Narzędzia jakości w doskonaleniu i zarządzaniu jakością, red. Sikora T., Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2004, ss. 137-141 Urszula Balon Katedra Towaroznawstwa Ogólnego i Zarządzania Jakością Akademia Ekonomiczna w Krakowie KOSZTY JAKOŚCI JAKO NARZĘDZIE ZARZĄDZANIA JAKOŚCIĄ 1. Wprowadzenie Przedsiębiorstwa, które mają certyfikowany system zarządzania jakością, według ISO 9001:2000, powinny dążyć do doskonalenia tego systemu poprzez opracowanie programu poprawy i doskonalenia jakości. Jednym z elementów tego programu jest prowadzenie rachunku kosztów jakości. W firmie zorientowanej projakościowo rachunek kosztów jakości powinien być narzędziem racjonalnego oddziaływania na proces kształtowania jakości, a także jednym z decyzyjnych kryteriów zarządzania tym procesem [1]. 2. Koszty jakości jako narzędzie zarządzania Koszty jakości są narzędziem umożliwiającym wskazanie słabych punktów w procesach podstawowych i pomocniczych w organizacji. Są narzędziem oceny skuteczności zarządzania jakością w organizacji. Koszty jakości muszą dostarczać informacji, które mają zasadnicze znaczenie przy opracowywaniu i stosowaniu się do polityki jakości i poszczególnych problemów związanych z jakością. Kierownictwo przedsiębiorstwa powinno wykorzystać te informacje do oceny własnych decyzji. Poniesienie określonych nakładów na zapobieganie, we właściwym momencie, powoduje wielokrotnie większy obniżenie kosztów niewłaściwej jakości w sumie poziom całkowity kosztów jakości obniża się, a jakość wzrasta. Dlatego też zarząd przedsiębiorstwa powinien dokładnie wiedzieć, gdzie i dlaczego rzeczywiście powstają koszty jakości, gdzie są one ujawniane i w którym miejscu należy podjąć
Urszula Balon 138 działania korygujące, aby zminimalizować ich poziom i poprawić jakość. Podjęcie powyższej decyzji wymaga właściwej ewidencji kosztów (wg miejsca powstania) i rzetelnego ich rozliczania na poszczególne asortymenty produkowanych wyrobów [2]. Ujawnienie kosztów jakości w miejscu ich powstania ma bardzo duże znaczenie, gdyż: wskazuje organizacji, w którym miejscu proces przebiega nieprawidłowo generuje dość wysokie koszty i należy zastosować odpowiednie działania, mające na celu poprawę procesu. Działania te powinny doprowadzić do poprawy jakości wyrobu i zmniejszenia ilości wyrobów niezgodnych; ujawnienie niezgodności w miejscu jej powstania powoduje zmniejszenie kosztów przedsiębiorstwa, ponieważ wyrób niezgodny nie podlega dalszym procesom przetwórczym, a niezgodność, może być szybciej, łatwiej i taniej naprawiona. 3. Wyniki badań i ich omówienie W latach 2001 2004 przeprowadzono badania dotyczące liczenia i analizowania kosztów jakości w przedsiębiorstwie przemysłu spożywczego w Polsce południowo-wschodniej. Jest to przedsiębiorstwo, które ma jeszcze niecertyfikowany system zarządzania jakością. Strukturę kosztów jakości w badanym okresie przedstawiono na rys.1. 60 000,00 50 000,00 40 000,00 30 000,00 20 000,00 10 000,00 0,00 2001 2001 I kw II kw I kw II kw I kw 2004 koszty zapobiegania koszty oceny koszty wad wewnętrznych koszty wad zewnętrznych koszty zapewnienia jakości Rys.1. Koszty jakości w latach 2001-2004 Źródło: Opracowanie własne
Koszty jakości jako narzędzie zarządzania 139 Analizując koszty jakości w badanym przedsiębiorstwie należy zwrócić uwagę na klasyfikację kosztów, gdzie obok podstawowych i najczęściej spotykanych grup kosztów jakości (zgodnie z modelem PAF) wyodrębniono także koszty zapewnienia jakości, które związane są z systemem zarządzania jakością. Analizując te dane można stwierdzić, że największy udział w kosztach jakości mają koszty niezgodności wewnętrznych. Informacje dotyczące kosztów niezgodności są dla przedsiębiorstwa niezmiernie ważne, ponieważ ukazują one koszty, jakie ponosi organizacja w związku z wytworzeniem wyrobu niezgodnego z wymaganiami. W badanym przedsiębiorstwie większy udział w kosztach jakości mają koszty niezgodności wewnętrznych niż koszty niezgodności zewnętrznych. Oznacza to dla organizacji, że kontrola prowadzona zarówno w trakcie procesu wytwarzania, jak również kontrola wyrobu gotowego są na tyle skuteczne, iż większość wyrobów niezgodnych zostaje zatrzymana w zakładzie i nie trafia do klienta. W roku można zaobserwować w dalszym ciągu wysokie koszty niezgodności wewnętrznych (45%), przy dość niskich kosztach niezgodności zewnętrznych (9%). Natomiast w roku koszty niezgodności uległy dalszej obniżce. Koszty wadliwości wewnętrznej obniżyły się do 12%, natomiast koszty wadliwości zewnętrznej można uznać za stabilne. W roku nastąpił wzrost kosztów oceny (29%) w stosunku do roku 2001 co jest wynikiem podjętych decyzji w związku z wysokimi kosztami niezgodności. W roku można zaobserwować dalszy wzrost kosztów oceny do 51%. Taka sytuacja w organizacji jest korzystniejsza, gdyż: wzrost kosztów oceny w trakcie procesu pozwoli na ujawnianie niezgodności w miejscu ich powstawania, czyli niejednokrotnie ujawnienie nieprawidłowości w fazach początkowych procesu produkcyjnego, co jest dużo korzystniejsze dla organizacji ze względów finansowych, ponieważ im wcześniej zostanie ujawniona niezgodność tym łatwiej ją usunąć, a tym samym koszty jej usunięcia są dużo niższe, niż gdyby ujawnić tę niezgodność podczas kontroli końcowej lub u klienta; wzrost nakładów na koszty oceny, a także zastosowanie działań korygujących spowoduje dodatkowe zmniejszenie kosztów niezgodności zewnętrznych. Ujawnienie nieprawidłowości u klienta powoduje straty, gdyż należy wymienić towar niezgodny na wolny od nieprawidłowości (specyfika przedsiębiorstwa), a także może to spowodować utratę klienta w przyszłości, i utratę innych potencjalnych klientów w związku z naruszeniem dobrego wizerunku firmy. Zwrócono także uwagę na możliwość zwiększenia nakładów na działalność zapobiegawczą w następnych latach. W celu obniżenia kosztów nieprawidłowości zwiększono koszty oceny, ale także wzrosły koszty zapobiegania z 9% w roku na 13% w roku i do
Urszula Balon 140 chwili obecnej utrzymują tendencję rosnącą. Są to głównie koszty ponoszone na szkolenia pracowników z zakresu jakości, a także szkolenia podnoszące ich kwalifikacje. Analizując dane można zaobserwować sezonowy charakter wielkości kosztów jakości, a mianowicie wzrost ogólnych kosztów jakości w II i artale co ściśle jest związane z większą produkcją w tym okresie ze względu na Święta Wielkanocne i Bożego Narodzenia. W roku organizacja poniosła większe nakłady na koszty oceny celem zmniejszenia kosztów nieprawidłowości. Analizując koszty jakości należy zwrócić szczególną uwagę na miejsce powstawania i ujawniania tych kosztów. Jeżeli koszty jakości ujawniane są w późniejszych etapach procesu należy dokładnie przeanalizować ten proces i wszystkie zapisy dokonywane w trakcie tworzenia tego wyrobu, celem ujawnienia miejsca, w którym dana niezgodność powstała. Miejsca takie świadczą o nieprawidłowo przebiegającym procesie, czyli o słabych punktach tego procesu. Koszty jakości można analizować w różny sposób: ilościowo ile wyrobów (np. sztuk, kg) powstało niezgodnych z wymaganiami i jaki stanowi to udział w ogólnej liczbie wyrobów wytworzonych; wartościowo analiza kosztów niezgodności wyrażona jest kwotowo (np. w zł). Informacje dotyczące kosztów jakości można wykorzystać jako narzędzie zarządzania i podjąć decyzje, które koszty niezgodności wyeliminować, aby firma uzyskała maksymalne korzyści. W przedsiębiorstwie mogą pojawić się niezgodności, których ilościowo jest niewiele, ale ich wartość może stanowić znaczący udział w kosztach jakości ogółem. Takie informacje powinny być wykorzystywane do podejmowania decyzji, celem obniżenia kosztów jakości, a co jest z tym związane również kosztów ogólnych organizacji. 4. Podsumowanie W badanym przedsiębiorstwie przyjęto klasyfikację kosztów jakości opartą na modelu PAF i poszerzoną o dodatkową grupę koszty zapewnienia jakości. Prowadzenie analizy kosztów jakości w badanym okresie pozwoliło zmienić strukturę kosztów jakości. Początkowo znaczącą pozycję w kosztach jakości stanowiły koszty niezgodności, głównie koszty niezgodności wewnętrznych. Celem szybszej redukcji tych kosztów poniesiono nakłady na kontrolę i ocenę zamiast na koszty działalności zapobiegawczej. W wyniku tak podjętych działań obniżyły się koszty niezgodności. Kolejnym krokiem było zwiększenie nakładów na działalność zapobiegawczą, głównie są to koszty ponoszone na szkolenie pracowników.
Koszty jakości jako narzędzie zarządzania 141 W badanym przedsiębiorstwie można zaobserwować sezonowy charakter wzrostu kosztów jakości w okresie Świąt Wielkanocnych i Świąt Bożego Narodzenia, co wiąże się ze wzrostem produkcji i sprzedaży. W roku zabezpieczono się przed wzrostem kosztów niezgodności w omawianym okresie poprzez wzrost kosztów oceny. Zarząd przedsiębiorstwa powinien wiedzieć, gdzie i dlaczego rzeczywiście powstają koszty jakości, gdzie są one ujawniane, i w którym miejscu należy podjąć działania korygujące, aby zminimalizować ich poziom i poprawić jakość. Poniesienie określonych kosztów zapobiegawczych, we właściwym momencie, powoduje wielokrotnie większy spadek kosztów niewłaściwej jakości w sumie poziom całkowity kosztów jakości obniża się, a jakość wzrasta. Podjęcie powyższej decyzji wymaga właściwej ewidencji kosztów (wg miejsca powstania) i rzetelnego ich rozliczania na poszczególne asortymenty produkowanych wyrobów. Literatura [1] Lisiecka K., Kreowanie jakości, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice [2] Skrzypek E., Decyzyjny rachunek kosztów jakości w przedsiębiorstwie, [w:] Koszty jakości w zarządzaniu jakością, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków