermasa DZIAŁANIE KOMUNIKACYJNE - sposób prowadzenia dyskursu prawniczego zgodnie z przyjętą konwencją, procedurą i respektujący wynikające z niej normatywne zobowiązania (roszczenia ważności aktu mowy jako działania komunikacyjnego: zrozumiałości, prawdziwości, szczerości i słuszności). DYSKURS mowa argumentacyjna, która służy uzgodnieniu roszczeń ważności. Pojęcie idealizacyjne. Dyskurs Teoretyczny problematyczne twierdzenia Dyskurs praktyczny problematyczne normy. CEL DYSKURSU: konsens partnerów interakcji społecznych w zakresie spornych między nimi roszczeń ważności. WARUNKI: 1/ porozumiewanie się zgodne z regułami etyki mowy; 2/ idealna sytuacja mowy. I. Działania celowo racjonalne a działania komunikacyjne. Racjonalność instrumentalna a racjonalność komunikacyjna. 11
Analityczne jednostki teorii aktów mowy według J. Habermasa Teoria działania komunikacyjnego Działania społeczne działania symboliczne działania strategiczne Działania komunikacyjne niezróżnicowane propozycjonalnie zróżnicowane propozycjonalnie niejęzykowe językowe niejęzykowe językowe związane instytucjonalnie niezwiązane instytucjonalnie implicite językowe wyraźnie językowe zależne od kontekstu niezależne od kontekstu - przedmiot analizy uniwersalnej pragmatyki 12
II. Cel działania komunikacyjnego: przestrzeganie intersubiektywnie uznanych norm społecznych. Przestrzeganie norm podstawą porozumiewania się uczestników stosunków społecznych. III. Kolonizacja świata życia przez systemy. Aspekt jurydyczny: wypieranie ze świata życia prawa jako instytucji przez prawo jako medium (prawo jest techniką zarządzania społeczeństwem, rodzajem inżynierii społecznej. WARUNKI ROZUMIENIA WYPOWIEDZI JĘZYKOWYCH Świat życia stanowi jednocześnie horyzont dla sytuacji językowych i źródło dokonań interpretacyjnych, podczas gdy sam ze swej strony reprodukuje się tylko poprzez działanie komunikacyjne Jürgen Habermas Teza: Rozpoznanie przez prawników normatywności (ważności) reguł i zasad prawa wymaga odniesienia się (choćby pośrednio i milcząco) do normatywnej struktury świata. Normatywna struktura świata społecznego (świata życia) stanowi podstawę rozpoznania normatywności reguł prawnych. 13
IV. Każdy akt mowy jest powiązany z trzema światami : 1/ światem przedmiotów i zdarzeń. Używamy zdań logicznych, kryterium: prawda/fałsz; 2/ świat własny mówiącego, niedostępny intersubiektywnie; kryterium wyrażony szczerze/nieszczerze; 3/ świat społeczny, wyrażany poprzez wartości i normy, reguły i role społeczne, z którymi akt mowy może być zgodny lub nie i dlatego jest słuszny/niesłuszny. Związkami pomiędzy aktem mowy a tymi światami zajmuje się tworzona przez Habermasa uniwersalna pragmatyka. Świat życia (Lebenswelt) komponenty strukturalne: 1/ społeczeństwo prawo jawi się jako dane, zastane, rzeczywiście istniejące i nieproblematyzowalne, faktycznie istniejące = normatywność prawa, uznanie za obowiązujące. 2/ kultura reprodukcja kulturowa dostarcza uprawomocnienia porządkowi instytucjonalnemu = akceptacja, ważność norm prawnych. 3/ jednostka (osobowość). Świat życia jest fundamentem wszelkich refleksyjnych odniesień do prawa. 14
Procesy reprodukcji Komponenty strukturalne Kultura Społeczeństwo osobowość Reprodukcja kulturowa schematy interpretacji, co do których możliwe jest osiągnięcie konsensu Uprawomocnienie działające kształcąco wzory zachowań, cele wychowania prawowicie Integracja społeczna uporządkowane zobowiązania przynależność społeczna stosunki interpersonalne Socjalizacja dokonania interpretacyjne motywacja do działań respektujących normy zdolności interakcyjne ( tożsamość indywidualna ) Tabela 2. Zjawiska kryzysowe towarzyszące zaburzeniom reprodukcji (patologie) Procesy reprodukcji Komponenty strukturalne Kultura Społeczeństwo Osobowość Wymiar wartościowań Reprodukcja kulturowa utrata sensu Cofnięcie uprawomocnień kryzys orientacji i kryzys wychowania racjonalność wiedzy Integracja społeczna osłabienie tożsamości zbiorowej anomia Wyobcowanie solidarność członków Socjalizacja załamanie się tradycji ubytek motywacji psychopatologie poczytalność i odpowiedzialność osoby 15
Według J. Habermasa dynamika rozwoju społecznego jest zależna od materialnej reprodukcji świata życia. Rozwój ten korzysta ze strukturalnych możliwości i z ich strony podlega strukturalnym ograniczeniom, które zmieniają się wraz z racjonalizacją świata życia, a mianowicie w zależności od odpowiednich procesów uczenia się. Racjonalizacja świata życia prowadzi do uporządkowanej wariacji wzorów strukturalnych określających stan systemu. Społeczeństwa nowoczesne są integrowane społecznie za pośrednictwem wartości, norm i procesów dochodzenia do porozumienia, a także systemowo, poprzez rynki i administracyjnie sprawowaną władzę. Pieniądz i władza administracyjna są systemotwórczymi mechanizmami społecznej integracji, które koordynują działania niekoniecznie w sposób intencjonalny, czyli z nakładem komunikacyjnym, przez świadomość uczestników interakcji, lecz obiektywnie, niejako za ich plecami J. Habermas, Faktyczność i obowiązywanie. Teoria dyskursu wobec zagadnień prawa i demokratycznego państwa prawnego, (przeł.) A. Romaniuk oraz R. Marszałek, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2005, s. 53. TEZA HABERMASA: kolonizacja świata życia przez system (zastępowanie racjonalności komunikacyjnej racjonalnością instrumentalną) jurydyzacja życia społecznego 16
Tabela 3. Powiązania między światem życia społecznego a podsystemami sterowanymi przez media. Świat życia System Poziom kulturowy Poziom instytucjonalny (społeczeństwo obywatelskie) Instytucjonalny poziom sterowania Mechanizmy sterowania dekolonizacja demokratyzacja znaczenia instytucje kulturowe instytucje polityczne więzi (solidarities) instytucje społeczne + instytucje gospodarcze Kompetencje instytucje odnoszące się do osobowości kolonizacja działania władza pieniądz sterujące II Prawo jako instytucja 1. Dyskurs jako sposób uzasadniania twierdzeń, ale także jako model formy życia. 2. Dyskurs teoretyczny: przedmiot - sporne twierdzenia. Dyskurs praktyczny: przedmiot - problematyczne normy. 3. Warunki dyskursu: a/ porozumiewanie się zgodne z regułami etyki mowy. Akceptacja poglądu J. Austina i J. R. Searla: komunikacja odbywa się za pomocą aktów mowy. Każdy akt mowy implikuje określone zobowiązania normatywne (roszczenia ważności: zrozumiałość, prawdziwość, szczerość, słuszność). b/ idealna sytuacja mowy. 17
Idealna sytuacja mowy musi spełniać przede wszystkim następujące warunki: 1) jednakowe dla wszystkich potencjalnych uczestników dyskursu rozłożenie szans wykonywania aktów językowych, co oznacza, iż w każdej chwili może być rozpoczęty dyskurs oraz kontynuowany przez stawianie pytań i udzielanie odpowiedzi: przez głoszenie czegoś oraz tego czegoś podważanie, 2) wszyscy uczestnicy dyskursu muszą mieć jednakowe szanse przedstawiania (oraz podważania) stwierdzeń i eksplikacji tak, iż żadne z przeświadczeń nie może w sposób trwały zostać wyłączone z możliwości stania się przedmiotem rozważań oraz krytyki, 3) dyskurs musi być osadzony w kontekście czystego działania komunikacyjnego: a) w dyskursie mogą rzeczywiście uczestniczyć tylko ci, którzy jako podmioty działające mają jednakowe szanse wyrażania własnych intencji. Jest to konieczny warunek, aby podmioty uwikłane w konteksty działania występując jako uczestnicy dyskursu były w stanie reprezentować swe wewnętrzne przekonania, b) do dyskursu mogą być dopuszczeni tylko ci, którzy jako podmioty działające mają jednakowe szanse wykonywania regulatywnych aktów językowych, tzn. takie same szanse rozkazywania i sprzeciwiania się, zezwalania i zakazywania itp. Dopiero przy pełnej wzajemności oczekiwań co do zachowań można mieć pewność, że spełniona zostanie formalna równość szans, jaką zapewnia dyskurs. Podstawą obowiązywania norm prawnych jest ich roszczenie do wyrażania wspólnych lub powszechnie podzielanych potrzeb i interesów. Obowiązujące normy J. Habermas postrzega jako istniejące fakty. Roszczenia wysuwane do słuszności normy, jakie wysuwa obowiązująca norma, jak i roszczenie do prawdy wysuwane przy stwierdzaniu pewnego faktu, muszą dać się uzasadnić. Środkiem, który mają do tego doprowadzić jest w dyskursie teoretycznym zasada indukcji. Dyskurs praktyczny odwołuje się natomiast do zasady uniwersalizacji. Te dwie zasady mają, zdaniem J. Habermasa, taki sam status. 18
Integracja społeczeństwa zachodząca w wymiarze obowiązywania norm prawnych napotyka na napięcie między faktycznością państwowego stosowania prawa oraz legitymizującą mocą procedury stanowienia prawa. Napięcie między faktycznością i ważnością norm prawnych to kluczowa kategoria Habermasowskiej teorii dyskursu praktycznego. Państwo staje się potrzebne jako władza stosująca sankcje, organizacyjna i wykonawcza, ponieważ prawa podstawowe muszą być wcielane w życie. Władza ta nie pojawia się niejako z zewnątrz obok praw, lecz jest przez nie założona, i sama ustanawia siebie w formach prawnych. Władza polityczna może się rozwinąć tylko poprzez kod prawa, który został zinstytucjonalizowany w postaci podstawowych praw. Swój pełny sens normatywny zdaniem J. Habermasa prawo otrzymuje nie przez swoją formę, ani przez dane a priori moralną treść, lecz przez procedurę stanowienia prawa. Prawo, gdy tylko nadaje politycznemu panowaniu formę prawną, służy konstytuowaniu binarnego kodu władzy. Ten, kto dysponuje władzą, może innym wydawać rozkazy. O tyle prawo funkcjonuje jako środek organizacyjny władzy państwowej. Na odwrót, władza, o ile zapewnia respektowanie orzeczeń sądowych, służy konstytuowaniu binarnego kodu prawa. O tyle władza służy państwowej instytucjonalizacji prawa. J. Habermas Faktyczność i obowiązywanie. 4. Teza uniwersalizowalności: za dyskursywnie uzasadnione można uznać tylko takie normy lub twierdzenia, które mogłyby liczyć na potencjalną zgodę tych wszystkich, którzy mogliby wziąć udział w dyskursie. 5. Teza o możliwości uzasadnienia uniwersalnego: wspólny dla wszystkich ludzi system norm moralnych. 6. Dyskurs jako idea regulatywna; wyznacza idealną formę stanowienia i stosowania prawa. Granica niedysponowalności (niedostępności) pewnych sfer życia społecznego dla władczych aktów władzy państwowej. 7. Cel dyskursu: legitymizacja prawa/władzy politycznej. 19
Możliwość rozwiązania paradoksu uprawomocnienia (władza sama ustanawia prawo, które ją uprawomocnia) widzi Habermas w niewymuszonym uzgodnieniu ważności norm legitymizujących władzę, jakiego dokonują zainteresowane osoby występujące w roli z zasady wolnych i równych partnerów umowy w drodze działania komunikacyjnego.. Jedynym sposobem osiągnięcia zgody normatywnej, co do danego porządku politycznego i prawnego jest dyskurs praktyczny. Dwa poziomy prawomocności. > Pierwszy poziom prawomocności to prawomocność dokonywanych działań komunikacyjnych. Są one prawomocne, o ile spełniają roszczenia ważności. Działanie komunikacyjne to interpersonalna relacja, co najmniej dwóch podmiotów nastawiona na osiągnięcie porozumienia. Działanie komunikacyjne nie wyczerpuje się jednak w interpretacyjnie realizowanym akcie dochodzenia do porozumienia. Działaniami komunikacyjnymi są tylko takie akty mowy, z którymi mówiący wiąże roszczenia ważności. Każdy akt mowy może być odnoszony do trzech światów: zewnętrznego wobec mówiącego, wewnętrznego oraz świata norm społecznych. Osiągnięcie porozumienia rozumianego jako dojście do zgody przez uczestników komunikacji, co do prawomocności pewnej wypowiedzi jest możliwe, ponieważ uczestnicy odwołują się do wspólnego im świata życia, który umożliwia interpretację dokonywanych aktów mowy. > W wyniku akceptacji roszczeń ważnościowych dochodzi do uzyskania racjonalnie motywowanej zgody (konsensu) prawomocność rezultatu dyskursu Przesłankami pragmatycznymi, które muszą być tutaj spełnione są: 1/ istnienie sfery publicznej i inkluzja każdego, kto wnosi jakieś, nawet kontrowersyjne, roszczenia do prawomocności; 2/ równouprawnienie komunikacyjne; 3/ prawdziwość wypowiedzi uczestników; 4/ swoboda wypowiedzi, dopuszczenie lepszych argumentów. Przedmiotem dyskursu praktycznego są normy społeczne, a zwłaszcza ich teoretyczne uzasadnienie. Prawomocność dyskursu praktycznego oznacza tym samym, iż normy społeczne będące obiektem dyskursu stają się również prawomocne. Jest to 20
drugi poziom prawomocności. Uzyskanie racjonalnej zgody (konsensu) uczestników dyskursu, co do uzasadnień problematycznych norm prowadzi do ich uprawomocnienia. Działania komunikacyjne służą przede wszystkim reprodukcji symbolicznej świata życia. Są sprzężone ze światem życia. Reprodukcja świata przeżywanego czerpie z tego, co wnoszą działania komunikacyjne, które z kolei zależne są znów od zasobów świata przeżywanego. Występująca współcześnie racjonalizacja świata przeżywanego (świata życia) wywołała jednak kryzys groźniejszy niż wszystkie występujące poprzednio w społeczeństwach burżuazyjnych. Kryzys ten objawia się utratą przez jednostki poczucia sensu współczesnych porządków społecznych i politycznych. Osiągnięcie racjonalnej zgody, co do ważności norm będących obiektem dyskursu nie jest jedynym rezultatem dyskursu. Umożliwia on odnawianie normatywnych zasobów świata życia. Uzgodnione normy, które uzyskują tym samym intersubiektywną ważność stanowią nową podstawę usensownienia rzeczywistości społecznej. 1978 Tezy Roberta Alexy ego: Dyskurs prawny jest szczególnym przypadkiem dyskursu praktycznego usprawiedliwianie rozstrzygnięć prawniczych. Argumenty: a/ dyskurs prawniczy, podobnie jak dyskurs praktyczny, dotyczy zachowań powinnych; b/ roszczenie słuszności dyskursu prawniczego; c/ różni się od dyskursu praktycznego odniesieniem do prawa obowiązującego, orzecznictwa i dogmatyki prawa. Zarzut: - postępowania sądowe nie mogą być traktowane jako racjonalny dyskurs Arthur Kaufmann. - monologiczny charakter argumentacji sędziowskiej. 21
Alexy: sędzia jest uczestnikiem trzech dyskursów: przed sądem wyższej instancji, dyskursu prawniczego oraz dyskursu publicznego. Interpretacje tezy: 1.Teza o fasadowości dyskursu prawniczego: w sprawach, które nie mogą być rozstrzygnięte w pełni w oparciu o prawo ustawowe (hard cases) dyskurs praktyczny stanowi podstawę decyzji, a dyskurs prawniczy wtórną legitymizację. 2.Teza o komplementarności ogólnego dyskursu praktycznego: dyskurs prawniczy jest wystarczający tylko do pewnego momentu; konieczne jest jego uzupełnienie przez ogólny dyskurs praktyczny. Uzasadnienie wewnętrzne i uzasadnienie zewnętrzne decyzji stosowania prawa (Jerzy Wróblewski). Integracja specyficznych argumentów prawniczych z ogólnymi argumentami praktycznymi ma miejsce w uzasadnieniu zewnętrznym (Neil MacCormick second-order justification ). 3. Teza integracyjna: stosowanie specyficznych argumentacji prawniczych powinno być łączone z argumentami praktycznymi. Inna interpretacja: DYSKURS PRAWNICZY JEST SZCZEGÓLNYM PRZYPADKIEM DYSKURSU MORALNEGO (N. MacCormick, A. Peczenik). 22
prawa Ewolucja systemów prawnych a ewolucja modelu stosowania I. System prawa zamknięty i definitywny pozytywizm prawniczy tekstowa koncepcja prawa maksymalna precyzja norm prawnych konceptualizacja norm prawnych w języku reguł/przepisów niż zasad i norm programowych definitywny charakter norm, uprawnień i obowiązków bezwzględne związanie prawem organów państwa i obywateli sylogistyczny model stosowania prawa II. System prawa staje się coraz bardziej otwarty i niedefinitywny Przyczyny: wzrost poziomów złożoności systemów społecznych, postępująca dyferencjacja rosnący zakres otwartości pojęć języka prawnego - 1922 R. Pound, An Introduction to the Philosophy of Law - 1961 H.L.A. Hart open texture of law Prawo jako system: 1/ język, w którym jest wyrażone; 2/ system dyskursywny, wyrażany przez język - język i dyskurs to uniwersum wyznaczające granice naszego poznania świata - znaczenie ustala się w realizacji języka w aktach artykulacji, które modyfikują za każdym razem znaczenie - względna stałość znaczeń następstwem powtarzalności użycia słów i spójnego kontekstu komunikacyjnego 23
- wyrażenia języka prawnego mają charakter okazjonalny (o sposobie ich użycia decyduje kontekst) - wykładnia prawa to sposób uzasadnienia/argumentacji przyjmowanego znaczenia normy prawnej - dyrektywy interpretacyjne (DI) wykładni to argumenty normatywność argumentacji wypływa z racjonalności argumentacji (spójność, konsekwentność, argumenty oparte na celowości regulacji i wartościach) - dyskurs dogmatyczny sensu stricto (opisowo-teoretyczny) nie musi być konkluzywny - dyskurs toczony w związku z zastosowaniem normy prawnej (praktyczny rygory procesu) powinien być konkluzywny wzrost znaczenia zasad prawa i innych niedefinitywnych sposobów argumentacji prawniczej KONSEKWENCJE: zmiana modelu stosowania prawa na argumentacyjny stosowanie prawa to dokonywanie argumentacyjnie uzasadnionych wyborów między różnymi alternatywami decyzyjnymi zmiana modelu procesu sądowego prawo procesowe jako instrument realizacji prawa materialnego: - zasada prawdy materialnej a zasada fair trial - techniki uzyskiwania dowodów a prawo do prywatności - commnon law: dyskrecjonalne uprawnienie sędziego wykluczenia dowodu, który uzna za sprzeczny z zasadą due process of law - internalny i eksternalny wymiar due process of law - mechanizmy konsensualne imediacyjne w procedurach sądowych (np. plea bargaining) 24
ARGUMENTACJA W DYSKURSIE INTERPRETACYJNYM ZAŁOŻENIA OGÓLNE: 1/ dyskurs argumentacyjny ma charakter praktyczny; 2/ dyskurs argumentacyjny ma charakter racjonalny: akceptacja dyskursu argumentacyjnego przez uniwersalne audytorium ( wszyscy dobrze poinformowani i rozsądni ludzie, gotowi przyjąć powszechnie ważne postulaty i rozumowania ) Ch. Perelman. 3/ jeżeli dyskurs argumentacyjny jest racjonalny, to jest także słuszny; 4/ dyskurs argumentacyjny służy właściwemu rozstrzygnięciu spornego przypadku; 5/ dyskurs prawniczy jest jednym z przypadków dyskursu argumentacyjnego. REGUŁY OGÓLNE PRAKTYCZNEGO DYSKURSU ARGUMENTACYJNEGO: ich spełnienie pozwala uznać dyskurs za ważny i prawomocny; eliminacja technik erystycznych. 1/argumentacja powinna być prowadzona jedynie w sytuacji niejasności spór interpretacyjny; 2/ argumentujący jest przekonany o słuszności argumentacji; 3/ poszanowanie zasady prawdomówności ograniczenia; 4/ uwzględnianie ustaleń faktycznych: dyskurs teoretyczny jest punktem wyjścia procesu poznawczego nazywanego interpretacją prawniczą. W ustalaniu stanu faktycznego posługujemy się obiektywnymi metodami logicznymi i empirycznymi. 5/ w argumentacji uwzględnia się powszechnie akceptowane praktyki i zasady; 6/ argumentacja odbywa się z poszanowaniem zasad równości i wolności; 25
7/ bezpośredniość argumentacji: dyskurs zawiera tylko wypowiedzi związane z danym przypadkiem argumentacyjnym i tylko takie, które prowadzą do rozstrzygnięcia sporu. 8/ argumentacja jest zgodna z podstawowymi zasadami komunikacji językowej REGUŁY PRAWNICZE DYSKURSU ARGUMENTACYJNEGO 1/ bezpośredni związek z obowiązującym prawem; 2/ argumentacja prawnicza uwzględnia powszechnie stosowane praktyki i zasady; ARGUMENTY I TOPIKI PRAWNICZE 1/ argument a simili (per analogiam); 2/ argument a contrario; 3/ argument a fortiori; 4/ argument ab exemplo argument z przypadków wzorcowych; 5/ argument a rerum natura: zakaz formułowania tez niezgodnych z naturą rzeczy; 6/ argument a loco comuni: ogólne reguły dyskursu argumentacyjnego i zasady prawa; 7/ argument a loco speciali: topiki prawnicze i precedensy; - pacta sunt servanda; - clara non sunt interpretanda; - impossibilium nulla obligatio est; - lex retro non agit; - ignorantia iuris nocet/ignorantia iuris non exculpat - res iudicata pro veritate acciptur; - audiatur et altera pars. 26
8/ argument a coherentia: niesprzeczność systemu prawa, reguły kolizyjne; 9/ argument a completudine: zupelność duskursu. ROLA DOGMATYKI SZCZEGÓŁOWYCH NAUK PRAWNYCH struktura powierzchniowa a struktura głęboka systemu prawa struktura głęboka to metody rozstrzygania problemów dogmatycznych na gruncie teorii idealizacyjnej racjonalnego prawodawcy dyskurs dogmatyczny formułuje wzory rozstrzygania problemów prawnych argumenty odwołują się do: 1/ tekstu prawnego 2/ języka prawa 3/ systemu norm prawnych: - relacje hierarchiczności ustala prawodawca - relacje zgodności treściowej ustala dogmatyka - presupozycja myślenia prawniczego: prawo jest systemem rola wspólnoty interpretacyjnej - kierowanie się regułą prawną jest rodzajem praktyki społecznej - każdy akt mowy (reguła prawna) uwarunkowana jest istnieniem wspólnoty komunikacyjnej (pełni rolę transcendentalnego a priori) 27
DYSKURS INTERPRETACYJNY UZASADNIANIE TWIERDZEŃ INTERPRETACYJNYCH 1. Abstrakcyjna a operatywna wykładnia prawa 2. Dyrektywy/reguły interpretacyjne II stopnia wykładni klaryfikacyjnej jako kryteria wyboru znaczenia językowego interpretowanego zwrotu prawnego. 3. Sekwencyjny charakter reguł wykładni derywacyjnej. 4. Wielość uczestników dyskursu interpretacyjnego wykładni operatywnej. 5. Ciężar interpretacji - znaczenia pojęcia: a/ w sensie pragmatycznym należy uzasadnić swoją tezę jak najlepiej, w przeciwnym wypadku zmniejsza się szansa jej akceptacji przez innych uczestników dyskursu. Chodzi o faktyczną skuteczność stosowanych w sporach interpretacyjnych argumentów, a nie akceptowalność rozstrzygnięć interpretacyjnych. b/ w słabym sensie proceduralnym: sam uzasadniasz swoją tezę; c/ w mocnym sensie proceduralnym: Uzasadnij swoją tezę. Gdy nikt tego nie uczyni, twoja teza zostanie odrzucona, a za uzasadnioną zostanie przyjęta teza przeciwna reguły rozkładu ciężaru dowodu. Reguły ciężaru argumentacji w tym sensie są regułami konstytutywnymi. - uzasadnienie pozytywne (merytoryczne) - uzasadnienie negatywne (instytucjonalne) - dyskurs dotyczący ustaleń faktycznych w procesie stosowania prawa? 28
PYTANIE: czy reguły rozkładu ciężaru argumentacji w mocnym sensie proceduralnym występują w dyskursie argumentacyjnym? 1/ interpretacja doktrynalna: każda reguła rozkładu ciężaru argumentacji powinna być uzasadniona merytorycznie. Dyskurs nie musi być konkluzywny. 2/ interpretacja operatywna: reguły wykładni są zinstytucjonalizowane. Nie podlegają odrębnemu uzasadnieniu, uzasadnia je tradycja prawnicza. Dyskurs konkluzywny. RODZAJE REGUŁ ROZKŁADU CIĘŻARU INTERPRETACJI: I. Ogólne reguły dyskursu: 1/ teza jest uznana za uzasadnioną, jeżeli żaden uczestnik dyskursu nie żąda jej uzasadnienia; clara non sunt interpretanda. 29
2/ teza raz zaakceptowana, nie wymaga dalszego uzasadniania. Uczestnik dyskursu kwestionujący rozstrzygnięcie argumentacyjne przyjęte przez doktrynę i orzecznictwo powinien przedstawić dostateczne argumenty przemawiające za inną interpretacją. Jeżeli tego nie uczyni, jego teza zostanie odrzucona. 3/ jeżeli przedstawiono argument przemawiający za daną tezą, przyjmuje się, że jest ona uzasadniona do momentu przedstawienia kontrargumentu. II. Specyficzne reguły interpretacji prawa. 1/ dyrektywy interpretacyjne I stopnia w ujęciu J. Wróblewskiego: - dyrektywę domniemania języka potocznego w stosunku do uniwersalnego języka prawnego; - dyrektywę domniemania uniwersalnego języka prawnego w stosunku do języka prawnego danego aktu prawnego; - dyrektywę tożsamości znaczeniowej; - dyrektywę kompletności. -domniemanie różnoznaczności różnokształtnych wyrażeń tekstu prawnego (zakaz wykładni synonimicznej - zasada expressio unius jeżeli ustawodawca wymienia w przepisie i włącza w zasięg normy prawnej jeden lub więcej elementów należących do określonego, zamkniętego zbioru, to wyłącza tym samym z zakresu normy pozostałe niewymienione elementy. - zasada eiusdem generis jeśli ustawodawca dla sprecyzowania zakresu określonego wyrażenia będącego nazwą kategorii ogólnej wymienia przykładowo obiekty należące do tej kategorii, to przy ocenie i kwalifikacji innych obiektów należy pomijać te, które nie wykazują istotnego podobieństwa do obiektów wymienionych. 30
2. Dyrektywy interpretacyjne II stopnia: - dyrektywa preferencji: W przypadku rozbieżności pomiędzy rezultatem wykładni językowej a rezultatem wykładni systemowej lub funkcjonalnej, interpretowanemu tekstowi prawnemu należy przypisać znaczenie językowe, chyba, że istnieją dostatecznie ważne powody, aby interpretowanemu tekstowi przypisać znaczenie różne od uzyskanego w drodze wykładni językowej. W przypadku rozbieżności pomiędzy rezultatem wykładni systemowej a rezultatem funkcjonalnej, interpretowanemu tekstowi prawnemu należy przypisać znaczenie systemowe, chyba, że istnieją dostatecznie ważne powody, aby interpretowanemu tekstowi przypisać znaczenie uzyskane na podstawie wykładni funkcjonalnej. 3. Domniemania interpretacyjne - domniemanie racjonalności prawodawcy; - domniemanie konstytucyjności prawa; - in dubio pro libertate; gdy możliwe są różne rozstrzygnięcia interpretacyjne, ciężar argumentacji spoczywa na tym uczestniku dyskursu interpretacyjnego, który opowiada się za rozstrzygnięciem ograniczającym zakres wolności i praw. - in dubio pro tributario. 4. Praktyka stosowania prawa 4.1. Priorytet wykładni językowej prawa karnego podstawowy argument z zasady nullum crimen sine lege. W praktyce interpretacyjnej brak jednoznacznych i bezspornych kryteriów stwierdzania jednoznaczności/wieloznaczności tekstu prawnego. 31
Trudno jest odróżnić w praktyce te sytuacje, kiedy interpretator dokonuje wyboru jednego z alternatywnych znaczeń tekstu prawnego, od sytuacji, kiedy interpretator opierając się na wykładni celowościowej przypisuje tekstowi prawnemu znaczenie odbiegające od jego znaczenia językowego. 4.2. Możliwość odejścia od rezultatu wykładni językowej > sens językowy jest ewidentnie sprzeczny z fundamentalnymi wartościami konstytucyjnymi, a z istotnych powodów uchylenie przepisu byłoby w danym momencie niemożliwe lub niecelowe; > wykładnia językowa prowadzi do rozstrzygnięcia, które w świetle powszechnie akceptowanych wartości musi być uznane za rażąco niesłuszne, niesprawiedliwie, nieracjonalne lub niweczące ratio legis interpretowanego przepisu; > wykładnia językowa prowadzi ad absurdum; mamy do czynienia z oczywistym błędem legislacyjnym. Dopuszczalna jest zarówno wykładnia rozszerzająca, jak i zwężająca w sytuacji, gdy jest to konieczne, aby zapewnić zgodność norm hierarchicznie niższych z normami hierarchicznie wyższymi (uchwała SN, III CZP 8/03 z dnia 25 kwietnia 2003 r.). Podobnie, uzasadnione jest zastosowanie wykładni rozszerzającej lub zwężającej po to, by uzgodnić normy naszego prawa z prawem międzynarodowym lub unijnym 4.3. Szczególnie charakterystycznym wyróżnikiem wypowiedzi w sprawie metody językowej jest akcentowanie wagi domniemania języka "potocznego" (naturalnego, etnicznego, powszechnego). Stanowisko Sądu Najwyższego uchwała SN z dnia 18 października 2001 r. I KZP 22/01, LEX nr 49127: "Pierwszeństwo i podstawowe znaczenie w procesie wykładni tekstu prawnego ma niewątpliwie metoda językowa, odwołująca się do reguł znaczeniowych języka potocznego. Z założenia racjonalności ustawodawcy wyprowadzana jest zasada, że jeśli przepis jednoznacznie formułuje normę postępowania, to tak właśnie należy dany przepis rozumieć. Jeśli zaś dyrektywy wykładni językowej nie pozwalają z danego tekstu prawnego wyinterpretować jednoznacznej treści normy, trzeba wybrać jedno z zazwyczaj kilku 32
dopuszczalnych językowo znaczeń tekstu, odwołując się wówczas do aksjologicznej racjonalności ustawodawcy oraz kierując się systemowymi bądź funkcjonalnymi regułami wykładni prawa" Sąd Najwyższy powołał się w tym zakresie na: J. Wróblewski, Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1972, s. 123 i n.; L. Morawski, Wstęp do prawoznawstwa, Toruń 1997, s. 151; A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii państwa i prawa, Warszawa 1992, s. 203 i n. W wykładni przepisów prawa karnego Sąd Najwyższy stosuje powszechnie akceptowane w teorii prawa dyrektywy interpretacyjne I stopnia wykładni językowej. Uchwała SN z dnia 29 sierpnia 2007 r., I KZP 19/07 "W celu sprawdzenia trafności wykładni językowej przepisu trzeba wziąć pod uwagę jego kontekst systemowy i funkcjonalny. "[...] zgodnie z powszechnie akceptowanymi dyrektywami preferencji wykładni, pierwszeństwo ma wykładnia językowa. Jednakże może okazać się, że sens przepisu, który wydaje się językowo jasny, jest wątpliwy, gdy go skonfrontujemy z innymi przepisami lub weźmiemy pod uwagę cel regulacji prawnej. Ustalając zatem znaczenie językowe przepisu, należy brać pod uwagę także jego kontekst systemowy i funkcjonalny, a więc na przykład inne przepisy prawne, wolę prawodawcy oraz cel regulacji (L. Morawski: Zasady wykładni prawa, Toruń 2006, s. 74. Prawo podatkowe językowy sens zwrotów jako granica wykładni Dwa podejścia: 1/ przy stosowaniu wykładni językowej pierwszeństwo przyznaje się definicjom legalnym tekstu prawnego. W dalszej kolejności, gdy brak definicji legalnych, należy stosować reguły znaczeniowe języka prawniczego np. wyrok NSA z dnia 14 grudnia 2000 r., FSA 2/00, ONSA 2001,nr, poz.49. 2/ brak definicji legalnej i brak odesłania do innych przepisów prawa> konieczne zastosowanie wykładni prawa wyrok NSA z dnia 7 grudnia 2001 r., III SA 2067/00. ONSA 2003, nr 1, poz. 21. Brak definicji legalnych > język potoczny czy język prawniczy, czy też język prawny innych aktów prawnych brak reguł w orzecznictwie. 1/ relacja język potoczny język prawny: a/ pierwszeństwo języka potocznego; 33
b/ pierwszeństwo języka prawnego: np. renta kodeks cywilny. 2/ język potoczny język prawniczy wyrok NSA z dnia 14 grudnia 2000 r. FSA 2/00, ONSA 2001, nr 2, poz. 49: Przy stosowaniu wykładni językowej jako dominującej metody interpretacji przepisów prawa podatkowego pierwszeństwo przyznaje się definicjom legalnym tekstu prawnego. W dalszej kolejności, gdy brak definicji legalnych, należy stosować reguły znaczeniowe języka prawniczego (orzecznictwa i doktryny), mając z jednej strony na względzie ewentualne związanie cudzą decyzją interpretacyjną w konkretnej sprawie, a drugiej strony zgodność doktryny w danej sprawie. Dopiero w razie braku definicji legalnych i niemożności odwołania się do reguł języka prawniczego przychodzi kolej na sięgnięcie do reguł znaczeniowych języka powszechnego zawartych w słownikach języka polskiego. Pierwszeństwo dokonywania wykładni językowej a prowspólnotowa wykładnia gospodarcza Trybunał Konstytucyjny. w wyroku z dnia 28 czerwca 2000 r. (K.25/99) TK uznał, iż W państwie prawnym interpretator musi zawsze w pierwszym rzędzie brać pod uwagę językowe znaczenie tekstu prawnego. Jeżeli językowe znaczenie tekstu prawnego jest jasne, wówczas zgodnie z zasadą clara non sunt interpretanda nie ma potrzeby sięgania po inne, pozajęzykowe metody wykładni. W takim wypadku wykładnia pozajęzykowa może jedynie dodatkowo potwierdzać, a więc wzmacniać, wyniki wykładni językowej wykładnią systemową lub funkcjonalną. (...) Nie oznacza to jednakże, że granica wykładni, jaką stanowić może językowe znaczenie tekstu, jest granicą bezwzględną. Oznacza to jedynie, że do przekroczenia tej granicy niezbędne jest silne uzasadnienie aksjologiczne, odwołujące się przede wszystkim do wartości konstytucyjnych. 34
Wnioski ogólne: rosnąca rola precedensów jako argumentów walidacyjnych prawo karne, prawo podatkowe: - podstawowa rola przepisów prawa jako argumentów walidacyjnych, - ograniczenia powoływania reguł inferencyjnych jako argumentów walidacyjnych, > prawo cywilne: - uzupełnianie przepisów prawa klauzulami generalnymi/odsyłającymi, - wzrost roli kryteriów aksjologii otwartej (wartości moralne, słuszność) jako argumentu walidacyjnego - w prawie konstytucyjnym i prawie administracyjnym wzrost roli wartości politycznych i ekonomicznych; Wykładnia prawa: - odmienność formułowania przepisów prawa karnego czy prawa administracyjnego (fragmentaryzacja, złożoność) > nie spowodowała jednak wykształcenia się odmiennych reguł syntaktycznych wykładni; - różnice w zakresie posługiwania się regułami systemowo-strukturalnymi: złożoność prawa administracyjnego, nie odnosi się do prawa karnego i prawa cywilnego; - znaczenie argumentów systemowo-aksjologicznych w prawie konstytucyjnym i prawie międzynarodowym publicznym oraz prawie unijnym; - wzrost roli reguł celowościowych i funkcjonalnych (prawo cywilne, prawo handlowe). 35