Palenie tytoniu i używanie e-papierosów wśród pracowników placówek edukacyjnych powiatu piotrkowskiego

prace oryginalne Katarzyna Milcarz 1 Adam Rzeźnicki 2 Piotr Wojtysiak 1 Dorota Kaleta 1 1 Pracownia Epidemiologii i Profilaktyki Chorób Odtytoniowych, Zakład Medycyny Zapobiegawczej, Katedra Medycyny Społecznej i Zapobiegawczej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi 2 Zakład Medycyny Społecznej, Katedra Medycyny Społecznej i Zapobiegawczej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi Kierownik: prof. dr hab. n. med. Wojciech Drygas Dodatkowe słowa kluczowe: palenie tytoniu e-papierosy nauczyciele szkoła Global School Personnel Survey (GSPS) Additional key words: tobacco smoking e-cigarettes teachers school Global School Personnel Survey (GSPS) Adres do korespondencji: Dr hab. Dorota Kaleta, prof. UM w Łodzi Pracownia Epidemiologii i Profilaktyki Chorób Odtytoniowych Zakład Medycyny Zapobiegawczej, Katedra Medycyny Społecznej i Zapobiegawczej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi, ul. Żeligowskiego 7/9, 90-752 Łódź tel. 881 004 114, email: dkaleta@op.pl Palenie tytoniu i używanie e-papierosów wśród pracowników placówek edukacyjnych powiatu piotrkowskiego Tobacco smoking and e-cigarettes using among employees of educational units in Piotrkowski county Wstęp: Choroby odtytoniowe w Polsce generują wysokie koszty zdrowotne, społeczne, ekonomiczne istotnie przyczyniając się do obniżenia potencjału rozwojowego kraju. Pomimo zmniejszenia rozpowszechnienia palenia tytoniu na przestrzeni ostatnich dekad aktualnie w naszym kraju pali papierosy prawie 10 milionów dorosłych obywateli. Rozpowszechnienia palenia tytoniu jest zróżnicowane w poszczególnych grupach socjoekonomicznych oraz wśród przedstawicieli różnych zawodów. Pracownicy placówek edukacyjnych stanowią szczególną grupę zawodową ponieważ ich postawy wobec palenia tytoniu w istotny sposób kształtują zachowania zdrowotne uczniów. Celem pracy była ocena rozpowszechnienia palenia tytoniu wśród personelu zatrudnionego w placówkach edukacyjnych powiatu piotrkowskiego. Ponadto zbadano rozpowszechnienie używania e-papierosów. Materiał i Metodyka: W okresie od listopada 2014 roku do maja 2015 roku badaniami objęto 1858 pracowników zatrudnionych w 60 szkołach (92,3% wszystkich szkół) w powiecie piotrkowskim. Gromadząc materiał empiryczny wśród personelu zatrudnionego w szkołach objętych badaniem posłużono się kwestionariuszem ankiety zaadaptowanym z badania Global School Personnel Survey (GSPS). Wyniki: Wśród nauczycieli 17,3% badanych (n=181) deklarowało, że palą tytoń codziennie, natomiast 3,8% respondentów (n=40) twierdziło, że palą okazjonalnie. W grupie pracowników administracyjnych codziennie tytoń paliło 26,0% respondentów (n=130), a okazjonalnie 3,8% ankietowanych (n=10). W grupie wszystkich respondentów 9,6% badanych (n=148) przyznało, że używali przynajmniej raz w życiu e-papierosów. Wnioski: Rozpowszechnienie palenia tytoniu wśród personelu zatrudnionego w szkołach było niepokojąco Introduction: Tobacco related diseases in Poland generate very high costs, significantly contributing to the reduction of the development potential of the country. Despite the reduction in the prevalence of smoking over the past decades, in our country smokes nearly 10 million of adult citizens. The prevalence of smoking is different across socio-economic groups and among representatives of various professions. Employees of educational units are a particular occupational group as their attitudes toward smoking significantly may shape the health behaviors of students. The aim of the study was to assess the prevalence of smoking and use of e-cigarettes among employees of educational units in Piotrkowski county. Furthermore the prevalence of e-cigarettes was examined. Material and Methods: During the period from November 2014 and May 2015, 1858 employees working in 60 schools (92,3% of all schools) in Piotrkowski county were examined. For the purpose of collecting empirical material among the personnel employed in schools included in the study, a questionnare survey adopted from the study Global School Personnel Survey (GSPS) was applied. Results: Among the teachers 17.3% of respondents (n=181) said they smoke tobacco daily, while 3.8% of respondents (n=40) claimed that smoke occasionally. In the group of administrative staff 26.0% of respondents (n=130) smoked tobacco daily and occasionally 3.8% of the respondents (n=10). Among all respondents 9.6% of school employees (n=148) said they had used e-cigarettes at least once in a lifetime. Conclusions: Popularity of tobacco smoking among personnel employed in the schools was alarmingly high, therefore, it is necessary to take actions aiming at reduction of this phenomenon by, inter alia: comprehensive information and educational activities, promoting pro-health be- 718

wysokie dlatego należy podjąć działania zmierzające do ograniczenia tego zjawiska min. poprzez kompleksowe działania informacyjne, edukacyjne, promowanie zachowań prozdrowotnych. Potrzeba także opracowania adekwatnego do potrzeb systemu wsparcia dla palących pracowników, którzy muszą zmierzyć się z nałogiem. haviours. There is also a need for development of an adequate support system for smoking personnel who have to challenge their addiction. Wstęp Choroby odtytoniowe w Polsce generują bardzo wysokie koszty zdrowotne, społeczne, ekonomiczne istotnie przyczyniając się do obniżenia potencjału rozwojowego kraju [1]. Pomimo zmniejszenia rozpowszechnienia palenia tytoniu na przestrzeni ostatnich dekad w naszym kraju papierosy pali prawie 10 milionów dorosłych obywateli [2-4]. Nowym produktem zawierającym nikotynę, zdobywającym coraz większą popularność na polskim rynku są również e-papierosy. Ograniczenie epidemii tytoniowej jest jednym z największych wyzwań i wymaga systemowych rozwiązań między innymi w obszarze ograniczenia palenia tytoniu i ochrony przez dymem tytoniowym. Jednym z istotnych elementów tych działań są normy prawne, które eliminują palenie tytoniu z przestrzeni publicznej, zakazują reklamy i promocji wyrobów tytoniowych czy regulują rynek wyrobów tytoniowych [5]. Dotychczasowe działania z zakresu kontroli używania tytoniu w Polsce, zgodnie z wytycznymi zawartymi w pakiecie MPOWER, wymagają też wzmocnienia w kilku obszarach włączając monitorowanie spożycia tytoniu, ochronę obywateli przed dymem papierosowym środowiska wolne od dymu, oferowania pomocy w rzucaniu palenia, ostrzegania obywateli przed zagrożeniami związanymi z nałogiem palenia [6,7]. Realizowane działania prowadzące do ograniczenia epidemii tytoniowej w Polsce napotykają na szereg trudności. Po pierwsze palenie papierosów jest silnie umocowane w kulturze masowej, a także normach obyczajowych. Często palenie papierosów jest ściśle związane z warunkami spędzania wolnego czasu, a także z wykonywaniem wybranych zawodów. Po drugie, wbrew ogólnym przekonaniom, w społeczeństwie obserwuje się brak wystarczającej wiedzy na temat konsekwencji zdrowotnych używania tytoniu. Dodatkowo niedobory merytoryczne w omawianym zakresie charakteryzują również osoby odpowiedzialne za kształtowanie postaw zdrowotnych społeczeństwa, między innymi lekarzy oraz nauczycieli. Następną przeszkodą są intensywne działania reklamowe i promocyjne realizowane przez koncerny tytoniowe. Często adresatami kampanii promocyjnych wyrobów tytoniowych są ludzie młodzi, którzy są szczególnie podatni na działania marketingowe [5,8]. Kolejny problem to wczesna inicjacja tytoniowa wśród dzieci oraz duża tolerancja społeczna dla palenia tytoniu przez młodzież. Regulacje prawne odnoszące się do kontroli używania wyrobów tytoniowych stanowią istotny element strategii ograniczenia zdrowotnych i społeczno-ekonomicznych następstw palenia tytoniu. Należy jednak pamiętać, że ustanowienie dobrego prawa w ochronie zdrowia samo z siebie nie poprawi sytuacji zdrowotnej w kraju, dopóki nie spowoduje zmian w zachowaniach społecznych obywateli. Wprowadzanie i nowelizowanie przepisów antytytoniowych w Polsce przyniosło pozytywne efekty w walce z epidemią palenia tytoniu. Udało się wyeliminować większość form reklamy wyrobów tytoniowych, nie powstały automaty do sprzedaży papierosów, nie zostały wprowadzone na rynek nowe bezdymne wyroby tytoniowe [9]. Jednak jak się okazuje trudniej jest doprowadzić do powszechnego respektowania przez sprzedawców zakazu sprzedaży wyrobów tytoniowych osobom nieletnim. Sam zapis nie budzi wątpliwości i jest szeroko popierany przez obywateli ale chęć zarobienia dodatkowych pieniędzy przez sprzedawców przyczynia się do zaniku wrażliwości na ten zakaz. Trudne jest również dokonanie zmiany w wieloletnich i szeroko rozpowszechnionych zwyczajach związanych z paleniem tytoniu. Zakaz palenia w miejscu pracy, w lokalach gastronomicznych i rozrywkowych jest nadal często łamany przy obojętnej postawie pracodawców, właścicieli obiektów, a także osób narażonych na wdychanie środowiskowego dymu tytoniowego. Odpowiednio i rzetelnie prowadzone kontrole, surowe kary dla łamiących obowiązujące przepisy oraz karanie właścicieli lokali w których dochodzi do łamania zakazów istotnie przyczyniają się do wzrostu poziomu przestrzegania przepisów. Należy jednak podkreślić, że takie działania powinny być wspierane przez kampanie informacyjne i edukacyjne ze szczególnym uwzględnieniem szkoły jako miejsca kształtowania zachowań zdrowotnych dzieci i młodzieży. Rolą szkoły jest realizowanie funkcji dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych, polegających miedzy innymi na kształtowaniu nawyku dbałości o zdrowie własne i innych ludzi oraz umiejętności tworzenia środowiska sprzyjającego zdrowiu. Zgodnie z podstawą programową kształcenia ogólnego działanie edukacyjne szkoły jest określone poprzez szkolny zestaw programów nauczania, program wychowawczy szkoły, a także szkolny program profilaktyki, który powinien być dostosowany do potrzeb rozwojowych uczniów oraz potrzeb środowiska lokalnego. Program profilaktyczny szkoły powinien obejmować wszystkie treści i działania o charakterze profilaktycznym. Obowiązek opracowania i realizacji szkolnego programu profilaktycznego spoczywa na każdej szkole. Realizacja takiego programu powinna być poprzedzona odpowiednią diagnozą dzięki której zostaną określone najważniejsze zagrożenia zdrowotne dla uczniów. Program powinien wspomagać uczniów w radzeniu sobie z różnymi trudnościami, ograniczać i likwidować czynniki ryzyka oraz inicjować i wzmacniać czynniki chroniące i sprzyjające prawidłowemu rozwojowi ucznia, a także uczyć zdrowego stylu życia. Należy podkreślić, że przy podejmowaniu działań związanych z profilaktyką palenia papierosów przez uczniów, szkoła powinna współpracować z rodzicami, samorządem uczniowskim oraz ze strategicznymi podmiotami publicznymi i niepublicznymi w środowisku lokalnym. Działania z zakresu profilaktyki palenia tytoniu podejmowane przez szkoły powinny odbywać się we współpracy z samorządem lokalnym, terenowymi stacjami sanitarno- -epidemiologicznymi, a także z organizacjami pozarządowymi. Kompleksowe i wielokierunkowe podejście do kształtowania postaw prozdrowotnych wśród uczniów nauczy młodych ludzi dokonywania racjonalnych wyborów szczególnie w stosunku do palenia tytoniu. Szkoła powinna również zapewnić swoim podopiecznym zdrowe i bezpieczne środowisko nauki. Jak wynika z wieloletnich obserwacji i badań obszary o gorszym rozwoju socjoekonomicznym charakteryzują się istotnie mniejszym nasileniem działań ukierunkowanych na zwalczanie epidemii palenia tytoniu. Niższy jest również poziom przestrzegania przepisów antytytoniowych obowiązujących w naszym kraju. Dlatego też współpraca z władzami samorządowymi na szczeblu powiatowym i gminnym jest kluczowa. Władze te mają wpływ na zarządzanie, finansowanie i odpowiadają za funkcjonowanie służby zdrowia, edukacji i innych jednostek sektora publicznego. Władze te odpowiadają też za sytuację zdrowotną obywateli na swoim terenie i kreowanie polityki zdrowotnej. Celem pracy była ocena rozpowszechnienia palenia tytoniu oraz używania e-papierosów wśród personelu zatrudnionego w placówkach edukacyjnych powiatu piotrkowskiego. Materiał i Metodyka W okresie od listopada 2014 roku do maja 2015 roku badaniami objęto 1858 pracowników zatrudnionych w 60 szkołach (92,3% wszystkich szkół) w powiecie piotrkowskim. Gromadząc materiał empiryczny wśród personelu zatrudnionego w szkołach objętych badaniem posłużono się kwestionariuszem ankiety zaadaptowanym z badania Global School Personnel Survey (GSPS). Badanie Global School Personnel Survey (GSPS) zostało opracowane w celu uzyskania danych na temat rozpowszechnienia używania tytoniu, wiedzy i postaw personelu pracującego w szkołach wobec tytoniu, a także w celu uzyskania informacji na temat istnienia oraz egzekwowania przepisów ograniczających palenie Przegląd Lekarski 2016 / 73 / 10 719

w szkołach oraz dostępności szkoleń i materiałów edukacyjnych poświęconych prewencji palenia tytoniu. Badanie GSPS skierowane jest do całego personelu, to jest nauczycieli, pracowników administracji oraz pracowników technicznych, zatrudnionego w szkołach. Udział w badaniu jest dobrowolny, a kwestionariusz ankiety jest anonimowy. Badanie powinno być prowadzone w szkołach podczas zebrań personelu w czasie pozalekcyjnym. Główną część kwestionariusza GSPS stanowi 45 pytań podzielonych na pięć kategorii: używanie tytoniu, wiedza i postawy wobec tytoniu, przepisy obowiązujące w szkole, obecność w programie nauczania tematyki szkodliwości palenia oraz dane demograficzne. Aby zachować jak największe możliwości porównywania uzyskanych wyników pomiędzy krajami zaleca się wykorzystanie jak największej liczby pytań spośród 45 pytań głównych. Wskazane jest również umieszczenie w ankiecie pytań dodatkowych, które będą poruszać zagadnienia z obszaru kontroli i rozpowszechnienia palenia tytoniu charakterystyczne oraz szczególnie istotne dla danego kraju bądź regionu na którym prowadzone jest badanie. Przed przystąpieniem do badania głównego zaleca się przeprowadzenie badania pilotażowego w celu zbadania zrozumiałości pytań przez pracowników [10,11]. Badanie Global School Personnel Survey zostało przeprowadzone w wielu krajach świata miedzy innymi w Bułgarii, Kazachstanie, Maroko, Indiach, Indonezji, Mongolii. W Polsce badanie GSPS nigdy wcześniej nie zostało przeprowadzone [12]. Opis zastosowanego narzędzia badawczego Anonimowy kwestionariusz ankiety przeznaczony do samodzielnego wypełnienia przez respondentów składał się z 93 pytań. Pytania zawarte w ankiecie dotyczyły następujących zagadnień: szczegółów zatrudnienia respondenta w danej szkole, rozpowszechnienia palenia tytoniu, stopnia uzależnienia od nikotyny, rozpowszechnienia używania e-papierosów, zaprzestania palenia, zasad dotyczących palenia tytoniu w domach ankietowanych, przepisów regulujących używanie wyrobów tytoniowych i e-papierosów w budynkach szkoły oraz na terenach należących do szkoły, narażenia na palenie bierne w miejscach publicznych innych niż szkoła, wiedzy i postaw wobec używania wyrobów tytoniowych oraz przygotowania merytorycznego do prowadzenia edukacji antytytoniowej wśród uczniów i realizacji tego typu tematów w ramach zajęć lekcyjnych i pozalekcyjnych. Opis przeprowadzenia badania Przed rozpoczęciem badania zorganizowano szkolenie dla 10 koordynatorów odpowiedzialnych za zebranie ankiet od personelu zatrudnionego w szkołach. W trakcie szkolenia zapoznano koordynatorów z celem i metodologią badania. Przedstawione zostały procedury postepowania i współpracy ze szkołami oraz osobami badanymi, a także szczegółowo omówiono kwestionariusz ankiety. Przed rozpoczęciem zbierania materiału empirycznego w celu sprawdzenia poprawności i zrozumiałości pytań przez respondentów przeprowadzono badanie pilotażowe wśród 30 pracowników dwóch losowo wybranych szkół znajdujących się na terenie powiatu piotrkowskiego. Po dokonaniu analizy odpowiedzi udzielonych przez respondentów dokonano niezbędnej korekty w kwestionariuszu ankiety biorąc pod uwagę sugestie i wskazówki uczestników badania pilotażowego. W okresie od listopada 2014 roku do maja 2015 roku badaniami objęto wszystkich pracowników (1858 osób) z 60 szkół z terenu powiatu piotrkowskiego. Wypełnione ankiety oddało 1544 osoby, to jest 83,1% objętych badaniem. Kwestionariusze ankiety respondenci wypełniali samodzielnie. Nauczycieli poproszono o wypełnienie ankiety na zebraniach pedagogicznych. Do pozostałych pracowników szkół koordynatorzy zgłaszali się indywidualnie. Każda osoba została poinformowana o tym, że uczestnictwo w badaniu nie niesie ze sobą żadnego ryzyka i jest całkowicie dobrowolne. Podkreślono możliwość odmowy i wycofania zgody na udział w badaniu, w każdej chwili bez podania powodu i jakichkolwiek konsekwencji. Respondentów zapewniono także, że wszystkie uzyskane informacje będą traktowane jako poufne i zostaną wykorzystane jedynie do celów naukowych. Ponadto zaznaczono, że ankieta nie zawiera imiennych danych osobowych ani żadnych szczegółowych informacji, które pozwalałyby na identyfikację respondenta. Wypełnienie ankiety zajmowało respondentom około 40 minut. Zebrane ankiety zostały dostarczone przez koordynatorów osobie nadzorującej badania. W celu statystycznego opracowania zgromadzonego materiału dla cech ilościowych obliczony został ich zakres (minimum maksimum), wartości przeciętne (średnie arytmetyczne i mediany), a także miary wewnętrznego zróżnicowania (odchylenia standardowe). Do porównywania częstości występowania poszczególnych kategorii cech ilościowych w analizowanych grupach zastosowano test niezależności chi-kwadrat lub test niezależności chi-kwadrat z poprawką Yatesa. Charakter rozkładu analizowanych cech mierzalnych został zbadany przy pomocy testu Shapiro- -Wilka. Dla porównania wartości przeciętnych w dwóch grupach w zależności od rodzaju rozkładu wykorzystywano test dla dwóch prób niezależnych bądź test Manna-Whitneya. Za istotne przyjęto te wyniki, dla których wartości otrzymanych statystyk w zastosowanych testach należały do obszaru krytycznego odpowiedniego rozkładu przy poziomie istotności p=0,05. Wyniki W grupie 1544 respondentów zdecydowaną większość, to jest 85,6% (1321 osób) stanowiły kobiety. Wśród 1044 nauczycieli odsetek kobiet wynosił 87,4, natomiast wśród 500 pracowników administracyjnych kobiety stanowiły 81,8% ankietowanych (409 osób) (Tab. I). Wśród ogółu badanych najliczniejszą grupę, to jest 37,7% (582 osoby) stanowiły osoby w wieku 45-54 lata. Zarówno w grupie nauczycieli jak i pracowników administracyjnych osoby w wieku 45-54 lata reprezentowane były najliczniej, odpowiednio 38,0% i 37,0% (Tab. I). Zdecydowaną większość wszystkich respondentów (81,9%, 1265 osób) stanowiły osoby pozostające w stałym związku zarówno wśród nauczycieli jak i pracowników administracyjnych (Tab. I). Wśród ogółu badanych większość, to jest 77,4% (1995 osób) stanowiły osoby posiadające wyższe wykształcenie. W grypie 1044 nauczycieli odsetek osób legitymujących się wyższym wykształceniem wynosił 98,8 (1032 osoby). Wśród 500 respondentów pracujących na stanowiskach administracyjnych najliczniejszą grupę, to jest 35,8% (179 osób) stanowiły osoby posiadające średnie wykształcenie (Tab. I). Wśród ogółu respondentów 32,6% badanych stanowiły osoby, które deklarowały dochód netto na członka rodziny mieszczący się w przedziale 1001-1500 zł. W grupie nauczycieli najwięcej osób, to jest 32,3% (337 osób) deklarowało poziom dochodu netto na członka rodziny na poziomie 1001-1500 zł, natomiast wśród pracowników administracyjnych najczęściej wybierany dochód netto na członka rodziny wynosił 501-1000 zł. (Tab. I). Wśród 1544 respondentów palenie tytoniu kiedykolwiek w życiu deklarowało 32,6% badanych (503 osoby). W grupie kobiet odsetek osób palących kiedykolwiek w życiu wynosił 30,7 (405 osób), natomiast w grupie mężczyzn 43,9 (98 osób). W grupie nauczycieli osoby palące tytoń kiedykolwiek w życiu stanowiły 27,8% (290 osób). Wśród kobiet odsetek palących kiedykolwiek w życiu wynosił 26,8 (244 osoby), natomiast wśród mężczyzn 34,8 (46 osób) Wśród pracowników administracyjnych palenie tytoniu kiedykolwiek w życiu deklarowało 42,6% respondentów (213 osób). W grupie kobiet omawiany odsetek wynosił 39,4 (161 osób), natomiast wśród mężczyzn 57,1 (52 osoby) (p<0,01) (Tab. II). Wśród ogółu respondentów codzienne palenie tytoniu deklarowało 20,1% badanych (311 osób), natomiast 3,8% respondentów (59 osób) twierdziło, że palą okazjonalnie. W grupie kobiet codziennie paliło tytoń 19,4% respondentek (257 osób), natomiast okazjonalnie 3,9% (52 osoby). Wśród mężczyzn odsetek palących codziennie był wyższy niż u kobiet i wynosił 24,2% (54 osoby), natomiast mężczyźni palący okazjonalnie stanowili 3,1% badanych (7 osób) Wśród nauczycieli 17,3% badanych (181 osób) odpowiedziało, że palą tytoń codziennie, natomiast 3,8% respondentów (40 osób), że palą okazjonalnie. W grupie kobiet codzienne palenie deklarowało 16,8% nauczycielek (153 osoby), natomiast w grupie mężczyzn takiej odpowiedzi udzieliło 21,2% badanych (28 osób) W grupie pracowników administracyjnych codziennie tytoń paliło 26,0% respon- 720

dentów (130 osób), a okazjonalnie 3,8% ankietowanych (10 osób). Wśród kobiet 25,4% (104 osoby) badanych deklarowało codzienne palenie tytoniu, a wśród mężczyzn odsetek palących codziennie wynosił 28,6 (26 osób) (p>0,05) (Tab. II). W grupie 370 respondentów, którzy deklarowali palenie tytoniu 8,6% badanych (32 osoby) stwierdziło, że wypalają powyżej 10 papierosów w godzinach pracy. Wśród kobiet odsetek ankietowanych wypalających powyżej 10 papierosów w godzinach pracy wynosił 5,8 (18 osób), Tabela I Charakterystyka badanych. The characteristics of the respondents. natomiast wśród mężczyzn 33 (14 osób) (p<0,001). Wśród 221 nauczycieli palących tytoń, powyżej 10 papierosów w godzinach pracy wypalało 7,2% badanych (16 osób). W grupie kobiet odsetek nauczycielek wypalających powyżej 10 papierosów w godzinach pracy wynosił 5,3% (10 osób), natomiast w grupie mężczyzn 18,2 (6 osób) (p<0,01). Wśród 149 palących pracowników administracyjnych 10,7% respondentów (16 osób) wypalało powyżej 10 papierosów w godzinach pracy. W grupie kobiet oma- Cecha Nauczyciele Administracja Ogółem Płeć N % N % N % Kobieta 912 87,4 409 81,8 1321 85,6 Mężczyzna 132 12,6 91 18,2 223 14,4 Wiek N % N % N % <25 24 2,3 12 2,4 36 2,3 25-34 197 18,9 52 10,4 249 16,1 35-44 362 34,6 136 27,2 498 32,3 45-54 397 38,0 185 37,0 582 37,7 55-64 54 5,2 112 22,4 176 11,4 >64 0 0,0 3 0,6 3 0,2 Stan cywilny N % N % N % kawaler/panna 122 11,7 26 5,2 148 9,6 żonaty/zamężna/ stały związek 861 82,5 404 80,8 1265 81,9 rozwiedziony/a 41 3,9 25 5,0 66 4,3 Wdowiec/wdowa 20 1,9 45 9,0 65 4,2 Wykształcenie N % N % N % podstawowe 1 0,1 31 6,2 32 2,1 zasadnicze zawodowe 2 0,2 127 25,4 129 8,3 średnie 9 0,9 179 35,8 188 12,2 wyższe 1032 98,8 163 32,6 1195 77,4 Dochód netto na członka rodziny N % N % N % do 500 zł 28 2,7 51 10,2 79 5,1 501-1000 zł 284 27,2 170 34,0 454 29,4 1001-1500 zł 337 32,3 165 33,0 502 32,6 1501-2000 zł 192 18,4 54 10,8 246 15,9 2001-2500 zł 132 12,6 37 7,4 169 10,9 pow. 2500 71 6,8 23 4,6 94 6,1 wiany odsetek wynosił 6,6 (8 osób), natomiast w grupie mężczyzn 28,6 (8 osób) (p<0,001) (Tab. II). W grupie wszystkich respondentów 9,6% badanych (148 osób) przyznało, że używali przynajmniej raz w życiu e-papierosów. Wśród kobiet używanie e-papierosów co najmniej raz w życiu deklarowało 8,9% ankietowanych (118 osób), natomiast wśród mężczyzn 13,5% (30 osób) (p<0,05). Wśród nauczycieli do używania e-papierosów co najmniej raz w życiu przyznało się 8,2% respondentów (86 osób). W grupie kobiet na zadane pytanie twierdzącej odpowiedzi udzieliło 7,1% badanych (65 osób), natomiast wśród mężczyzn odsetek osób używających e-papierosów przynajmniej raz w życiu wynosił 15,9% (21 osób) (p<0,001). W grupie osób zatrudnionych na stanowiskach administracyjnych używanie e-papierosów przynajmniej raz w życiu deklarowało 12,4% badanych (62 osoby). Wśród kobiet używanie e-papierosów było bardziej rozpowszechnione niż wśród mężczyzn (13,0% vs 9,9%) (p>0,05) (Tab. II). Wśród wszystkich respondentów 25,3% badanych (391 osób) było narażanych na palenie bierne w domu. W grupie kobiet odsetek osób u których w domu palony był tytoń wynosił 25,7 (339 osób), natomiast w grupie mężczyzn 23,3 (52 osoby) W grupie nauczycieli tytoń był palony w domach 24,1% respondentów (252 osoby). Wśród kobiet 24,8% ankietowanych (226 osób) było narażanych na palenie bierne w domu, natomiast wśród mężczyzn 19,7% badanych (26 osób) W grupie pracowników administracyjnych na wdychanie środowiskowego dymu tytoniowego w domu narażonych było 27,8% respondentów (139 osób). Wśród kobiet 27,6% respondentek (113 osób) przyznało, że tytoń jest palonych w ich domach, natomiast wśród mężczyzn osoby narażane na palenie bierne w domu stanowiły 28,6% respondentów (26 osób) (p>0,05) (Ryc. 1). Tabela II Palenie tytoniu i używanie e-papierosów przez respondentów. Tobacco smoking and e-cigarettes use among respondents. Palenie tytoniu i używanie e-papierosów Nauczyciele Administracja Ogółem Kobiety Mężczyźni Kobiety Mężczyźni Kobiety Mężczyźni Palenie tytoniu kiedykolwiek w życiu N % N % N % N % N % N % Palili 244 26,8 46 34,8 161 39,4 52 57,1 405 30,7 98 43,9 Nie palili 668 73,2 86 65,2 248 60,6 39 42,9 916 69,3 125 56,1 Palenie tytoniu obecnie N % N % N % N % N % N % Palili codziennie 148 16,2 28 21,2 104 25,4 26 28,6 256 19,4 54 24,2 Palili okazjonalnie 35 3,8 5 3,8 17 4,2 2 2,2 51 3,9 7 3,1 Nie palili 729 79,4 99 75,0 288 70,4 63 69,2 1014 76,7 162 72,7 Liczba wypalanych papierosów N % N % N % N % N % N % Poniżej 10 178 94,7 27 81,8 113 93,4 20 71,4 291 94,2 47 77,0 10 i więcej 10 5,3 6 18,2 8 6,6 8 28,6 18 5,8 14 33,0 Używanie e-papierosów kiedykolwiek w życiu N % N % N % N % N % N % Używali 65 7,1 21 15,9 53 13,0 9 9,9 118 8,9 30 13,5 Nie używali 847 92,9 111 84,1 356 87,0 82 90,1 1203 91,1 193 86,5 Przegląd Lekarski 2016 / 73 / 10 721

istnieje potrzeba prowadzenia dalszych, systematycznych badań w celu poznania zmian zachodzących w rozpowszechnieniu palenia tytoniu oraz używania e-papierosów wśród personelu zatrudnionego w szkołach. Rycina 1 Palenie tytoniu w mieszkaniach respondentów wg rodzaju wykonywanej pracy i wg płci. Tobacco smoking in respondent s homes according to type of work and sex. Dyskusja Wyniki przeprowadzonego badania wykazały, że około 24% osób zatrudnionych w szkołach paliło tytoń w okresie prowadzenia badań, natomiast 9% respondentów stanowili byli palacze. Około 75% nauczycieli oraz niecałe 60% pracowników administracyjnych twierdziło, że w szkole w której pracują obowiązują przepisy zakazujące uczniom palenia tytoniu w budynku szkoły. nieco niższy odsetek respondentów twierdził, że omawiane zakazy obwiązują również na terenie należącym do szkoły oraz w trakcie imprez organizowanych przez szkołę. Wśród badanych 6% respondentów twierdziło, że przepisy zakazujące palenia tytoniu obowiązujące w szkole są codziennie łamane. Połowa spośród nauczycieli była zdania, że odgrywają istotna rolę w zapobieganiu palenia tytoniu przez uczniów. Większość badanych dostrzegała również potrzebę prowadzenia zajęć poświęconych tematyce unikania oraz rzucania palenia. chociaż nauczyciele deklarowali prowadzenie z uczniami zajęć o tematyce antytytoniowej około 30% spośród wszystkich badanych przyznało, że nie posiadają wystarczającej wiedzy w omawianym zakresie. Pracownicy szkół mogą odgrywać istotna rolę w kontroli palenia tytoniu ponieważ często są wzorcami do naśladowania przez uczniów, a także pozostają w stałym kontakcie z młodzieżą. należy podkreślić, że taki potencjał może być ograniczony poprzez stosunek danej osoby do palenia tytoniu. Rozpowszechnienie palenia tytoniu zaobserwowane w badaniach będących przedmiotem analizy niniejszej pracy było porównywalne z wynikami badania GATS przeprowadzonego w Polsce w latach 2009-2010 (27% osób palących codziennie) oraz wyższe od odnotowanego w globalnym raporcie GSPS (15-19%) [12-16]. W porównaniu z wynikami zawartymi w rozprawie doktorskiej, rozpowszechnienie palenia tytoniu w badaniu GsPs przeprowadzonym w regionie europejskim było podobne w Słowacji (24%) i Słowenii (22%), wyższe w Bułgarii (48%), natomiast niższe w czechach (20%) [12]. Wnioski Rozpowszechnienie palenia tytoniu wśród personelu zatrudnionego w szkołach było niepokojąco wysokie dlatego należy podjąć działania zmierzające do ograniczenia tego zjawiska min. poprzez kompleksowe działania informacyjne, edukacyjne, promowanie zachowań prozdrowotnych. Potrzeba także opracowania adekwatnego do potrzeb systemu wsparcia dla palących pracowników, którzy muszą zmierzyć się z nałogiem. Pracownicy szkoły powinni mieć świadomość, że swoją postawą mogą promować pozytywne wzorce. Dlatego tak ważne jest wypracowanie zaangażowania wśród wychowawców, pedagogów i innych pracowników na rzecz miejsc wolnych od dymu tytoniowego. Piśmiennictwo 1. Eriksen M, Mackay J, Ross H: The Tobacco Atlas. Fourth Ed. Atlanta, GA: American Cancer Society; World Lung Foundation; New York, 2012. 2. Globalny sondaż dotyczący używania tytoniu przez osoby dorosłe (GATS). Polska 2009-2010. 3. World Health Organization: WHO Report on the Global Tobacco Epidemic, 2011. Warning about the dangers of tobacco. Geneva, 2011. 4. Zatoński W, Przewoźniak K: Palenie tytoniu w dorosłej populacji Polski w latach 1974 1995. w: Zatoński W, Przewoźniak K, red. Palenie tytoniu w Polsce: postawy, następstwa zdrowotne i profilaktyka, Centrum Onkologii Instytut, Warszawa, 1999. 5. Saffer H, Chaloupka F: The effect of tobacco advertising bans on tobacco consumption. J Health Econ. 2000; 19, 1117-1137. 6. Kaleta D, Kozieł A, Miśkiewicz P: MPOWER strategia na rzecz walki ze światową epidemią używania tytoniu. Med Pr. 2009; 60, 1 5. 7. World Health Organization: WHO Report on the Global Tobacco Epidemic, 2008 The MPOWER package. WHO, Geneva 2009. 8. Braun S, Mejia R, Ling PM, Pérez-Stable EJ: Tobacco industry targeting youth in Argentina. Tob Control. 2008, 17, 111-117. 9. Ustawa z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych. (Dz. U. z 1996 r. nr 10, poz. 55). 10. The GTSS Collaborative Group. The Global Tobacco Surveillance System. Tob Control. 2006; 15: ii1-ii3. 11. Warren CW, Lee J, Lea V, Goding A, O Hara B. et al: Evolution of the Global Tobacco Surveillance System (GTSS) 1998-2008. Glob Health Promot. 2009; 16: 4-37. 12. The GTSS Collaborative Group: The Global School Personnel Survey: a cross-country overview. Tob Control. 2006; 15: ii20-30. 13. Kaleta D, Usidame B, Biliński P, Raciborski F, Samoliński A. et al: Global Adult Tobacco Survey (GATS) in Poland 2009-2010 study strengths, limitations and lessons learned. Ann Agric Environl Med. 2012; 19: 658-663. 14. Kaleta D, Makowiec-Dąbrowska T, Dziankowska-Zaborszczyk E, Fronczak A: Prevalence and socio-demographic correlates of daily cigarette smoking in Poland: results from the Global Adult Tobacco Survey (2009-2010). Int J Occup Med Environ Health. 2012; 25: 126-136. 15. Kaleta D, Makowiec-Dąbrowska T, Dziankowska-Zaborszczyk E, Fronczak A: Determinants of heavy smoking: results from the global adult tobacco survey in Poland (2009-2010). Int J Occup Med Environ Health 2012; 25: 66-79. 16. Kaleta D, Usidame B, Dziankowska-Zaborszczyk E, Makowiec-Dąbrowska T, Leinsalu M: Prevalence and factors associated with hardcore smoking in Poland: findings from the Global Adult Tobacco Survey (2009-2010). BMC Public Health 2014; 14: 583. 722