UNIERSYTET ARSZASKI KATEDRA JĘZYKÓ SPECJALISTYCZNYCH M a r e k Ł u k a s i k Angielsko-polskie i polsko-angielskie słowniki specjalistyczne (1990-2006) Analiza terminograficzna arszawa 2007-1 -
Niniejsze opracowanie jest próbą przedstawienia wyników analizy terminograficznej angielsko-polskich i polsko-angielskich słowników specjalistycznych wydanych w Polsce w latach 1990-2006. Publikacja adresowana jest w pierwszej kolejności do specjalistów w zakresie terminografii, pracowników nauki, doktorantów, jak również studentów językoznawstwa stosowanego. Copyright by Katedra Języków Specjalistycznych Uniwersytet arszawski arszawa 2007 ydanie pierwsze ISBN: 978-83-60770-02-3 Druk i oprawa Zakład Graficzny U, zam. 1141/2007-2 -
Spis treści CZĘŚĆ I 1. Pojęcie analizy terminograficznej 1.1. Terminografia i analiza terminograficzna... 7 1.2. Typologia słowników terminologicznych... 10 1.3. Uchybienia w sztuce terminografii... 15 1.4. Elementy analizy terminograficznej... 16 1.4.1. Ogólna analiza terminograficzna... 16 1.4.2. Szczegółowa analiza terminograficzna... 18 1.5. Słownik idealny a słownik optymalny... 23 2. Analiza terminograficzna angielsko-polskich i polsko-angielskich słowników specjalistycznych 2.1. Metodologia badań... 24 2.2. Ogólna analiza terminograficzna... 26 2.2.1. yniki analizy kwantytatywnej... 26 2.2.2. yniki analizy dziedzinowej... 29 2.3. Szczegółowa analiza terminograficzna... 31 2.3.1. yniki analizy kwantytatywnej... 31 2.3.2. yniki analizy kwalitatywnej... 33 2.4. Literatura podstawowa... 35 2.5. Katalogi wybranych bibliotek dostępne w Internecie... 37 CZĘŚĆ II 3. Materiał badawczy 3.1. Jak korzystać z opracowania?... 40 3.2. Karty terminograficzne... 45 3.3. Najdłuższe serie wydawnicze... 210 3.4. ykaz elektronicznych słowników terminologicznych... 211 3.5. Indeks dziedzinowy słowników... 214 3.6. Indeks według typów słowników... 217-3 -
Glosariusze... 217 Słowniki skrótów... 217 Słowniki terminologiczne... 217 Słowniki objaśniające... 217 Słowniki encyklopedyczne... 218 Słowniki hybrydalne... 218 Tezaurusy... 218 Słowniki w układzie tematycznym... 218 3.7. Indeks według formatu językowego... 219 Słowniki angielsko-polskie... 219 Słowniki polsko-angielskie... 219 Słowniki angielsko-polskie i polsko-angielskie... 219 Słowniki wielojęzyczne... 219-4 -
CZĘŚĆ I - 5 -
- 6 -
The value of a work must be estimated by its use; It is not enough that a dictionary delights a critic, unless at the same time it instructs the learner (...) Samuel Johnson 1. Analiza terminograficzna 1.1. Terminografia i analiza terminograficzna Terminografia (leksykografia terminologiczna) jest dyscyiną naukową zajmującą się teorią i praktyką sporządzania słowników terminologicznych (ST), lub szerzej, dzieł terminograficznych, ponieważ współcześnie w kręgu zainteresowań tej dziedziny znajdują się również inne produkty pracy terminograficznej, m.in. glosariusze (rejestry), bazy danych terminograficznych, pamięci tłumaczeniowe, (ang. translation memory) oraz słowniki nowego typu. Rozważając status terminografii należy z jednej strony uznać ją za część leksykografii, gdyż czerpie z podstaw teoretycznych oraz praktyki tworzenia słowników wypracowanych właśnie przez tę dziedzinę, z drugiej zaś strony biorąc pod uwagę obiekt badań (tj. dzieła terminograficzne) oraz charakter badań (znajdujący się na styku semantyki, teorii systemów, teorii i praktyki sztucznej inteligencji, lingwistyki informatycznej, statystyki i in.) można ją uznać za samodzielną naukę o charakterze interdyscyinarnym. Ponadto należy wziąć pod uwagę fakt, że same obiekty badań, tj. dzieła terminograficzne, budowane są na podstawie konkretnych leksykonów terminologicznych (dziedzinowych zbiorów terminów) poszczególnych obszarów wiedzy (działalności profesjonalnej człowieka), co dodatkowo podkreśla autonomiczny charakter omawianej nauki. terminografii można wyróżnić trzy zasadnicze typy (etapy) działalności. Terminografia opisowa (deskryptywna) zajmuje się badaniem specyfiki ST na tle innych słowników, analizuje istniejące dzieła terminograficzne oraz dąży do ustalenia ich typologii. Dzięki takiej działalności możliwe staje się podjęcie prac w ramach terminografii parametrycznej, polegających na: (a) wypracowaniu ogólnych zasad reprezentacji słownictwa specjalistycznego w słowniku; (b) opracowaniu zasad definiowania pojęć; (c) określeniu systemotwórczej wartości leksykonów terminologicznych; (d) wypracowaniu metod gromadzenia, opracowywania, przetwarzania i udostępniania danych terminograficznych; (e) opracowaniu na podstawie zdefiniowanych parametrów uniwersalnego metajęzyka terminografii itd. Powyższe etapy są kluczowe z punktu widzenia terminografii stosowanej, której centralnym elementem jest konstruowanie terminograficzne, czyli praca z konkretnym leksykonem terminologicznym. Praca taka polega na ustaleniu roboczych parametrów dla konkretnego zbioru terminów, odzwierciedlających jego charakter, a rzutujących na makro- i mikrostrukturę konstruowanego ST. Szczególnego znaczenia w tym kontekście nabierają zasady pracy terminograficznej, - 7 -
czyli zestaw ukierunkowanych pragmatycznie i uniwersalnych kryteriów organizujących pracę terminografia podczas pracy z danymi terminograficznymi [zob. m.in. Zmarzer 1991: 118, Lukszyn & Zmarzer 2001: 125 i n.]. Końcowym etapem konstruowania terminograficznego jest powstanie dzieła terminograficznego o ściśle określonej strukturze odpowiadającej zarówno wymogom teoretycznym, jak i potrzebom użytkowników słownika. Powstanie terminografii, jako odrębnej dyscyiny naukowej, wiąże się z nagłym przyrostem terminologii (tzw. boomem terminologicznym) w wielu dziedzinach ludzkiej działalności w XX wieku, a wynika bezpośrednio z bezprecedensowego postępu naukowo-technicznego odnotowanego w tym okresie. Oczywiście, leksyka specjalistyczna istniała już dużo wcześniej, a jej powstawanie łączyło się z kolejnymi odkryciami w życiu społeczeństw (choćby elementami astronomii w starożytności), jednakże boom minionego stulecia zmusił naukowców do próby usystematyzowania terminologii, a jednym ze sposobów rozpowszechniania wyników tych prac są dzieła terminograficzne. Przy założeniu, że tak dynamicznie rozwijającej się terminologii towarzyszy równie produktywna działalność terminograficzna, można prawdopodobnie mówić również o boomie terminograficznym, czyli gwałtownym wzroście liczby ST na rynku wydawniczym. Często jednak praktyka ST nie korzystała (a wielu wypadkach do dziś nie korzysta) z teoretycznych założeń terminografii, co skutkowało powstaniem słowników nieprzystających do potrzeb odbiorców i powodujących znaczne zniekształcenia przekazywanej za pośrednictwem terminów wiedzy. Uchybieniom tego typu można zapobiec konsekwentnie stosując założenia leksykografii terminologicznej, gdyż obejmuje ona wszystkie niezbędne etapy prac prowadzące do powstania niewadliwego dzieła terminograficznego. szerszym kontekście, w ramach terminografii opisowej, wyróżnić można analizę terminograficzną, która poza postulatami wypracowanymi na podstawie teoretycznej i deskryptywnej bazy terminografii, bierze również pod uwagę potrzeby odbiorców, możliwości wydawców i wymogi rynku. Celem takiej analizy jest wypracowywanie parametrów ST dostosowanych do potrzeb i stawianych słownikom wymogów. Stąd każda praca, której celem jest budowa dzieła terminograficznego musi zakładać podjęcie analizy terminograficznej w odpowiednim momencie. Pozwoli ona na wykazanie zarówno słabych punktów, jak i sprawdzonych parametrów na mapie makro- i mikrostruktur istniejących ST różnych typów. Należy jednak pamiętać, że każda próba wypracowania zestawu parametrycznego dla powstających ST musi brać pod uwagę szeroki kontekst wiedzy specjalistycznej (dziedzinowej), która nie może ulec zniekształceniu. Praca terminograficzna uwzględniająca wyniki analizy terminograficznej jest więc swoistym kompromisem między teorią, praktyką i pragmatyką terminografii, wynikiem której jest powstanie tzw. optymalnego słownika terminologicznego. Poniżej przedstawiono model analizy terminograficznej. - 8 -
Zestaw słowników term. Model idealnego słownika Uchybienia w sztuce terminografii Analiza terminograficzna Typologia słowników term. Sprawdzone typy słowników Oczekiwania odbiorców Zmodyfikowany zestaw parametr. ymogi rynku Optymalny słownik terminologiczny Ryc. 1 Model analizy terminograficznej. Jak wynika z powyższego schematu, analiza terminograficzna opiera się o kilka zasadniczych elementów. Przede wszystkim należy podkreślić, że bezpośrednią bazą dla wszelkich badań w tym zakresie jest istniejący zasób dzieł terminograficznych, który jest źródłem dla opracowywanej typologii słowników terminologicznych oraz modelowych rozwiązań terminograficznych słowników różnego typu. Analiza zestawu słowników terminologicznych pozwala na określenie zarówno uchybień w sztuce terminografii (na tle założeń teoretycznych nauki), jak również identyfikację sprawdzonych typów ST. Dodatkowym miernikiem w tym zakresie może być popularność dzieł terminograficznych na rynku, który to z kolei kształtuje politykę wydawniczą, a co za tym idzie, może mieć wpływ na ostateczny kształt słownika. Ponadto prowadzone na potrzeby wydawców badania marketingowe mogą przyczynić się do określenia oczekiwań odbiorców zarówno co do konkretnych dzieł terminograficznych, jak i konkretnych elementów ich kompozycji. Oczywiście, element rynku w przypadku rozwiązań nowatorskich oraz czysto naukowych nie jest najistotniejszy, niemniej jednak potrzeby odbiorców zawsze powinny być priorytetem przy projektowaniu dzieła. szystkie te elementy, - 9 -
jak już wspomniano, mają wpływ na zestaw parametryczny będący podstawą konstruowania terminograficznego słownika konkretnego typu. Produkt tej pracy, tj. optymalny ST, stanie się częścią zasobu terminograficznego, kształtując pozostałe elementy układu. Poniżej omówiono te moduły modelu, które pozwolą na wyprowadzenie poszczególnych elementów analizy terminograficznej oraz wydają się najistotniejsze z punktu widzenia konstruowania terminograficznego. pierwszej kolejności omówiono elementy typologii słowników terminologicznych oraz przedstawiono najczęstsze uchybienia w sztuce terminografii. Następnie określono i omówiono elementy analizy terminograficznej. Na końcu zarysowano podstawową różnicę między idealnym a optymalnym słownikiem terminologicznym. 1.2. Typologia słowników terminologicznych Typologia słowników terminologicznych jest jednym z ważniejszych elementów analizy terminograficznej o tyle, o ile odzwierciedla wszystkie istotne momenty działalności terminograficznej. Różnego rodzaju typologie ST ujawniają luki w praktyce terminograficznej, a więc mogą stać się podstawową matrycą porównawczą dla badanych dzieł terminograficznych. Adekwatna analiza terminograficzna zakłada w pierwszej kolejności porównanie makro- i mikrostruktury badanego słownika z odpowiednimi parametrami modelu idealnego słownika danego typu, co umożliwia, po pierwsze, określenie miejsca danego dzieła terminograficznego wobec pozostałych słowników, a po drugie, ustalenie stopnia realizacji założeń teoretycznych przyjętych dla wzorcowego rozwiązania terminograficznego. Należy przy tym pamiętać, że nie istnieje jeden model idealnego słownika: dla każdego typu słownika istnieje inny, modelowy zestaw parametryczny. Model taki jest swoistym mechanizmem kontrolnym dla powstających dzieł termograficznych. Poszczególne prezentowane w literaturze typologie ST są pochodną liczby i różnorodności zastosowanych kryteriów. Jednak wszystkie one uwzględniają te charakterystyki słowników, które jednoznacznie określają ich status leksykograficzny [Lukszyn & Zmarzer 2001: 147 i n.]. Zmodyfikowany zestaw charakterystyk może obejmować następujące elementy: Orientacja tematyczna słownika (przedmiot słownika): ogólnonaukowe (politechniczne) słowniki terminologiczne (OST); interdyscyinarne słowniki terminologiczne (IST); branżowe słowniki terminologiczne (BST). Objętość słownika: dla OST: wielkie, średnie, małe, podstawowe; dla IST: pełne, niepełne; dla BST: wyczerpujące, cząstkowe. - 10 -
Technika opracowania zasobu terminologicznego: rejestry terminologiczne (glosariusze); słowniki terminologiczne. Sposób semantyzacji jednostek wejściowych: słowniki objaśniające; tezaurusy. Poziom analizy lingwistycznej: słowniki derywacyjne; słowniki etymologiczne; słowniki kombinatoryczne. Charakter jednostki wejściowej: słowniki terminoelementów; słowniki terminów; frazeologiczne słowniki terminologiczne; słowniki terminów teoretycznych; słowniki nazw nomenklaturowych. Obecność ekwiwalentów obcojęzycznych: słowniki jednojęzyczne; słowniki dwujęzyczne; słowniki wielojęzyczne. Rodzaj korpusu tekstów: słowniki terminologii odrębnych szkół; słowniki neologizmów terminologicznych; słowniki zapożyczeń; historyczne słowniki terminologiczne. Przeznaczenie słownika (adresaci słownika): słowniki specjalne; słowniki dydaktyczne; ogólne słowniki objaśniające; słowniki przekładowe. Nośnik zawartości słownika: słowniki tradycyjne (książkowe); słowniki elektroniczne przenośne (tzw. translatory); słowniki komputerowe sensu stricto (na nośnikach optycznych CD- ROM, DVD-ROM, instalowane na twardych dyskach itd.); słowniki internetowe. 1. Ze względu na kryterium orientacji przedmiotowej słownika na pierwszy an wysuwa się stosunek zawartej w słowniku terminologii do systemu terminologicznego sensu largo. Słowniki, w których podjęto próbę objęcia zasobem terminologicznym znacznej części makrosystemu terminologicznego (~narodowego zbioru terminologicznego w całej rozciągłości) nazywamy ogólnonaukowymi - 11 -
(lub politechnicznymi) słownikami terminologicznymi (OST). świetle powyższego oraz w kontekście przeprowadzonego badania na uwagę zasługuje Słownik naukowo-techniczny angielsko-polski oraz polsko-angielski wydawnictwa NT (zob. np. 2006-22 oraz 2006-23), którego terminologia, według kwalifikatorów, obejmuje ponad 120 dziedzin. Na drugim krańcu znajdują się słowniki dziedzinowe tzw. branżowe słowniki terminologiczne (BST), obejmujące terminologię sprowadzonego do granic unikatowości leksykonu terminologicznego, czyli terminologii tytułowej dziedziny wiedzy (zob. np. Angielsko-polski, polsko-angielski leksykon rachunkowości autorstwa Ewy Eljasiak; 1998-2). Pomiędzy przedstawionymi powyżej typami słowników sytuuje się interdyscyinarny słownik terminologiczny (IST), czyli słownik, którego terminologia obejmuje kilka pokrewnych leksykonów terminologicznych (zob. np. Słownik terminologii prawniczej i ekonomicznej angielsko-polski autorstwa Janiny i Henryka Jaślan; 2005-40) lub poddziedziny jednej makrodziedziny (np. medycyny, zob. np. Podręczny słownik medyczny angielsko-polski i polsko-angielski autorstwa Przemysława i Piotra Słomskich; 2006-7). 2. Z podziałem przedmiotowym słowników ściśle wiąże się ich charakterystyka objętościowa. arto jednak podkreślić, że jest ona względna ze uwagi na zróżnicowane rozmiary w ramach poszczególnych LT, których objętość nie przekracza jednak kilku tysięcy jednostek terminologicznych. przypadku słowników ogólnonaukowych rozważaniu poddawany jest cały makrosystem terminologiczny (wszystkie istniejące leksykony terminologiczne w danym języku), a więc kilka milionów terminów. Można zatem zastosować obowiązujący w leksykografii ogólnej podział na słowniki wielkie (powyżej 100 tysięcy haseł), średnie (od 40 do 100 tysięcy haseł), małe (od 10 do 40 tysięcy haseł), słowniki podstawowe (do 10 tysięcy haseł) czy słowniki minimum (od kilkuset do 1000 haseł). Dla słowników IST i BST powyższy podział nie jest właściwy. przypadku słowników interdyscyinarnych zmienną będzie liczba włączonych do słownika leksykonów terminologicznych (lub poddziedzin), a więc jego objętość będzie wahać się od kilku do kilkudziesięciu tysięcy haseł. Z kolei słowniki branżowe obejmują poszczególne LT. literaturze przedmiotu proponuje się dychotomiczny podział w tym zakresie: w przypadku IST na słowniki pełne i niepełne, zaś w przypadku BST wyczerpujące i cząstkowe. Słownik niepełny to taki, którego zakres włączonej terminologii nie pokrywa się w pełni z przedstawioną w tytule dzieła sferą terminologiczną, czyli zasobem terminologicznym obejmującym kilka pochodnych leksykonów dziedzinowych. przypadku cząstkowego BST możemy mówić zarówno o objęciu przez słownik zaledwie niewielkiej części LT, czyli np. mikropól terminologicznych (słowniki (wąsko)tematyczne), jak również o włączeniu do słownika albo (a) wyłącznie elementów serii terminologicznej, czyli zbioru terminów uporządkowanych według kryteriów produktywnych formantów słowotwórczych/terminotwórczych (słownik asocjacyjny), albo (b) pojedynczych paradygmatów terminologicznych, - 12 -
czyli terminów wchodzących w bezpośrednie relacje semantyczne z tytułowym terminem-jądrem paradygmatu (słownik systemowy). tym miejscu należy pamiętać, że w przypadku terminologii jednostką operacyjną jest pojęcie, a nie znak językowy (znak pojęcia), czyli termin. Ma to szczególne znaczenie w kontekście występowania w słowniku dubletów terminologicznych (~synonimicznych jednostek terminologicznych; zob. Rozdział 1.4.2.) oraz przy określaniu objętości słowników dwu- i wielojęzycznych. 3. Z perspektywy obróbki technicznej słownikom terminologicznym przeciwstawia się rejestry (glosariusze). Należy podkreślić, że w tym miejscu wyrażenie słownik terminologiczny nabiera specyficznego znaczenia. Odnosi się bowiem do postulowanego w teorii terminografii słownika, którego jednostki przedstawiane są jako elementy określonego systemu terminologicznego. artość systemowa takich terminów wyrażana jest w ST exicite, jak w przypadku tezaurusów terminologicznych tj. za pomocą przedstawienia relacji semantycznych między przedstawionymi terminami (zob. np. z serii Mikrotezaurus autorstwa Ewy Chmielewskiej-Gorczycy; 1998-16 i in.), lub imicite, jak w przypadku słownika objaśniającego, w którym sieć relacji ukazana jest za pomocą odpowiednich definicji. Glosariusze zaś to alfabetycznie uszeregowane spisy jednostek terminologicznych, których celem jest rejestracja terminologii pojawiającej się w danym leksykonie (lub makrosystemie) terminologicznym w całej jego rozciągłości. Pod względem obróbki materiału tradycyjne słowniki dwu- i wielojęzyczne, z którymi najczęściej mają do czynienia tłumacze oraz uczący się języków obcych, to właśnie niepełne glosariusze. 4. Przedstawiony w punkcie 3. podział jest o tyle istotny, o ile pod uwagę bierze się z jednej strony aspekt teleologiczny, z drugiej zaś wykorzystany model konstruowania terminograficznego. pierwszym przypadku należy zauważyć, że glosariusze budowane są w celu zapobiegania zakłóceniom w komunikacji zawodowej, natomiast słowniki terminologiczne w celu możliwie jak najpełniejszej reprezentacji wiedzy specjalistycznej. Z punktu widzenia metod konstruowania terminograficznego glosariusze to tematycznie ukierunkowane i alfabetycznie uporządkowane wykazy jednostek terminologicznych. Dla słowników terminologicznych na pierwszy an wysuwa się zaś sposób obróbki słownictwa specjalistycznego oraz poziom opisu lingwistycznego jednostki. Ze względu na sposób obróbki słownictwa wyróżnia się słowniki objaśniające, w których każde hasło jest samowystarczalną jednostką (tzw. słownik endocentryczny), której treść może być zwerbalizowana w formie skrótowej (słownik objaśniający, podający wyłącznie definicje predykatywne) bądź pełnej (słownik encyklopedyczny). Z drugiej strony pojawiają się tezaurusy, w których jednostki terminologiczne stanowią elementy całego systemu będącego siatką wzajemnych powiązań semantycznych. Z kolei wyróżnienie właściwości fleksyjnych, etymologicznych czy syntaktycznych opisywanych jednostek jest podstawą do wyodrębnienia słowników derywacyjnych, etymologicznych oraz kombinatorycznych. - 13 -
5. Z uwagi na formalny status hasła (morfem vs. odrębny wyraz vs. stałe połączenie wyrazowe) można wyróżnić słowniki terminoelementów, słowniki terminów oraz frazeologiczne słowniki terminologiczne. Pierwszy z wymienionych słowników powinien być podstawą ukierunkowanej działalności terminograficznej przeciwstawiającej się niekontrolowanemu terminotwórstwu, natomiast ostatni słowników jest nie do przecenienia w warsztacie tłumacza tekstów specjalistycznych, również ze względu na fakt, iż nie można postawić znaku równości między połączeniami wyrazowymi występującymi w języku ogólnym oraz w języku specjalistycznym. 6. Kryterium obecności ekwiwalentów obcojęzycznych może być rozpatrywane na tle wielu innych parametrów typologii dzieł terminograficznych. Ze względu na parametr czysto językowy można wyróżnić słowniki jedno-, dwui wielojęzyczne. Jednak odpowiedniki obcojęzyczne inaczej realizują się w słowniku terminologicznym sensu stricto, inaczej w przypadku glosariuszy dwu- i wielojęzycznych, inaczej w słownikach frazeologii terminologicznej, a jeszcze inaczej w słownikach przekładowych. tych pierwszych zadaniem prymarnym jest odzwierciedlenie dwóch lub wielu (często różnych) systemów terminologicznych, dzięki czemu możliwe staje się odnalezienie luk w systemie wiedzy. Dodatkowo odpowiedniki obcojęzyczne, szczególnie z systemów prymarnych, pełnią rolę kontrolną, która pozwala zminimalizować deformacje wiedzy specjalistycznej. Mówimy w tym przypadku o harmonizacji terminologii (zob. poniżej). Glosariusze powinny rejestrować terminologię na podstawie pojęć ekscerpowanych z korpusów tekstów zgromadzonych osobno w każdym z opracowywanych języków. Postulaty te nie są jednak spełniane, a często stosowaną metodą tworzenia słownika jest tłumaczenie terminologii na poziomie znaku. Z kolei dwu- i wielojęzyczne glosariusze mogą pełnić rolę słowników przekładowych, chociaż z formalnego i teleologicznego punku widzenia nimi nie są. Jednostką wyjściową w słownikach przekładowych jest bowiem ponadwyrazową jednostka tłumaczenia (translatem), której właściwości z jednej strony wynikają ze struktury terminu, z drugiej zaś z łączliwości terminologicznej i pozostałych jego cech na poziomie syntagmatycznym. 7. Ze względu na zawartość (rodzaj) korpusu tekstów, oprócz ogólnych słowników terminologii, wyróżnia się słowniki odrębnej szkoły, czy słowniki reprezentujące terminologię jednego uczonego. Ponadto, wyróżnia się tu m.in. słowniki neologizmów terminologicznych, słowniki zapożyczeń czy historyczne słowniki terminologiczne, umożliwiające prześledzenie rozwoju danej terminologii w określonym interwale czasowym. 8. Przeznaczenie słownika imikuje rozważania na temat potencjalnych odbiorców dzieł terminograficznych. I tak, w przypadku słowników specjalnych (np. systemowych, preskrypcyjnych), ze względu na szczegółowe ukierunkowanie dzieła, odbiorcami będą wysokiej klasy specjaliści w danej dziedzinie. Nieco szerszy krąg odbiorców ujawnia się na tle ogólnych słowników objaśniających, - 14 -
zaś słowniki dydaktyczne wykorzystywane będą w szkolnictwie ogólnym i zawodowym. arto zauważyć, że w kontekście takiej grupy odbiorców, jaką są tłumacze tekstów specjalistycznych mamy do czynienia ze słownikiem przekładowym, który jak już wspomniano zarówno w anie mikro- jak i makrostruktury różnić się będzie od wykazów słownictwa specjalistycznego (glosariuszy). 9. Uwzględnienie parametru nośnika w typologii najnowszych słowników terminologicznych jest dziś zadaniem obligatoryjnym. Coraz częściej dzieła terminograficzne wydawane są również w formie elektronicznej, choć w Polsce tendencja odchodzenia od słowników w postaci książkowej nie jest jeszcze wyraźna. Trzeba natomiast przyznać, że przewaga słowników w wersji elektronicznej nad tradycyjnym wydawnictwem jest już znaczna. Elektroniczne dzieła terminograficzne mogą być instalowane bezpośrednio na maszynach użytkowników, zarówno tych przenośnych (komputerach przenośnych, multimedialnych telefonach komórkowych), jak i stacjonarnych. Mogą być również udostępniane w sieci Internet. Należy podkreślić, że wyłącznie ciągle aktualizowane słowniki elektroniczne mają szansę spełnić jeden z fundamentalnych warunków terminografii: zachowania aktualności terminologii (a więc pośrednio też wiedzy specjalistycznej) zawartej w słowniku. Każde bowiem wydanie słownika (lub suementu) w postaci drukowanej to proces zajmujący przynajmniej kilka miesięcy. Tymczasem dezaktualizacja wiedzy specjalistycznej jest procesem zachodzącym nieustanie: z punktu widzenia terminografa siatka pojęciowa zmienia się wraz z pojawieniem się publikacji specjalistycznej, uznanej przez społeczność dyskursu jako (choćby niewielkie) odkrycie. 10. Z pewnością typologie słowników mają charakter konwencjonalny, natomiast całą ich strukturę można wzbogacać o kolejne parametry. Najważniejsze jednak, aby jak wspominano typologia taka umożliwiała określenie wartości danego dzieła terminograficznego wobec innych produktów pracy terminograficznej, zaś w sensie globalnym prowadziła do wdrożenia prac nad słownikami (lub elementami kompozycyjnymi tychże), które do tej pory nie doczekały się realizacji. 1.3. Uchybienia w sztuce terminografii obec przedstawionych powyżej rozważań i niejako dla porządku poniżej podano najczęściej pojawiające się błędy w pracy terminograficznej. Są one pochodną arbitralnego podejścia do metod konstruowania terminograficznego, w którym nie uwzględnia się fundamentalnych założeń metodologicznych pracy terminograficznej wynikającej ze specyfiki poszczególnych typów słowników. Przedstawiane w literaturze przedmiotu [zob. Lukszyn & Zmarzer 2001: 156], najczęściej pojawiające się zarzuty wobec dzieł terminograficznych to: - 15 -
polifunkcyjność słownika utrudniająca odbiór zawartej w nim informacji; subiektywny dobór słownictwa specjalistycznego oraz przypadkowy charakter ograniczenia zbioru terminów; nieodpowiednia do typu słownika informacja zawarta w artykule hasłowym; brak niezbędnej symetrii terminograficznej w strukturze analogicznych słowników; brak precyzyjnych zasad systematyzacji zbiorów terminologicznych; brak w słowniku niezbędnych indeksów; niewystarczająca informacja o charakterze związków semantycznych łączących poszczególne jednostki terminologiczne w obrębie danego systemu; niewystarczająca charakterystyka derywatologiczna i morfologiczna jednostek terminologicznych; nieadekwatność sposobów semantyzacji terminów, zwłaszcza wieloznacznych; brak ścisłych reguł reprezentacji frazeologii terminologicznej; wadliwe definicje; wadliwa organizacja struktury artykułu hasłowego. 1.4. Elementy analizy terminograficznej Na podstawie przedstawionego w Rozdziale 1.1. modelu analizy terminograficznej oraz w kontekście powyższych rozważań należy stwierdzić, że analiza terminograficzna z jednej strony obejmuje badaniem wszystkie dzieła terminograficzne wydane w ściśle zdefiniowanym interwale czasowym, z drugiej zaś analizuje poszczególne ST. Stąd wyróżnia się odpowiednio ogólną oraz szczegółową analizę terminograficzną. Rozważania przedstawione w tym rozdziale umieszczono w kontekście naszego kraju, jednak można je traktować również w sensie bardziej uniwersalnym. 1.4.1. Ogólna analiza terminograficzna Ogólna analiza terminograficzna zakłada następujące elementy badań: analizę stanu terminografii w Polsce; opracowanie typologii istniejących słowników; analizę założeń terminografii teoretycznej; oraz: określenie potrzeb odbiorców; określenie możliwości wydawców; analizę rynku wydawniczego. - 16 -
Określenie stanu terminografii zakłada zarówno badania kwantytatywne, jak i kwalitatywne. pierwszej kolejności możliwe jest szacunkowe określenie liczby dzieł terminograficznych (jedno- i wielojęzycznych) wydanych w Polsce na podstawie danych zawartych w katalogach największych bibliotek. Nie będzie to pełna analiza, gdyż jak się okazuje, mimo wymogu składania egzemarza obowiązkowego do wybranych bibliotek, wielu wydawców nie respektuje tego nakazu (zob. Rozdział 2.1.). Następnie można określić zasięg dziedzinowy wydanych słowników. Na podstawie tytułów, jak również zawartości terminologicznej każdego ze słowników można określić dziedziny, których terminologię przedstawia dane dzieło, a następnie listę taką porównać, na przykład, z wykazem dyscyin naukowych według klasyfikacji Komitetu Badań Naukowych, lub tzw. Polskiej Klasyfikacji Tematycznej 1 tegoż Komitetu. Dzięki temu odnajdujemy dziedziny, które nie doczekały się własnego słownika terminologicznego, lub w których liczba różnych typów słowników jest niewystarczająca. Jest to istotne z punktu widzenia poglądu prezentowanego przez niektórych badaczy, zgodnie z którym słowniki terminologiczne są obligatoryjną formą utwierdzania statusu naukowego i zawodowego danej dyscyiny [Zmarzer 1991: 117; Lukszyn & Zmarzer 2001: 126], warunkującą jej rozwój oraz w przypadku słowników wielojęzycznych mającą niebagatelny wpływ na kontakty ze specjalistami na szczeblu międzynarodowym. Kolejnym etapem jest analiza poszczególnych typów słowników oraz badanie globalnego stopnia realizacji założeń terminograficznych. iąże się to ze skojarzeniem istniejącej (zastanej) matrycy typologicznej (opracowanej w trakcie analizy terminograficznej) z typologią postulowaną przez teorię terminografii lub typologiami opracowanymi na bazie słowników Prymarnego Systemu Terminologicznego, czyli zasobu terminologicznego języka naturalnego, w którym wiedza specjalistyczna przedstawiona została w sposób najpełniejszy. Pozwala to na określenie brakujących typów słowników na rynku wydawniczym. Próba określenia stopnia realizacji założeń terminografii to najtrudniejszy moment analizy terminograficznej. Zakłada on bowiem analizę wszystkich dzieł terminograficznych pod względem jak największej liczby parametrów. Dopiero uogólnione wyniki takiej analizy mogą stać się podstawą do twierdzeń o realizacji wspomnianych założeń. Badanie takie obejmować będzie zarówno elementy ogólnej analizy terminograficznej (np. określenia luk w siatce słowników dziedzinowych), jak również wszystkie elementy szczegółowej analizy terminograficznej. Jest to więc punkt wyjścia dla wszelkich innych rozważań, których celem jest ulepszenie dzieł terminograficznych z punktu widzenia jakości wiedzy oraz funkcjonalności słowników terminologicznych, jak również określenia potrzeb w zakresie tworzenia nowych słowników. Kolejnym etapem ogólnej analizy terminograficznej jest ustalenie potrzeb użytkowników ST. Przed przystąpieniem do realizacji tego zadania należy 1 Polska Klasyfikacja Tematyczna, <http://kbn.icm.edu./pub/kbn/docs/pkt.html>, data dostępu: 8 września 2007. - 17 -
w pierwszej kolejności zdefiniować grupy potencjalnych odbiorców: inne bowiem będą potrzeby tłumaczy tekstów specjalistycznych, inne ekspertów w danej dziedzinie, a inne nauczycieli przedmiotów specjalistycznych. Etap ten jest istotny z punktu widzenia konstruowania terminograficznego, gdyż umożliwia dobranie odpowiednich parametrów makro- i mikrostruktury (tj. odpowiedniej zawartości słownika w zakresie jego układu (alfabetyczny vs. rzeczowy), zamieszczenia przydatnych indeksów, tabel, ilustracji oraz właściwej budowy artykułu hasłowego (np. jednohasłowa vs. tabelaryczna) itd.). To, że możliwości wydawców ściśle wiążą się z zapotrzebowaniem rynkowym nie wymaga komentarza. Jednak należy podkreślić, że obecność dzieła terminograficznego w zbiorach największych bibliotek nie jest równoznaczna z zaspokojeniem potrzeb danej grupy zawodowej w zakresie utrwalenia terminologii i wspomagania komunikacji przez ST. Niektóre dzieła wydawane są w niewielkim nakładzie, często na potrzeby wyłącznie jednej organizacji. Niejednokrotnie nie trafiają więc do wszystkich zainteresowanych specjalistów z danej dziedziny. 1.4.2. Szczegółowa analiza terminograficzna Szczegółowa analiza terminograficzna opiera się zasadniczo na porównywaniu parametrów konkretnego słownika z parametrami modelowych rozwiązań poszczególnych typów słowników. Analiza taka przebiega na kilku płaszczyznach: bibliograficznej, makrostruktury oraz mikrostruktury słownika terminologicznego, z czego to właśnie dwa ostatnie elementy będą podlegały znacznym przekształceniom podczas opracowywania parametrów słownika optymalnego. Na płaszczyźnie bibliograficznej analiza terminograficzna zakłada dotarcie do wszystkich danych niezbędnych do prawidłowej identyfikacji dzieła i/lub do utworzenia rekordu bazy danych, np. biblioteki. śród najczęściej pojawiających się komponentów bibliograficznych należą następujące dane: nazwiska autorów, redaktorów, tłumaczy, ilustratorów; nazwa wydawcy, miejsce i rok wydania dzieła; tytuł oraz podtytuły wraz z ich odpowiednikami obcojęzycznymi; numer ISBN/ISSN i in. Na płaszczyźnie makrostruktury słownika analiza terminograficzna zakłada badanie: objętości dzieła terminograficznego; stopnia kometności dzieła względem leksykonu terminologicznego; zakresu tematycznego dzieła terminograficznego; rodzaju zastosowanej mikrostruktury; stopnia zachowania wymaganej w słowniku symetrii; stopnia harmonizacji opisywanego słownictwa z systemami języków światowych; - 18 -
stosunku do nazw własnych (onimów); stosunku zawartej w słowniku terminologii do normy terminologicznej; obecności dodatkowych elementów wzbogacających słownik, takich jak ilustracje, schematy, zdjęcia, tablice, dodatkowe konteksty i in.; obecności indeksów (językowych, rzeczowych i in.); stopienia funkcjonalności metajęzyka wykorzystanego w słowniku; obecności bibliografii; wykorzystania możliwości typograficznych. Makrostruktura słownika terminologicznego to jego ogólna koncepcja. Będzie ona warunkowała objętość dzieła terminograficznego, zakres przekazywanej przez słownik informacji (wiedzy) oraz sposób ujęcia danych terminograficznych. Objętość dzieła terminograficznego można określić liczbą zawartych w nim artykułów hasłowych. O ile jak już wspomniano sama kwestia typologii (oraz nazewnictwa) uwzględniająca parametr objętościowy stosowana w leksykografii tradycyjnej nie jest w pełni produktywna w przypadku terminografii, to same parametry kwantytatywne ściśle określają wartość danej publikacji. Dzięki ustaleniu liczby zawartych w słowniku pojęć oraz oszacowaniu stosunku terminów włączonych i niewłączonych do słownika na tle leksykonu terminologicznego (lub w przypadku słowników interdyscyinarnych i ogólnonaukowych leksykonów terminologicznych) możliwe staje się przedstawienie stopnia kometności danego typu słownika oraz ustalenie stopnia jego interdyscyinarności. Oczywiście, zgromadzone dane będą miały charakter przybliżony ze względu na fakt, iż tylko szczegółowa analiza całej siatki haseł słownika może ujawnić luki terminologiczne (lub ewentualnie zbyt rozbudowaną sieć dubletów terminologicznych, mających charakter jednostek wtórnych). Ponadto niemożliwym jest ogarnięcie całego leksykonu terminologicznego, będącego niejako cały czas in statu nascendi, a jedyną możliwością w tym zakresie jest odniesienie się do słownictwa specjalistycznego odnotowanego w rejestrach terminologicznych. Jednak określenie parametru objętości jest nie tylko możliwe, ale również niezbędne. Praktyka taka bowiem nie jest tylko charakterystyką formalną. Główne jej przeznaczenie to pełnienie funkcji parametru kontrolnego w polityce wydawniczej w zakresie ST, (gdyż) wydaje się niecelowe (...) wydanie niepełnego ST tam, gdzie istnieje nieodzowna potrzeba pełnego ST [Zmarzer 1991: 125]. Szczegółowej analizy wymaga również procedura zmierzająca do określenia zakresu tematycznego dzieła terminograficznego, a więc odtworzenia rodzaju i zawartości korpusu tekstów stanowiących podstawę budowy danego słownika. Autorzy słowników bardzo często nadają im tytuły, które w sposób niezbyt dokładny odnoszą się do zawartej w nich terminologii. Dotyczy to przede wszystkim słowników tematycznych oraz interdyscyinarnych, których tytuły są albo zbyt wąskie (słownik zawiera znaczą liczbę terminów z dziedzin niewymienionych w tytule) lub zbyt szerokie (słownik zawiera terminologię wyłącznie - 19 -
wąskodziedzinową, natomiast tytuł nawiązuje do makrodziedziny). Kwestia wadliwego nadawania tytułów dotyczy w tej samej mierze parametru objętości słownika. Tymczasem odpowiedź na pytanie, czy brakuje słowników danej dziedziny specjalistycznej zależy właśnie od danych tego typu. Ponadto na mikrostrukturę ST bezpośredni wpływ ma decyzja dotycząca zastosowania konkretnego jej modelu w anie całego słownika. Podejściu formalnemu, opartemu na alfabetycznych listach haseł, przeciwstawiane są słowniki w układzie onomazjologicznym (rzeczowym, tematycznym). O ile wykazy alfabetyczne mogą być dobrym rozwiązaniem w przypadku glosariuszy i słowników przekładowych, o tyle w kontekście dydaktycznym na pierwszy an wysuwa się druga z wymienionych metod prezentacji materiału terminograficznego. U podstaw makrokompozycji ST leży również wybór odpowiedniego opracowania i semantyzacji zbioru terminologicznego. Jak wspominano powyżej glosariuszom przeciwstawiane są słowniki terminologiczne, które mogą przyjąć postać słowników objaśniających (zawierających w mikrostrukturze definicje różnego typu) oraz tezaurusów. Budowa tezaurusów (technika tezauryzowania) jest szczególnym przypadkiem podejścia onomazjologicznego do konstruowania terminograficznego, dzięki któremu wyróżniony zostaje paradygmat terminologiczny, a więc jednostka hasłowa wraz z terminami semantycznie z nim związanymi, natomiast w roli powtarzalnej na poziomie mikrostruktury matrycy występuje swoisty metajęzyk (realizowany za pomocą np. znaków graficznych, elementów werbalnych itd.). Symetria w słowniku rozumiana jest jako zachowanie proporcji między różnymi typami terminów, odzwierciedlającej stosunki zachodzące w leksykonie terminologicznym. Oznacza również dobór odpowiednich typów definicji do omawianych jednostek terminologicznych ze względu na ich wartość systemową. Każdy termin zajmuje odpowiednie miejsce w strukturze relacji semantycznych wewnątrz LT i dlatego stosowanie jednakowego sposobu definiowania jednostek różnego rzędu należy uznać za praktykę wadliwą. Kolejne trzy elementy analizy na poziomie makrostruktury wiążą się ze sposobem prezentacji słownictwa specjalistycznego w słowniku. Harmonizacja zakłada kojarzenie narodowego zasobu terminologicznego z systemami języków światowych, w tym z PST. Na poziomie makrostruktury może to wyrażać się ilustracją zależności między systemem pojęciowym języka narodowego a systemami pojęciowymi innych języków w ramach wielojęzycznego ST (np. w postaci ukazania zakresu kompatybilności przedstawianych systemów). Na anie mikrostruktury realizacja tego parametru wymaga podania odpowiedników obcojęzycznych z zaznaczeniem różnic zarówno na polu pojęciowym, jak i językowym. Na tej podstawie można ocenić słowniki jako zharmonizowane, albo niezharmonizowane (autonomiczne). Z kolei ze względu na stosunek do normy terminologicznej, słowniki mogą być normatywne, czyli obejmować wyłącznie znormalizowane jednostki terminologiczne (zob. np. Międzynarodowy słownik terminologiczny elektryki wydawnictwa Polskiego Komitetu Normalizacyjnego), albo rejestrujące, w których przedstawiane są wszystkie rodzaje słownictwa specjalistycznego, w tym również wyrazy i wyrażenia profesjonalnego żargonu [Lukszyn & Zmarzer 2001: 154]. - 20 -
Stosunek do onimów oraz eponimów odzwierciedla przyjętą strategię terminograficzną: włączone/wyłączone z siatki haseł słownika. arto podkreślić, że jednostki wyłączone z zasadniczej części ST mogą stać się częścią specjalnych wykazów i indeksów (zob. Słownik medycyny: angielsko-polski z indeksem polskoangielskim wydawnictwa ilga & Peter Collin Publishing: 2001-41). Obecność wszelkiego rodzaju materiałów ułatwiających korzystanie z dzieła terminograficznego jest jednym z warunków jego przydatności. Dotyczy to z jednej strony materiału ilustrującego, który może być bardzo przydatnym elementem np. słowników terminów empirycznych szczególnie jeśli mamy do czynienia ze słownikiem dydaktycznym, czy kontekstów w przypadku słownika przekładowego, z drugiej zaś dotyczy uwzględnienia w strukturze słownika niezbędnych indeksów. Indeksy są szczególnie istotne w wielojęzycznych glosariuszach oraz słownikach w układzie tematycznym, w których wadliwie sporządzone wykazy, bądź też ich brak co najmniej ogranicza przydatność, a w niektórych przypadkach uniemożliwia efektywną pracę ze słownikiem. Istotnym elementem analizy makrostruktury ST jest ocena stopnia funkcjonalności metajęzyka wykorzystanego w słowniku. Dotyczy to zarówno różnego rodzaju kwalifikatorów, jak i metajęzyka zbudowanego na bazie języka naturalnego. Problem wydaje się o tyle aktualny, o ile kolejne wydania tego samego słownika, albo słowniki tworzące tzw. serię terminograficzną czyli serię słowników ukazujących kolejne etapy ewolucji leksykonu terminologicznego powinny korzystać z tego samego metajęzyka (nt. serii terminograficznej zob. Lukszyn 2004). dzisiejszej dobie funkcjonalność słownika można znacznie zwiększyć wykorzystując istniejący potencjał typograficzny: na marginesie słownika w układzie rzeczowym można podać działy tematyczne, w słowniku wielojęzycznym karty kolejnych części językowych można drukować na papierze innego koloru itd. Możliwości nie są, oczywiście, nieograniczone, ale z pewnością bogatsze niż, chociażby, na początku lat dziewięćdziesiątych XX w. Chodzi głównie o to, aby za pomocą środków niewerbalnych (a jednak czytelnych), oddać jak największą liczbę niezbędnych w słowniku informacji. Nie wolno zapominać kierunku, w jakim podąża współczesna leksykografia terminograficzna. Jak już wspominano powyżej, mimo faktu, iż w Polsce słowniki terminologiczne w wersji komputerowej nie są jeszcze szeroko rozpowszechnione, z pewnością staną się jedyną (a przynajmniej komementarną) formą rozpowszechniania terminologii (na wzór banków danych terminologicznych). przypadku terminografii komputerowej możliwości w omawianym tu zakresie są zasadniczo nieograniczone dzięki np. zaawansowanej grafice komputerowej, elementom multimedialnym i in., za pomocą których siatkę haseł można przedstawić, np. w formie trójwymiarowej dynamicznej struktury. Na płaszczyźnie mikrostruktury słownika szczegółowa analiza terminograficzna zakłada badanie wszystkich mniej lub bardziej obligatoryjnych elementów związanych ze sposobem organizacji jednostki w haśle. Do najważniejszych elementów mikrostruktury należą parametry: - 21 -
rejestracyjne; formalne; etymologiczne; leksykalne; interpretacyjne; asocjacyjne; pragmatyczne; ilustracyjne; graficzne. ramach parametrów rejestracyjnych słownik terminologiczny powinien podawać m.in. numer hasła, źródło terminu czy datę jego rejestracji. Numeracja haseł jest niezbędnym elementem słowników w układzie tematycznym. Podanie źródła dla konkretnego terminu umożliwia określenie stosunku zawartego w słowniku zasobu leksykalnego do normy, zaś data rejestracji w bazie danych terminograficznych określa aktualność zawartej w słowniku terminologii (czyli pośrednio aktualność zawartej w słowniku wiedzy). Parametry formalne odnoszą się do postaci ortograficznej haseł, transkrypcji fonetycznej, określenia części mowy czy podania ew. wariantów gramatycznych. Podanie wariantów postaci ortograficznej jest bardzo ważnym elementem w przypadku swoistej dualności słownika zachodzącej, np. podczas rejestracji terminologii zarówno w brytyjskiej, jak i amerykańskiej odmianie języka angielskiego, co wynika z rozszerzenia korpusu na teksty obu podsystemów. Obecność transkrypcji fonetycznej w przypadku języków, których forma ortograficzna nie odpowiada formie fonetycznej (jak np. w języku angielskim) powinna być obligatoryjnym elementem prezentacji hasła. Brak tejże może prowadzić do nieprawidłowości w komunikacji na poziome języka mówionego między specjalistami. Analogiczna sytuacja może dotyczyć transliteracji systemów wykorzystujących inne alfabety, szczególnie na poziomie prac harmonizacji terminologii. Określenie części mowy czy podanie wariantów gramatycznych terminów zawartych w słowniku jest szczególnie ważne w kontekście dydaktyki obcych języków specjalistycznych: będzie istotnym składnikiem słownika, np. dla cudzoziemców uczących się polskiego języka specjalistycznego (zob. m.in. Słownik polsko-angielski do skryptu Chemia Ogólna, czy Słownik fizyczny polsko-angielski ydawnictw UŁ: 1990-14 oraz 1992-19.). Elementy etymologiczne w ramach mikrostruktury nie tylko umożliwiają określenie motywacji semantycznej danej jednostki, ale również potwierdzają jej status jako elementu serii terminologicznej. Są również swoistym urządzeniem kontrolnym oraz generatorem nowych jednostek o podobnej strukturze. ramach słowników w układzie alfabetycznym określenie exicite, np. za pomocą kwalifikatorów, przynależności jednostki do danego pola tematycznego jest nieodzownym elementem w dydaktycznym słowniku specjalistycznym, - 22 -
zaś określenie np. onomazjologicznego typu terminu pozwala na określenie typu systemu terminologicznego, na podstawie którego zbudowany został słownik. Składnik interpretacyjny wiąże się z odpowiednią definicją dostosowaną do konkretnego typu pojęcia. Jednakże definicja taka może przybierać różne formy: dla tradycyjnych słowników objaśniających definicja jest zwerbalizowana i przedstawiona w formie mniej lub bardziej rozbudowanych ciągów definicyjnych. słownikach nowego typu tradycyjnej definicji przeciwstawia się przedstawienie pola pojęciowego za pomocą specjalnego metajęzyka (realizowanego, jak już wspomniano, np. za pomocą specjalnych symboli graficznych). Często podejmuje się również próby połączenia dwóch omówionych tu sposobów definiowania pojęcia w ramach jednego hasła (zob. np. Tezaurus terminologii translatorycznej, pod red. Jerzego Lukszyna; 1998-41). Ponadto w ramach jednego słownika można stosować różne poziomy opisu dostosowanego do wiedzy różnych typów odbiorców. Z technicznego punktu widzenia, warunek ten byłby niemożliwy do zrealizowana na gruncie terminografii tradycyjnej. Z pomocą przychodzi tu terminografia komputerowa i modułowa struktura hasła słownikowego. Parametr asocjacyjny realizuje się poprzez przedstawienie różnych elementów ilustrujących prawidłowe użycie terminu lub warunkujących jego poprawną identyfikację. Oznacza to podanie synonimów, antonimów czy homonimów (homografów) przedstawionego hasła. Synonimia w terminologii jest zjawiskiem niepożądanym i dlatego na gruncie systemowego podejścia do jednostek terminologicznych mówimy o deskryptorach (terminach zalecanych) oraz askryptorach (terminach niezalecanych, czy wręcz zabronionych). Jednak w kontekście istniejącej synonimii przedstawienie wyrażeń synonimicznych (dubletów terminologicznych) będzie szczególnie przydatne w dydaktyce języków specjalistycznych, z uwagi na fakt, że dublety takie powstają w pierwszej kolejności na styku tekst naukowy tekst popularny lub tekst naukowy adaptowany tekst dydaktyczny. przypadku pragmatycznych komponentów mikrostruktury słownika ich realizacja na poziomie hasła ujawnia się we właściwym sklasyfikowaniu przedstawionej jednostki jako neologizmu, terminu odautorskiego, terminu standardowego (znormalizowanego) itd. Umożliwia to prawidłowe sklasyfikowanie dzieła i określenie jego przydatności w kontekście wiedzy specjalistycznej. 1.5. Słownik idealny a słownik optymalny Jednym z istotniejszych elementów warunkującym przeprowadzenie prawidłowej analizy terminograficznej, opartym o istniejące typologie, jest model idealnego słownika. Model taki jest konstrukcją badawczą powstałą w wyniku analizy dużej liczby różnorodnych produktów pracy terminograficznej [Lukszyn & Zmarzer 2001: 150] na tle założeń teoretycznych. Jednak należy zdać sobie sprawę z faktu, iż parametry słownika modelowego to komponenty względne, gdyż mogą one w pewnym stopniu nie spełniać oczekiwań odbiorców. Z drugiej strony stosowana przez wydawców istniejąca, skostniała tradycja leksykograficzna nie dopuszcza nowych typów dzieł terminograficznych, których wartości z punktu widzenia - 23 -
teorii nie da sie zaprzeczyć, a z punktu widzenia praktyki/pragmatyki (z powodu braku takich dzieł) nie da się ocenić. obec powyższego oraz w kontekście prezentowanego modelu analizy terminograficznej na pierwszy an wysuwa się optymalny słownik terminologiczny, którego zestaw parametryczny będzie podlegał modyfikacjom w kontekście teorii terminograficznej (modelu idealnego słownika dostosowanego do opisu konkretnego leksykonu terminologicznego), analizy danych faktograficznych istniejących dzieł terminograficznych (określającej z jednej strony uchybienia sztuki terminografii, a z drugiej prezentującej sprawdzone modele terminograficzne), potrzeb odbiorców, wymogów rynku oraz możliwości wydawców. 2. Analiza terminograficzna angielsko-polskich i polsko-angielskich słowników specjalistycznych 2.1. Metodologia badań Przedstawiona poniżej analiza terminograficzna obejmuje angielsko-polskie i polsko-angielskie dzieła terminograficzne (słowniki, glosariusze, tezaurusy) wydane w Polsce w latach 1990-2006. Badania w tym zakresie trwały od kwietnia 2006 roku do sierpnia 2007 roku. tym czasie zebrane dane były wielokrotnie poszerzane i uzupełniane. stępne wyniki analizy zostały przedstawione w referacie pt. Stan współczesnej terminografii na przykładzie słowników angielskopolskich i polsko-angielskich, wygłoszonym przez autora na spotkaniu naukowym Pracowni Dyskursów Zawodowych Katedry Języków Specjalistycznych. Przedstawiono wówczas opracowania statystyczne dotyczące angielsko-polskich i polsko-angielskich słowników specjalistycznych na tle słowników ogólnych w ramach omawianego formatu językowego. Ponadto zaprezentowano wyniki cząstkowych badań w zakresie luk w siatce dziedzinowej ST. Kolejnym etapem analizy było poszerzenie badań kwantytatywnych, której wynikiem jest artykuł pt. Angielsko-polskie i polsko-angielskie słowniki terminologiczne (1990-2005). Analiza kwantytatywna [zob. Łukasik 2007]. Równolegle przeprowadzono badania kwalitatywne mające na celu ocenę wybranych parametrów badanych ST oraz poszerzono badanie zarówno w aspekcie temporalnym (włączono rok 2006), jak i w odniesieniu do uwzględnianych typów ST (włączono słowniki wielojęzyczne zawierające terminologię w języku angielskim i polskim 2 ). 2 Słowniki wielojęzyczne przedstawiają w niniejszym badaniu wartość o tyle, o ile z punktu widzenia zasobu terminologicznego można je uznać za sumę słowników dwujęzycznych (w tym angielskopolskich i polsko-angielskich). Oczywiście z punktu widzenia terminografii ww. dzieła takim złożeniem dwujęzycznym nie są. Inne są również cele, dla których powstają słowniki tego typu. Ponieważ niniejsza publikacja ma również charakter bibliograficzny, za włączeniem słowników wielojęzycznych przemawiały również względy pragmatyczne, tj. umożliwienie Czytelnikom dotarcia do polskiej i angielskiej terminologii danej dziedziny. - 24 -
Pierwszym etapem prac związanych z przedstawioną tu analizą było zebranie i uporządkowanie materiału w formie elektronicznych kart terminograficznych i tabel bibliograficznych obejmujących słowniki terminologiczne i ogólne za lata 1990-2005. Dane pochodziły zarówno z katalogu komputerowego, jak i kartkowego Biblioteki Narodowej. Ograniczenie badania do dzieł terminograficznych wydanych w tak zdefiniowanym zakresie temporalnym wynika z zasadniczego postulatu terminografii mówiącego o wymogu aktualności ST. ciągle aktualizowanych badaniach terminograficznych zakres ten byłby prawostronnie otwarty. Stosując odpowiednie kwerendy zebrano ponad 1000 rekordów, z których po zastosowaniu odpowiednich filtrów wydzielono ponad 600 wpisów odpowiadających wymaganiom badania. Następnie uszeregowano dane na podstawie ich zawartości: w osobnych bazach ujęto słowniki ogólne (w tym specjalne, np. etymologiczne, łączliwości leksykalnej, dla dzieci itd.) i słowniki terminologiczne (specjalistyczne). Na tym etapie możliwe było przeprowadzenie ogólnej analizy terminograficznej polegającej m.in. na określeniu stosunku liczby słowników terminologicznych do ogólnych wydanych w Polsce, obliczeniu średniej liczby słowników wydanych w badanym okresie oraz stwierdzeniu istnienia boomu terminograficznego (zob. Rozdział 2.2.). Kolejnym krokiem było porównanie zgromadzonych danych z zasobami innych bibliotek. Okazało się wówczas, że bazy bibliograficzne BN (z różnych przyczyn) są niekometne 3, w związku z czym zaistniała potrzeba uzupełnienia zebranych danych. Z pomocą przyszedł tu NUKAT (Narodowy Uniwersalny Katalog Centralny), czyli centralny katalog, którego zawartość metodą współkatalogowania uzupełniają bibliotekarze z 58 bibliotek naukowych i akademickich. Pomocny okazał się również katalog KaRo (Katalog Rozproszony Bibliotek Polskich) umożliwiający jednoczesne przeszukiwanie katalogów 80 bibliotek oraz instytucji naukowych z całego kraju. Dzięki dostępowi do tak dużej zawartości danych bibliograficznych (np. na dzień 8 sierpnia 2007 katalog NU- KAT zawierał 915292 rekordy bibliograficzne, a według statystyki umieszczonej na stronie internetowej jest rozszerzany o kilkanaście tysięcy nowych pozycji miesięcznie) zebraną bazę słowników specjalistycznych uzupełniono o ponad 120 pozycji. późniejszym okresie, jak wspomniano wyżej, do bazy włączono słowniki wielojęzyczne. Następnie dokonano ponownej analizy statystycznej oraz szczegółowej analizy terminograficznej, obejmującej ok. 95% wszystkich zarejestrowanych słowników. Szczegółowa analiza terminograficzna polegała na zbadaniu makro- i mikrostruktury każdego dostępnego słownika terminologicznego w zakresie parametrów: bibliograficznych; kwantytatywnych; kwalitatywnych. 3 Do tego samego wniosku doszedł T. Piotrowski pracując nad bibliografią słowników z językiem angielskim i polskim [zob. Piotrowski 2003]. - 25 -
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 ramach analizy parametrów bibliograficznych sporządzone listy ST sprawdzono pod kątem poprawności i kometności danych w zakresie autorstwa, numeru ISBN/ISSN, tytułu i in. Analiza umożliwiła uzupełnienie danych przede wszystkim w zakresie anglojęzycznego brzmienia tytułu (jeśli takowy był podawany na karcie tytułowej dzieła terminograficznego), poprawnego numeru ISBN itd. Przeprowadzona analiza kwantytatywna polegała na ustaleniu liczby słowników różnego typu w rozbiciu na poszczególne lata, określeniu liczby haseł oraz zdefiniowaniu globalnego, wyrażonego procentowo, stopnia realizacji wybranych elementów makro- i mikrostruktury ST. Analiza kwalitatywna polegała z kolei na przebadaniu ST pod kątem wybranych parametrów terminograficznych istotnych z punktu widzenia teorii i praktyki przedmiotu oraz potrzeb użytkowników ST. związku z tym określono typ słownika oraz wyróżniono odmienne rodzaje (układy) mikrokompozycji (np. słowniki w układzie tematycznym (rzeczowym), słowniki oparte o parametry wizualne, tezaurusy itd.). Oprócz analizy zawartości dziedzinowej poszczególnych ST badaniu poddano również elementy wpływające na funkcjonalność słownika (obecność transkrypcji fonetycznej, indeksów) lub determinujące typ ST (obecność definicji różnego typu). Ponadto scharakteryzowano dodatki, załączniki oraz suementy będących integralną częścią omawianych dzieł terminograficznych. 2.2. Ogólna analiza terminograficzna 2.2.1. yniki analizy kwantytatywnej Pierwszym elementem badań kwantytatywnych było porównanie liczby angielsko-polskich i polsko-angielskich słowników ogólnych (SO) z liczbą słowników terminologicznych (ST) wydanych w badanym okresie. Badanie przeprowadzono wyłącznie na podstawie danych BN. Zasadniczym celem tej części badania było zidentyfikowanie tzw. boomu terminograficznego, czyli wyraźnego wzrostu Śr./ rok SO 19 7 11 18 9 26 16 23 22 19 15 17 24 33 36 23 318 20 ST 12 16 15 9 16 17 22 17 18 18 22 25 13 21 22 17 280 17,5 598 37,5 Tabela 1 Liczba ogólnych (SO) i terminologicznych (ST) słowników angielsko-polskich i polskoangielskich w latach 1990-2005. Opracowanie na podstawie katalogów BN. - 26 -
liczby wydawanych ST (na tle SO), świadczącego z kolei o wystąpieniu boomu terminologicznego, który polega na gwałtownym wzroście liczby nowych jednostek terminologicznych, odzwierciedlającym pośrednio jakościowy i ilościowy rozwój naukowo-techniczny (zob. Rozdział 1.1.). Tabela 1 zestawia liczbę ST i SO w latach 1990-2005. Otrzymane wyniki wskazują na możliwość wystąpienia boomu terminograficznego, jednakże szczególnego typu, a mianowicie takiego, na który nałożyły się dwa komponenty: z jednej strony niekwestionowany rozwój terminologii niektórych dziedzin (np. finansów, bankowości, prawa europejskiego i in.), z drugiej zaś rozkwit wolnego rynku wydawniczego w Polsce po przemianach ustrojowogospodarczych przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku. Trend wydawniczy, uwidoczniony w zestawieniu liczby słowników w przedziałach pięcioletnich; zob. Ryc. 1), charakteryzuje się znacznym wzrostem liczby zarówno SO, jak i ST. kontekście pełnego modelu analizy terminograficznej fakt wystąpienia boomu tego typu świadczy o próbie zaspokojenia potrzeb rynku/odbiorców oraz zapełnienia luk w istniejącej siatce słowników. 1990-1994 (1) 1995-1999 (2) 2000-2004 (3) SO 64 106 125 ST 68 92 103 Ryc. 1 SO i ST za lata 1990-2004 w przedziałach pięcioletnich. Boom terminologiczny i trend wydawniczy. Dalsze próby identyfikacji boomu terminograficznego w oparciu o uzupełnione dane bibliograficzne ST (przedstawione w Tabeli 2) wskazują z dużym prawdopodobieństwem, że boom taki wystąpił (i trwa do dziś). Jednak należy w tym miejscu wspomnieć, że obraz ten należałoby uzupełnić o stwierdzenie, że duży przyrost liczby ST w niektórych okresach może wynikać zarówno z faktu wzmożonej działalności terminologicznej/wydawniczej jednej organizacji/wydawnictwa (np. Polski Komitet Międzynarodowej Organizacji Unifikacji Neologizmów - 27 -
Terminologicznych (MOUNT) w samym 1994 r. wydał 17 słowników), jak również publikowania dodruków i kolejnych (ale identycznych pod względem zawartości) wydań istniejącego już dzieła terminograficznego (w całym badaniu zarejestrowano 34 dodruki). 1990 7 2 4 6 19 1991 11 3 7 7 28 1992 11 4 6 2 23 1993 11 4 2 14 31 1994 34 1 2 5 42 1995 15 5 6 3 29 1996 11 7 11 8 37 1997 11 6 6 4 27 1998 11 4 8 20 43 1999 6 6 8 18 38 2000 17 3 6 17 43 2001 19 6 7 23 55 2002 10 4 9 12 35 2003 10 5 10 11 36 2004 11 9 12 11 43 2005 16 13 10 5 44 2006 8 5 15 9 37 219 87 129 175 610 Tabela 2/Ryc. 2 Słowniki terminologiczne z podziałem na poszczególne formaty językowe (w latach 1990-2006: lista uzupełniona): : angielsko-polskie; : polsko-angielskie; /: angielsko-polskie i polsko-angielskie; : wielojęzyczne. Kolejną składową badań kwantytatywnych było wyliczenie średniej liczby słowników wydawanych w Polsce. Umożliwiło to określenie proporcji między liczbą ST a SO. edług danych BN w latach 1990-2005 wydano w Polsce 280 ST oraz 318 SO, czyli odpowiednio średnio 17,5 i 20 słowników rocznie (proporcja około 1:1). yniki te mogą dziwić, szczególnie w kontekście kilkakrotnie większego udziału słownictwa specjalistycznego niż słownictwa ogólnego w narodowym zasobie leksykalnym. Taka proporcja może więc świadczyć o wciąż niedostatecznym zaspokojeniu potrzeb w zakresie ST, co często podkreśla się w literaturze przedmiotu. Zestawienie uzupełnionych danych liczbowych (Tabela 2) umożliwia podanie z większą precyzją średniej liczby badanych typów ST (na tym etapie nie uzupełniono bazy danych SO). latach 1990-2006 wydano w Polsce razem 435 słowników angielsko-polskich i polsko-angielskich czyli średnio 25 słowników rocznie, lub po włączeniu do badania słowników wielojęzycznych z przyczyn omówionych powyżej 610 słowników z terminologią angielską i polską czyli - 28 -