WYKŁAD 7: UWAGA Psychologia poznawcza
Przetestuj swoją uwagę!
ZADANIE policz liczbę podań pomiędzy zawodnikami ubranymi na biało
policz liczbę podań pomiędzy zawodnikami ubranymi na biało
nie zauważamy tego, na co nie zwracamy uwagi! DLACZEGO NIE WIDZIMY GORYLA? wydaje nam się, że widzimy wszystko, ale to złudzenie
Ślepota na zmianę (change blindness) Ślepota pozauwagowa (inattentional blindness) Daniel Simmons
WIDZIMY MNIEJ NIŻ NAM SIĘ WYDAJE pierwszy eksperyment - 79% (Neisser, 1979) replikacja 73%, 58%(Simons i Chaber, 1999) wersja nieprzezroczysta: 35%
ZADANIE znajdź różnicę pomiędzy obrazkami
ZADANIE obserwuj obrazek. czy coś się w nim zmienia?
JAK ROZUMIEMY UWAGĘ? Nie wszystkie bodźce rejestrowane przez ludzki umysł przetwarzane są z jednakową uwagą. Ograniczenie ludzkich zasobów poznawczych oraz reakcji na bodźce w tym samym czasie zmusza umysł do selekcji informacji. Podstawowe funkcje uwagi to: selekcja informacji zmysłowych lub przywoływanych z pamięci (ze względu na ich znaczenie) wybór odpowiednich zachowań oraz kontrola ich przebiegu. Uwaga wywiera wpływ na inne procesy: percepcyjne, motoryczne, emocjonalne. Niektórzy twierdzą, że uwaga jest bramą świadomości (Koch, 2008).
WILLIAM JAMES (1842 1910) Każdy wie, czym jest uwaga. Jest to posiadanie przez umysł w jasnej i żywej postaci jednego z wielu jednocześnie ujmowanych przedmiotów lub ciągów myśli (James, 1880)
FUNKCJE UWAGI czujność (aktywacja) reorientacja uwagi przeszukiwanie pola widzenia podzielność uwagi przerzutność uwagi selekcja reakcji
CZUJNOŚĆ (AKTYWACJA) zdolność utrzymania aktywnego stanu umysłu w długim okresie czasu w sytuacji niewielkiej zewnętrznej stymulacji (Ward, 2004) test zegara (Mackworth, 1948)
CZUJNOŚĆ (AKTYWACJA) test zegara (Mackworth, 1948) spadek czujności po 30 minutach wpływ oczekiwania wpływ braku snu wpływ kawy (Amir i in., 2001; Lane i Phillips-Bute, 1998; Smith, 2002)
CHARAKTERYSTYKA PROCESU SELEKCJI Metafora reflektora (Hernandez-Peon, 1964; Posner, 1980; Treisman & Gelade, 1980) peryferia odniesienie do efektów percepcyjnych (psychologicznych) - widzimy lepiej to co zostaje oświetlone uwagą możemy przenosić ognisko uwagi pomiędzy obiektami (Posner, 1980) możemy skupiać lub rozszerzać światło reflektora (Titchener, 1908) ognisko
REORIENTACJA UWAGI przesunięcie ogniska uwagi w inne miejsce, na inny obiekt reorientacja uwagi w przestrzeni, selekcja bodźców, selekcja cech lub ważnych aspektów bodźca peryferia bodźce w ognisku uwagi są przetwarzane szybciej i bardziej efektywnie lepsze rozpoznawanie obniżony próg wrażliwości szybsze reakcje ognisko
REORIENTACJA UWAGI uwaga mimowolna (egzogenna) służy do detekcji bodźców potencjalnie istotnych (behaviorally relevant) proces wstępujący - informacje z narządów zmysłu uwaga wolicjonalna (endogenna) selekcja bodźców i reakcji w sposób zgodny z celem proces zstępujący - wiedza (pamięć długotrwała)
REORIENTACJA UWAGI Zadanie ukierunkowania uwagi (cueing task; Posner, 1980) - zadanie, które pozwala na precyzyjny pomiar procesu selekcji w czasie i przestrzeni punkt fiksacji wskazówka SOA = Stimulus-onset asynchrony SOA Możemy mierzyć dynamikę przenoszenia reflektora uwagi cel
ZADANIE UKIERUNKOWANIA UWAGI (CUEING TASK; POSNER, 1980) punkt fiksacji punkt fiksacji wskazówka wskazówka SOA SOA cel cel
ZADANIE UKIERUNKOWANIA UWAGI (CUEING TASK; POSNER, 1980) Uwaga egzogenna zadanie ze wskazówką przestrzenną (peryferyczną) punkt fiksacji proporcja zgodności przestrzennej: 50/50 wskazówka SOA cel
ZADANIE UKIERUNKOWANIA UWAGI (CUEING TASK; POSNER, 1980) Uwaga endogenna zadanie ze wskazówką symboliczną punkt fiksacji proporcja zgodności przestrzennej: 80/20% (75/25%) wskazówka SOA cel
DYNAMIKA CZASOWA uwaga wolicjonalna i mimowolna różnią się przebiegiem czasowym uwaga egzogenna przy krótkich SOA - zysk przy dłuższych SOA - hamowanie powrotu Reaction time (ms) 425 400 375 350 325 0 100 200 300 400 500 CTOA (ms) Klein, 2000
ZADANIE UKIERUNKOWANIA UWAGI (CUEING TASK; POSNER, 1980) Uwaga egzogenna zadanie ze wskazówką przestrzenną (peryferyczną) punkt fiksacji proporcja zgodności przestrzennej: 50/50 Uruchomienie i zrealizowanie mimowolnego procesu przeniesienia uwagi jest automatyczne i bardzo szybkie efekt wskazywania obserwuje się już po 50 ms wskazówka SOA Przy dłuższym SOA pojawia się efekt odwrotny, zwany hamowaniem powrotu uwagi (inhibition of return, IOR; Posner & Cohen, 1984) cel
ZADANIE UKIERUNKOWANIA UWAGI (CUEING TASK; POSNER, 1980) Uwaga endogenna zadanie ze wskazówką symboliczną proporcja zgodności przestrzennej: 80/20% (75/25%) punkt fiksacji Uruchomienie i zrealizowanie procesu wolicjonalnego przeniesienia uwagi wymaga około 150-200 ms. wskazówka efekt wskazywania jest bardzo mały gdy czas pomiędzy wskazówką i celem (SOA - stimulus onset asynchrony) jest krótszy niż 200 ms SOA Przy dłuższym SOA efekt osiąga optimum i utrzymuje się nawet do kilku sekund Gdy cel pojawia się po stronie przeciwnej do wskazania, możemy mierzyć czas reorientacji uwagi cel
UWAGA A EMOCJE
PRZESZUKIWANIE WZROKOWE Znajdź pionowy prostokąt Selekcja sterowana egzogennie
PRZESZUKIWANIE WZROKOWE Znajdź pionowy prostokąt Selekcja sterowana endogennie
CHARAKTERYSTYKA PROCESU SELEKCJI Bodźce wyróżniające się (wyskakujące) widzimy bez konieczności aktywnego przeszukiwania przyciągają uwagę automatycznie Bodźce niewyróżniające się musimy wyszukiwać szeregowo - sprawdzając bodziec za bodźcem Czas wyszukiwania rośnie wraz z wielkością zestawu bodźców
S.C. Soares et al. / Behaviour Research and Therapy 47 (2009) 1032 1042
PODZIELNOŚĆ UWAGI możliwość koncentracji na dwóch lub większej liczbie źródeł informacji jednoczeście
PIERWSZE BADANIA NAD UWAGĄ Pionierskie badania nad uwagą wiązały się z selekcją informacji słuchowych. Efekt coctail party (efekt przyjęcia) - prowadzi do tezy, że istnieje filtr selekcjonujący ważne informacje, jeszcze zanim je sobie uświadomimy (Cherry, 1953; Moray, 1959) Pionierski paradygmat badawczych: technika słuchania rozdzielnousznego (dichotic listening); zadanie może polegać na podążaniu za komunikatem (technika cienia, shadowing)
TECHNIKA CIENIA
MODEL FILTRA BROADBENTA (1957) Selekcja jest wcześniejsza niż analiza znaczenia Metafora wąskiej szyjki butelki
MODEL PÓŹNEJ SELEKCJI TREISMAN (1964) Osłabiacz : 1. selekcja cech fizycznych (np. intensywność bodźca) 2. selekcja wzorców percepcyjnych (np. mowa) 3. selekcja ze względu na znaczenie (zgodność z celem)
JEŚLI UWAGA PEŁNIĆ MA AŻ TYLE FUNKCJI TO MOŻE NIE JEST SYSTEMEM JEDNORODNYM?
TEORIA SYSTEMÓW UWAGOWYCH POSNERA różne dziedziny (psychologia, neurobiologia, genetyka) różne metody (behawioralne, neuropsychologiczne, badania neurochemii mózgu, aktywności elektrofizjologicznej mózgu, neuroobrazowanie, TMS przezczaszkowa stymulacja magnetyczna, badania genetyczne) różne populacje (zdrowi, populacje kliniczne, zwierzęta)
TRZY PODSTAWOWE ZASADY ORGANIZACJI I FUNKCJONOWANIA MÓZGOWEGO SYSTEMU UWAGI W układzie nerwowym istnieje system uwagowy, odrębny funkcjonalnie i anatomicznie od innych systemów przetwarzania informacji Uwaga jest efektem aktywności szeregu współpracujących ze sobą i anatomicznie połączonych, ale jednak odrębnych sieci neuronalnych Struktury mózgowe związane z uwagą nie pełnią razem tych samych funkcji; różne obszary mózgu odpowiedzialne są za odmienne procesy i funkcje Mesulam, M. M. (1981). A cortical network for directed attention and unilateral neglect. Annals of Neurology, 10(4), 309-325. Posner, M. I., & Petersen, S. (1990). The attention system of the human brain. Annual Review of Neuroscience, 13, 25-42.
TRZY SYSTEMY/SIECI NEURONALNE UWAGI Wzbudzeniowy (alerting) Orientacyjny (orienting) Wykonawczy (executive attention) Posner i Rothbart (2007), Posner i Petersen (1990)
NIEZALEŻNOŚĆ SYSTEMÓW UWAGOWYCH funkcjonalna neuroanatomiczna neurochemiczna
SYSTEM WZBUDZENIOWY
SYSTEM ORIENTACYJNY
SYSTEM ZARZĄDCZY (WYKONAWCZY)
Posner & Rothbart, 2007
Posner & Rothbart, 2007
Posner & Rothbart, 2007
Posner & Rothbart, 2007
Attention Network Test (ANT) Polecenie: jeśli środkowa strzałka skierowana jest w lewą stronę to reaguj lewą ręką, a jeśli w prawą to prawą ręką Fan, McCandlis, Sommer, Raz i Posner, 2002
Proszę zaznajomić się z procedurą: http://www.millisecond.com/ download/library/v5/ant/ adultant/ant.web
ATTENTION NETWORK TEST (ANT) System wzbudzeniowy RT (ERR) w warunku bez wskazówki minus RT (ERR) w warunku z podwójną wskazówką System uwagi wykonawczej RT (ERR) w warunku konfliktowym minus RT (ERR) w warunku spójnym System uwagi orientacyjnej Attention Network Test (ANT) RT (ERR) w warunku ze wskazówką centralną minus RT (ERR) w warunku ze wskazówką przestrzenną Fan, McCandlis, Sommer, Raz i Posner, 2002
Rueda i in., 2004
NIEZALEŻNOŚĆ SYSTEMÓW UWAGOWYCH brak korelacji pomiędzy wskaźnikami efektywności poszczególnych systemów uwagi (np. Fan i in., 2002) aktywacja odmiennych struktur mózgowych podczas poszczególnych warunków zadania (Fan i in., 2005) odmienny współczynnik odziedziczalności dla poszczególnych systemów (0,89 vs. 0.18 vs. 0; Fossella i in., 2002) lezje poszczególnych struktur prowadzą do dysfunkcji poszczególnych funkcji, a nie uwagi jako całości niektóre zaburzenia związane są z dysfunkcjami jednej z funkcji
NEURONALNE PODŁOŻE UWAGI
PŁAT CIEMIENIOWY przetwarzanie informacji dotyczących położenia obiektów w przestrzeni znaczenie istotności behawioralnej (Gottlieb i in., 1998) zaniedbywanie stronne
ZANIEDBYWANIE STRONNE SPATIAL NEGLECT
ZANIEDBYWANIE STRONNE zlateralizowane zaburzenie uwagi przestrzennej przejawia się kontrlateralnie do miejsca uszkodzenia najczęściej jest skutkiem uszkodzenia prawej tylnej kory ciemieniowej występuje na poziomie reprezentacji, a nie informacji sensorycznych
POMIJANIE STRONNE Aspekty reprezentacyjne (percepcyjne) motoryczno-eksploracyjne motywacyjne
ASPEKT REPREZENTACYJNY (PERCEPCYJNY)
ASPEKT REPREZENTACYJNY (PERCEPCYJNY) zadanie dzielenia linii znaczne przesunięcie w prawo dłuższy fragment po lewej stronie konieczny do zbalansowania fragmentu po prawej stronie wskazywanie dłuższego odcinka poprawnie przedzielonej linii wpływ długości linii - konfabulacyjne uzupełnienie lewej strony
ASPEKT REPREZENTACYJNY (PERCEPCYJNY) wyobrażenia trudność w aktywowaniu lewej strony posiadanej reprezentacji halucynacje
ASPEKT MOTORYCZNO- EKSPLORACYJNY zadanie wykreślania (cancellation task) ominięcie większej ilości bodźców po lewej stronie dłuższy czas znalezienia bodźców po lewej stronie mniej zorganizowana strategia przeszukiwania mniejsza ilość ruchów oczu w lewą stronę dłuższy czas fiksacji wzroku na obiektach po prawej stronie obniżona zdolność patrzenia lub sięgania do obiektów po lewej stronie
ASPEKT MOTORYCZNO-EKSPLORACYJNY
ASPEKT MOTORYCZNO- EKSPLORACYJNY manualna eksploracja i dotykowa detekcja bodźców zmniejszona zdolność do detekcji bodźców po lewej stronie niezależnie od używanej ręki
ASPEKT MOTYWACYJNY kierowanie uwagi w stronę obiektów znaczących - wpływ oczekiwań na wyrazistość bodźców dewaluowanie lewej strony - brak oczekiwania znaczących bodźców zwiększenie skuteczności detekcji bodźców znajdujących się po lewej stronie nagroda za prawidłową detekcję bodźcem jest jedzenie, a pacjent jest głodny