WPROWADZENIE DO INTERPRETACJI PRAWNICZEJ. wykład III WYKŁADNIA OPERATYWNA

Transkrypt

1 WPROWADZENIE DO INTERPRETACJI PRAWNICZEJ wykład III WYKŁADNIA OPERATYWNA 1

2 I. Katalog reguł/dyrektyw interpretacyjnych: 1/językowe: - semantyczne (odnoszą się do znaczeń terminów i zwrotów prawnych) - syntaktyczne (sens jednostkowej wypowiedzi normatywnej wyodrębnionej jako jednostka redakcyjna w tekście prawnym) 2/ systemowe: - systemowo-strukturalne (odwołanie się do więzi formalnych w systemie prawa) - systemowo-aksjologiczne (zasady prawa) 3/ celowościowe/funkcjonalne: - cel prawodawcy z momentu ustanawiania przepisu prawnego (wykładnia historyczna, statyczna) - potencjalny cel aktualnego prawodawcy (wykładnia dynamiczna) 4/ aksjologii otwartej odwołanie się do generalnych klauzul odsyłających. II. Fazy wykładni operatywnej: 1. Faza intuicji wstępnej: pierwszy kontakt z materiałem decyzji (opis stanu faktycznego, treść wniosku, pozwu) czy mamy do czynienia z problemem prawnym? - czy jest to przypadek, dla którego istnieje ustalona linia orzecznicza? - czy konieczne będą ustalenia interpretacyjne? 2

3 2. Ustalenia walidacyjne: poszukiwanie źródeł rekonstrukcji normy prawnej do zastosowania punkt wyjścia przepisy prawne. rekonstrukcja normy sankcjonowanej (podstawa kwalifikacji prawnej ustalonego stanu faktycznego) rekonstrukcja normy sankcjonującej rekonstrukcja norm proceduralnych Interpretator powinien znać: 1/ metody zapisywania/kodowania normy prawnej w przepisach prawa (rozczłonkowanie syntaktyczne i treściowe, rola przepisów zrębowych i uzupełniających, kondensacja); 2/ sposoby ustalania znaczenia spójników, przecinków i innych znaków w przepisach prawnych; 3/ metodę rekonstrukcji norm z przepisów; 4/ sposoby formułowania definicji legalnych; 5/ metody określania relacji pomiędzy prawem krajowym, europejskim i unijnym; 6/ sposoby rozwiązywania problemów walidacyjnych: reguły kolizyjne i reguły inferencyjne. 3. Wykładnia derywacyjna wykładnia sensu stricto: ustalanie znaczenia poszczególnych zwrotów prawnych (klaryfikacja znaczeń) wykładnia językowa wybór znaczenia językowego najbardziej zgodnego z zasadami prawa wykładnia systemowa jako weryfikacja znaczeń językowych 3

4 rekonstrukcja pełnej normy prawnej z różnych aktów prawnych lub/i precedensów 4. Redukcja treści zrekonstruowanej normy prawnej do ustalonego stanu faktycznego w celu dokonania kwalifikacji prawnej. WYKŁADNIA JĘZYKOWA Dyrektywy interpretacyjne wykładni językowej - dyrektywa domniemania języka potocznego w stosunku do uniwersalnego języka prawnego; - dyrektywa domniemania uniwersalnego języka prawnego w stosunku do języka prawnego danego aktu prawnego; - dyrektywa tożsamości znaczeniowej; - dyrektywa kompletności. Dyrektywa domniemania języka potocznego w stosunku do uniwersalnego języka prawnego nakazuje interpretowanym zwrotom prawnym przypisywać takie znaczenie, jakie posiadają one w języku potocznym chyba, że obowiązuje już ustalone specjalne znaczenie na gruncie języka prawnego danego systemu prawa (uniwersalnego języka prawnego). Znaczenie odrębne od tego, które obowiązuje na gruncie języka potocznego może być rezultatem rozumowań prawniczych przeprowadzonych na gruncie przepisów prawa, gdy z przepisów tych nie wynika bezpośrednio sens znaczeniowy. Znaczenie potoczne to znaczy jakie? prawodawca nie formułuje przepisów prawa w języku, którym ludzie posługują się na co dzień, lecz w języku ogólnym takim, jakim mówią wykształceni użytkownicy języka w sytuacjach oficjalnych. 4

5 Szczególnie charakterystycznym wyróżnikiem wypowiedzi w sprawie metody językowej - prezentowanych na gruncie literatury karnistycznej - jest akcentowanie wagi domniemania języka "potocznego" (naturalnego, etnicznego, powszechnego). A. Marek: wykładnia językowa polega na wyjaśnianiu treści wyrażeń użytych w ustawie na podstawie znaczenia, jakie nadaje się im w powszechnym języku polskim. Ustawa bowiem adresowana jest do ogółu obywateli. Posługuje się zatem w zasadzie wyrażeniami języka polskiego w ich zwykłym, powszechnym znaczeniu. Niekiedy tylko wprowadza odmienne znaczenie używanych wyrazów, gdy jest to niezbędne dla właściwego i operatywnego stosowania prawa. Jednak i tutaj - zauważa dalej powoływany autor - musi się liczyć z powszechną praktyką językową, aby nie wprowadzać "zamętu pojęciowego". A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2005, s A. Zoll stwierdza, że ustawa karna pisana jest w zasadzie językiem potocznym, który powinien być powszechnie zrozumiały, aby motywować adresatów jej przepisów do postępowania zgodnie z normami sankcjonowanymi. W związku z tym, iż z reguły tekst ustawy karnej wyrażany jest w języku potocznym, wykładnia językowa polega na ustaleniu znaczenia i zakresu użytych w ustawie wyrażeń zgodnie z zasadami potocznego języka polskiego. Dotyczy to zarówno reguł semantycznych, jak i syntaktycznych języka Nie wszystkie użyte w ustawie karnej wyrażenia należy, przy zastosowaniu wykładni językowej, rozumieć w znaczeniu potocznym. Wiele wyrażeń użytych jest w tekście ustawy w sensie technicznym (dotyczy to szczególnie przepisów części ogólnej, ale też przepisy części szczególnej nie są wolne od takich wyrażeń). W przypadku wykładania wyrażeń technicznych należy ustalać ich znaczenie i zakres zgodnie z regułami nadanymi im przez dogmatykę prawa karnego lub ustalone orzecznictwo albo przez odpowiednią dziedzinę wiedzy (znamiona odsyłające). Niektóre zwroty językowe wolą ustawodawcy, otrzymują na gruncie prawa karnego określone znaczenie, np. uściślające ich zakres w stosunku do przyjętego na podstawie reguł języka potocznego (np. "nieletni", "osoba najbliższa", "mienie znacznej wartości"). Określenie ustawowe użytych w ustawie karnej pojęć może nastąpić w innych, niekarnych ustawach. W tych wszystkich wypadkach - przy stosowaniu wykładni językowej rozstrzygnięcia ustawodawcy są wiążące. Uchwała SN z dnia 17 marca 2005 r., I KZP 2/06 "Dostrzegając, że w języku potocznym [...] terminy zakresowo, w znacznej części, nakładają się na siebie, nie można jednakże z tego faktu czynić istotnego argumentu na rzecz odejścia od dotychczasowej wykładni pojęcia [...]. Jest rzeczą oczywistą, że reguły języka potocznego są zawsze wtórne do pewnych zachowań językowych i nigdy nie są dla nich wzorcem. Teksty prawne są zaś formułowane w języku prawnym, który jest odmianą języka etnicznego (języka, którym posługuje się pewna 5

6 grupa etniczna zwykle stanowiąca naród). W doktrynie podnosi się, że język prawny, rozumiany jako język tekstów prawnych, należy traktować jako swoisty (oparty na mieszaninie wielu kryteriów szczegółowych) rejestr języka etnicznego (R. Sarkowicz, J. Stelmach: Teoria prawa, Kraków 2001, s )"; Uchwała składu 7 sędziów SN z dnia 21 września 2005 r., I KZP 29/05 "Wynik wykładni osiągnięty przy odwołaniu się do języka potocznego poddać jednak należy kontroli przy zastosowaniu języka prawniczego. Z uwagi na to, że interpretowane pojęcia wywodzą się nie z szeroko pojętego prawa represyjnego, ale z prawa cywilnego i handlowego, naturalne będzie odwołanie się do piśmiennictwa z zakresu tych właśnie gałęzi prawa"; "Przyjmując założenie spójności obowiązującego systemu prawnego należy [...] - odwołując się do wykładni systemowej zewnętrznej - uznać, że wówczas gdy ustawodawca wyraża wolę rozciągnięcia pojęcia "wprowadzenie do obrotu" na dalsze transakcje poza pierwszą, powodującą zaistnienie danego przedmiotu w obrocie, czyni to wyraźnie w treści danego aktu prawnego, odwołując się do odpowiednio skonstruowanej definicji legalnej. Założenie takie jest szczególnie uzasadnione przy dokonywaniu wykładni tych przepisów ustaw operujących pojęciem "wprowadzenie do obrotu", ale niedefiniujących go, które to przepisy nie mają charakteru administracyjnego, ale wyraźnie represyjny. Wówczas gdy pojęcie to wchodzi do zespołu znamion typu czynu zabronionego, a nie zostało zdefiniowane w danej ustawie, przyjmowanie innego jego znaczenia niż wynikające z reguł języka ogólnego oraz języka prawniczego naruszałoby gwarancyjny kierunek wykładni przepisów represyjnych i mogłoby się spotkać z zarzutem stosowania wykładni rozszerzającej na gruncie prawa karnego materialnego"; Źródła ustalania znaczenia potocznego: 1/ opinia biegłych językoznawców: uchwała NSA z dnia 20 marca 2000 r., FPS 14/99, ONSA 2000, nr 3, poz. 92 stanowisko to znajduje poparcie w sporządzonej na użytek niniejszego postępowania podatkowego opinii biegłego językoznawcy, w której stwierdzono, że znaczenie rzeczownika używanie może być rozumiane niejako w dwóch aspektach; w znaczeniu szerszym jako używanie pośrednie lub węższym jako używanie bezpośrednie. 6

7 2/ intuicja językowa: wyrok NSA z dnia 22 września 2000 r., I SA/Lu 483/99, LEX n 47104: wykładnia gramatyczna użytego przez ustawodawcę pojęcia koszty poniesione w celu osiągnięcia przychodów oznacza, że podatnik ma możliwość odliczenia dla celów podatkowych wszelkich wydatków, pod warunkiem, że wykaże ich bezpośredni związek z prowadzoną działalnością gospodarczą, a ich poniesienie ma lub może mieć bezpośredni wpływ na wielkość osiągniętego przychodu. 3/ słowniki językowe: - konieczność porównania znaczeń słownikowych (wielość znaczeń) i weryfikacja znaczenia poprzez odwołanie się do argumentów systemowych i celowościowych, w uzasadnieniu wskazanie kolejności interpretacji). - słowniki ogólne a słowniki specjalistyczne; - wybór jednego z możliwych znaczeń słownikowych. Dyrektywa domniemania uniwersalnego języka prawnego w stosunku do języka prawnego danego aktu prawnego nakazuje interpretowanemu zwrotowi prawnemu przypisywać, po ewentualnym odrzuceniu znaczenia wynikającego z języka potocznego, takie znaczenie, jakie ma on w uniwersalnym języku prawnym chyba, że w danym akcie prawnym zostało ustalone znaczenie szczególne tego zwrotu (definicja legalna). Wtedy należy się nim posługiwać niezależnie od tego, jakie znaczenie ma równokształtny zwrot w uniwersalnym języku prawnym. Zasięg działania definicji legalnej: a/ definicja zawarta w akcie prawnym obowiązuje co do zasady jedynie przy interpretacji przepisów tej ustawy; b/ odesłanie w przepisach danej ustawy do definicji legalnej z innej ustawy; c/ możliwość korzystania z definicji z innych dziedzin prawa, gdy prawo podatkowe określone wyrażenie stosuje, ale samo go nie definiuje ani nie odsyła do innych ustaw obce definicje nie wiążą w procesie stosowania prawa podatkowego w ogóle, gdy wyraźnie odbiegają treścią od znaczenia potocznego. 7

8 Dwa podejścia: 1/ przy stosowaniu wykładni językowej pierwszeństwo przyznaje się definicjom legalnym tekstu prawnego. W dalszej kolejności, gdy brak definicji legalnych, należy stosować reguły znaczeniowe języka prawniczego np. wyrok NSA z dnia 14 grudnia 2000 r., FSA 2/00, ONSA 2001,nr, poz.49. 2/ brak definicji legalnej i brak odesłania do innych przepisów prawa> konieczne zastosowanie wykładni prawa wyrok NSA z dnia 7 grudnia 2001 r., III SA 2067/00. ONSA 2003, nr 1, poz / dekodowanie znamion typu czynu zabronionego należy rozpocząć od poddania przepisu wykładni językowej, albowiem, zgodnie z naczelną dyrektywą preferencji, interpretator powinien opierać się w pierwszej kolejności na wykładni językowej, odwołując się do języka prawnego, a następnie do języka prawniczego i ogólnego. Uchwała składu 7 sędziów SN z dnia 21 września 2005 r., I KZP 29/05 interpretacja definicji legalnych: pojęcie zdefiniowane przez prawo wiąże podmiot stosujący prawo tak, że uniemożliwia odejście od rezultatów wykładni językowej. Definicje w ustawie podatkowej nie mogą być rozumiane w znaczeniu wąskim lub szerokim. Należy je przyjmować tak, jak wynika z ich literalnego brzmienia, bez dodatkowych wykładni, skoro w istocie swej wyznaczają one sposób rozumienia i stosowania pojęć ustawowych wyrok WSA z dnia 24 lutego 200 r., III SA/Ol 391/02, ONSA WSA 2005, nr 2, poz. 24. Język prawniczy w wykładni językowej: 1/ podręczniki i komentarze; 2/ wcześniejsze orzeczenia sądowe; 8

9 2/ język potoczny język prawniczy wyrok NSA z dnia 14 grudnia 2000 r. FSA 2/00, ONSA 2001, nr 2, poz. 49: Przy stosowaniu wykładni językowej jako dominującej metody interpretacji przepisów prawa podatkowego pierwszeństwo przyznaje się definicjom legalnym tekstu prawnego. W dalszej kolejności, gdy brak definicji legalnych, należy stosować reguły znaczeniowe języka prawniczego (orzecznictwa i doktryny), mając z jednej strony na względzie ewentualne związanie cudzą decyzją interpretacyjną w konkretnej sprawie, a drugiej strony zgodność doktryny w danej sprawie. Dopiero w razie braku definicji legalnych i niemożności odwołania się do reguł języka prawniczego przychodzi kolej na sięgnięcie do reguł znaczeniowych języka powszechnego zawartych w słownikach języka polskiego. Dyrektywa tożsamości znaczeniowej nakazuje jednakowo interpretować zwroty o identycznym brzmieniu, występujące w tym samym akcie prawnym. Danemu zwrotowi występującemu kilkakrotnie w danym akcie prawnym można jednak przypisać inne znaczenie, jeżeli jest to wyraźnie wskazane w danym przepisie prawa tego aktu prawnego. Sytuację taką należy jednak ocenić negatywnie, bo prowadzi do niejasności przepisów prawnych. Zakaz wykładni synonimicznej; Zakaz wykładni homonimicznej 6/ Uchwała SN z dnia 17 marca 2005 r., I KZP 2/06 "Zgodnie z powszechnie przyjętymi regułami techniki prawodawczej, kanonem jest, że dla oznaczenia jednakowych pojęć należy używać jednakowych określeń, a różnych pojęć nie powinno oznaczać się tymi samymi określeniami. Jeśli chodzi o zakres stosowania podanych wyżej reguł konsekwencji terminologicznej i pojęciowej, to trzeba przyjąć, że dotyczy ona co najmniej poszczególnych aktów prawnych. Rozciąga się ona też do całej określonej dziedziny spraw, chociaż w tym względzie doktryna nie wykształciła jeszcze ścisłych reguł interpretacyjnych (S. Wronkowska, M. Zieliński: Zasady techniki prawodawczej. Komentarz, Warszawa 1997, s ). Prawdą jest też, że w tekście Kodeksu karnego z 1997 r. brak jest definicji legalnej zarówno pojęcia [...], jak też i pojęcia [...]. W takiej sytuacji istotne jest ustalenie, czy pojęcia te mają swoje ustalone znaczenie w języku prawniczym (M. Zieliński: Wykładnia prawa. Zasady. Reguły. Wskazówki, Warszawa 2002, s )"; 9

10 Lege non distinguente: jeżeli prawodawca nie wprowadza rozróżnienia, nie może też czynić tego interpretator: Podczas dokonywania wykładni interpretator zakłada istnienie racjonalnego prawodawcy. Przyjmuje mianowicie, iż prawodawca tworzy przepisy prawa zgodnie z zasadami techniki prawodawczej i posługuje się w sposób poprawny językiem, w którym napisane są przepisy prawa. W oparciu o to założenie formułowana jest kolejna dyrektywa wykładni językowej, a mianowicie dyrektywa kompletności. Określa ona, że należy w taki sposób ustalać znaczenie przepisu prawa, aby żaden z jego elementów (nawet kropka czy przecinek) nie okazał się zbędny. Każdy z tych elementów coś znaczy. Skoro zakładamy, że normodawca działał w sposób racjonalny, nie można uważać, że jakiś element tekstu prawnego jest zbędny. Uchwała SN z dnia 20 listopada 2000 r., I KZP 31/2000: [...] przy stosowaniu wykładni językowej niedopuszczalne jest takie ustalenie znaczenia normy, przy którym pewne zwroty okazują się zbędne" uchwała SN z dnia 18 października 2001 r. I KZP 22/01, LEX nr 49127: "Pierwszeństwo i podstawowe znaczenie w procesie wykładni tekstu prawnego ma niewątpliwie metoda językowa, odwołująca się do reguł znaczeniowych języka potocznego. Z założenia racjonalności ustawodawcy wyprowadzana jest zasada, że jeśli przepis jednoznacznie formułuje normę postępowania, to tak właśnie należy dany przepis rozumieć. Jeśli zaś dyrektywy wykładni językowej nie pozwalają z danego tekstu prawnego wyinterpretować jednoznacznej treści normy, trzeba wybrać jedno z zazwyczaj kilku dopuszczalnych językowo znaczeń tekstu, odwołując się wówczas do aksjologicznej racjonalności ustawodawcy oraz kierując się systemowymi bądź funkcjonalnymi regułami wykładni prawa" Sąd Najwyższy powołał się w tym zakresie na: J. Wróblewski, Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1972, s. 123 i n.; L. Morawski, Wstęp do prawoznawstwa, Toruń 1997, s. 151; A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii państwa i prawa, Warszawa 1992, s. 203 i n. 10

11 uchwała z dnia 7 czerwca 2002 r. (KZP 15/02, LEX nr ): Dokonując wykładni jednego z przepisów kodeksu wykroczeń, Sąd Najwyższy uznał bowiem, że "siła argumentów natury historycznej i celowościowej nakazuje odstąpić od semantycznej wykładni" tegoż przepisu. Rozstrzygając tą samą uchwałą kolejne zagadnienie prawne, powstałe również na gruncie kodeksu wykroczeń, Sąd Najwyższy powrócił do wykładni językowej. Stwierdził jednakże, że ta nie daje jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, jaka jest treść normatywna poddawanego wykładni przepisu. Konstatował, że "w zależności [...] od wyeksponowanego w procesie wykładni elementu, dojść można do rozmaitych rezultatów interpretacyjnych". Wobec powyższego podniósł, że "nieodzowne staje się [...] sięgnięcie do innych metod wykładni". Podkreślił przy tym, że w zaistniałej sytuacji "niewątpliwie na plan pierwszy wysuwa się wykładnia celowościowa". Możliwość odstąpienia od znaczenia językowego Uchwała składu 7 sędziów SN z dnia 21 maja 2004 r., I KZP 42/03...] wykładnia językowa [...] zwrotu [...] nie prowadzi do jednoznacznych wniosków [...]. W sytuacji niejednoznaczności językowej przepisu zastosowanie muszą mieć inne metody wykładni, w szczególności tzw. wykładnia funkcjonalna, systemowa i historyczna" Uchwała SN z dnia 26 października 2006 r., I KZP 18/06 "Otwarty charakter pojęcia [...], stwarzający trudności w sprecyzowaniu jego znaczenia, zwłaszcza przy braku definicji uwzględniającej potrzeby praktyki stosowania prawa - nie pozwala na gruncie prawa karnego na wskazanie [...] cezury w drodze wykładni językowej. Usunięcie wątpliwości interpretacyjnych stanowiących istotę przedstawionego zagadnienia wymaga zatem posłużenia się wykładnią systemową i funkcjonalną". Uchwała SN z dnia 29 sierpnia 2007 r., I KZP 19/07 "W celu sprawdzenia trafności wykładni językowej przepisu trzeba wziąć pod uwagę jego kontekst systemowy i funkcjonalny. "[...] zgodnie z powszechnie akceptowanymi dyrektywami preferencji wykładni, pierwszeństwo ma wykładnia językowa. Jednakże może okazać się, że sens przepisu, który wydaje się językowo jasny, jest wątpliwy, gdy go skonfrontujemy z innymi przepisami lub weźmiemy pod uwagę cel regulacji prawnej. Ustalając zatem znaczenie językowe przepisu, należy brać pod uwagę także jego kontekst systemowy i funkcjonalny, a więc na przykład inne przepisy prawne, wolę prawodawcy oraz cel regulacji. 11

12 Interpretatorowi wolno jest odstąpić od sensu językowego przepisu: > w przypadku gdy sens językowy jest ewidentnie sprzeczny z fundamentalnymi wartościami konstytucyjnymi, a z istotnych powodów uchylenie przepisu byłoby w danym momencie niemożliwe lub niecelowe, > w przypadku gdy wykładnia językowa prowadzi do rozstrzygnięcia, które w świetle powszechnie akceptowanych wartości musi być uznane za rażąco niesłuszne, niesprawiedliwe, nieracjonalne lub niweczące ratio legis interpretowanego przepisu, > w sytuacji gdy wykładnia językowa prowadzi ad absurdum, > w sytuacji oczywistego błędu legislacyjnego" wykładnia językowa prowadzi ad absurdum. Dopuszczalna jest zarówno wykładnia rozszerzająca, jak i zwężająca w sytuacji, gdy jest to konieczne, aby zapewnić zgodność norm hierarchicznie niższych z normami hierarchicznie wyższymi (uchwała SN, III CZP 8/03 z dnia 25 kwietnia 2003 r.). Podobnie, uzasadnione jest zastosowanie wykładni rozszerzającej lub zwężającej po to, by uzgodnić normy naszego prawa z prawem międzynarodowym lub unijnym. Uchwała składu 7 sędziów SN z dnia 21 września 2005 r., I KZP 29/05 - można odstąpić od znaczenia literalnego danego przepisu, gdy znaczenie to pozostaje w oczywistym konflikcie lub sprzeczności ze znaczeniem innych norm systemu, zwłaszcza wówczas, gdy są one hierarchicznie wyższe; - można odstąpić od znaczenia literalnego wówczas, gdy znaczenie to prowadzi do rażąco niesprawiedliwych rozstrzygnięć lub pozostaje w oczywistej sprzeczności z powszechnie akceptowanymi normami moralnymi; - można odstąpić od znaczenia literalnego także i wówczas, gdy znaczenie to prowadzi do absurdalnych z punktu widzenia społecznego konsekwencji. Brak stwierdzenia którejkolwiek z powyższych przesłanek będzie zaś jednoznaczny z koniecznością przyjęcia treści przepisu zgodnego z jego brzmieniem literalnym. 12