RYNEK FIRM POŻYCZKOWYCH W POLSCE

RYNEK FIRM POŻYCZKOWYCH W POLSCE CHARAKTERYSTYKA SEKTORA I PROFIL KLIENTA AUTOR DR PIOTR BIAŁOWOLSKI Warszawa, sierpień 2012 roku

Konferencja Przedsiębiorstw Finansowych w Polsce Związek Pracodawców, powstała 27 października 1999 roku i obecnie skupia kilkadziesiąt kluczowych przedsiębiorstw z rynku finansowego w Polsce, w tym banki, doradców i pośredników finansowych, przedsiębiorstwa pożyczkowe, zarządzające informacją gospodarczą, wierzytelnościami, sprzedające produkty tzw. odwróconej hipoteki oraz przedsiębiorstwa z branży ubezpieczeniowej. Przedsiębiorstwa zrzeszone w KPF postanowiły reprezentować własne interesy w formule organizacji pracodawców, która ma prawo opiniować założenia i projekty aktów prawnych, jako partner społeczny w procesie legislacyjnym. KPF to Członek Rady Rozwoju Rynku Finansowego, powołanej do życia przez Ministra Finansów Rzeczpospolitej Polskiej oraz Członek EUROFINAS - federacji związków przedsiębiorstw finansowych (European Federation of Finance House Associations), zrzeszającej osiemnaście organizacji z krajów europejskich, reprezentujących ponad 1.200 instytucji finansowych. KPF ma w swoim dorobku badawczym kilkadziesiąt raportów, koncentrując się merytorycznie na obszarze kredytu konsumenckiego. COPYRIGHT Konferencja Przedsiębiorstw Finansowych w Polsce Związek Pracodawców ul. Długie Pobrzeże 30, 80 888 Gdańsk, info@kpf.pl

SPIS TREŚCI GŁÓWNE WNIOSKI... 4 WSTĘP... 8 RYNEK POŻYCZEK GOTÓWKOWYCH W RELACJI DO RYNKU FINANSOWANIA GOSPODARSTW DOMOWYCH OGÓŁEM... 11 FUNKCJONOWANIE RYNKU DROBNYCH POŻYCZEK W OBLICZU USZTYWNIENIA POLITYKI KREDYTOWEJ BANKÓW... 13 UDZIAŁ GOSPODARSTW DOMOWYCH KORZYSTAJĄCYCH Z POŻYCZEK NA RYNKU FIRM POŻYCZKOWYCH I PRZECIĘTNA WIELKOŚĆ ICH ZADŁUŻENIA W RELACJI DO DOCHODU... 18 ZADŁUŻENIE GOSPODARSTW DOMOWYCH W INSTYTUCJACH FINANSOWYCH Z PERSPEKTYWY CELÓW... 24 PORÓWNANIE WRAŻLIWOŚCI GOSPODARSTW DOMOWYCH ZADŁUŻONYCH W RÓŻNYCH INSTYTUCJACH FINANSOWYCH... 29 MIT KREDYTOWANIA PRZEZ FIRMY POŻYCZKOWE GOSPODARSTW DOMOWYCH BEZ ZDOLNOŚCI DO SPŁATY ZOBOWIĄZANIA... 34 PODSTAWY EKONOMICZNE FUNKCJONOWANIA I REGULACJI RYNKU DROBNYCH POŻYCZEK/KREDYTÓW GOTÓWKOWYCH... 40 PODSUMOWANIE... 47 BIBLIOGRAFIA... 51 NOTKA BIOGRAFICZNA... 52 Strona 3

GŁÓWNE WNIOSKI 1. Rynek pożyczek gotówkowych stanowi zaledwie ok. 2% całego rynku pożyczek bankowych na cele konsumpcyjne, co oznacza, iż całkowita wielkość zadłużenia gospodarstw domowych z tytułu pożyczek gotówkowych, zaciągniętych w sektorze firm pożyczkowych wynosi 2,3 2,5 mld PLN. 2. Przeciętna wysokość kredytu konsumpcyjnego, udzielonego w sektorze bankowym wynosi 8.000 PLN (obliczenia na bazie danych BIK), zaś w przypadku pożyczkodawców niebankowych przeciętna wartość pożyczki wynosi zaledwie 944 PLN (obliczenia na bazie danych GUS za 2010 r.). W tym przypadku, trudno mówić o substytucyjności tych dwóch produktów finansowych. Klienci sektora bankowego, którzy zostają wykluczeni z tego rynku, mogą jedynie w bardzo niewielkim stopniu zaspokoić swoje potrzeby, zaciągając kredyt w firmie pożyczkowej. 3. Rentowność sprzedaży przedsiębiorstw z sektora pożyczek niebankowych pozostaje poniżej rentowności sektora bankowego (8,3% wobec 12,1%), zaś rentowność kapitału własnego jest powyżej rentowności w sektorze bankowym (16,7% wobec 11,0%). Prowadzi to do wniosku, że bieżąca sprzedaż produktów jest mniej dochodowa w przypadku firm pożyczkowych, niż analogiczna działalność w sektorze bankowym. Oznacza to także, że stosowane stawki i stopy procentowe nie powodują nadmiernego wzrostu poziomu zysków i są uzasadnione ekonomicznie. Rentowność kapitału świadczy o dobrym wykorzystaniu posiadanych zasobów w firmach pożyczkowych, które z danej wielkości zgromadzonych środków potrafią wypracować większy zysk. 4. Wzrost relacji przeciętnego zadłużenia z tytułu kredytu bankowego do dochodów, był o wiele szybszy, niż relacji do dochodu przeciętnego zadłużenia z tytułu pożyczek w sektorze pożyczek niebankowych. Jedynie częściowo można to wytłumaczyć wzrostem kredytowania gospodarstw domowych w formie kredytu mieszkaniowego. Dodatkowo jednak, odsetek gospodarstw domowych, korzystających z kredytu w innych niż bankowe instytucjach finansowych, zdecydowanie się zmniejszał w okresie 2003 2009. Spadek tego udziału był ponad dwukrotny (z 29,7% do 12,4%). Nawet w okresie zaostrzenia polityki kredytowej banków (2009 2011), spadek udziału gospodarstw domowych w rynku kredytów i pożyczek, zaciąganych w innych niż bankowe instytucjach finansowych, nie został powstrzymany (spadek w okresie 2009 2011 z poziomu 12,4% do 11,9%), a jedynie znacząco wyhamował. To wyhamowanie oznacza jednak stabilizację w relacji zadłużenia Strona 4

gospodarstw domowych, biorących kredyty w bankach i tych, które zadłużają się w firmach pożyczkowych. 5. W okresie lat 2008 2012 doszło do bardzo znaczącego zaostrzenia polityki banków przy udzielaniu kredytów na cele konsumpcyjne, co widoczne jest zarówno w deklaracjach samych banków (w badaniu NBP), ale również w ostatnim okresie zwracają uwagę na to zjawisko gospodarstwa domowe, wskazując na wzrost wykluczenia ze względu na wielkość dochodów w gospodarstwie, a także ogólny wzrost barier przy zaciąganiu zobowiązań. 6. Gospodarstwa domowe, zaciągające pożyczki w innych niż bankowe instytucjach kredytowych, jedynie nieznacznie częściej przeznaczają środki, uzyskane z pożyczek na finansowanie spłaty wcześniejszych zobowiązań, niż robią to gospodarstwa domowe, zaciągające pożyczki w bankach (13,1% wobec 8,0%). W ostatnich czterech latach doszło jednak do spadku finansowania spłaty innych zobowiązań z pożyczek, zaciąganych w firmach pożyczkowych (z 15%). Sama skala występowania problemu spłaty innych zobowiązań jest również znacząco zbyt niska, aby mówić o problemie. Mniej, niż co siódme gospodarstwo domowe zadłuża się w firmach pożyczkowych celem spłaty swoich wcześniejszych zobowiązań. 7. Prawie dwukrotnie częściej niż zaciągające pożyczki w firmach pożyczkowych, środki z pożyczki przeznaczają na spłatę innych zobowiązań gospodarstwa domowe, zadłużające się u osób prywatnych. Wskazuje to, że grupa gospodarstw domowych, zadłużających się u osób prywatnych winna być objęta szczególnym monitoringiem, gdyż zjawisko nadmiernego zadłużenia jest w niej zdecydowanie najszerzej rozpowszechnione. 8. W odniesieniu do celów zaciągania zobowiązań, struktura kredytów zaciągniętych w sektorze pożyczek niebankowych jest zdecydowanie bardziej podobna do struktury kredytów (ze względu na cele), zaciągniętych w bankach, niż do zobowiązań zaciągniętych w gronie osób prywatnych skala podobieństwa ok. 3 4-krotnie większa. 9. Analiza cech gospodarstw domowych wskazuje, że jedynie pod kątem dochodów klienci firm pożyczkowych nieznacznie ustępują klientom, zaciągającym pożyczki/kredyty w bankach. Ta różnica jest jednak znacząco mniejsza, niż w przypadku zadłużonych w sektorze nieformalnym (u osób prywatnych). Dodatkowo, jest to praktycznie jedyna cecha różnicująca klientów sektora finansowego bankowego i firm pożyczkowych. W przypadku wykształcenia głowy gospodarstwa domowego, jej wieku, statusu na rynku pracy, a także klasy miejscowości zamieszkania, nie widać znaczących różnic między tymi grupami. Strona 5

Ze wszystkich charakterystyk przebija jednak zdecydowanie większa wrażliwość gospodarstw domowych, szukających pożyczek poza sektorem instytucji finansowych czyli w sektorze nieformalnym. W tej grupie, o wiele częściej można spotkać osoby o niskim poziomie wykształcenia, z mniejszych miejscowości oraz w większym stopniu dotknięte problemami na rynku pracy. Ta sytuacja sprawia, że to ta grupa jest o wiele bardziej wrażliwa na problem nadmiernego zadłużenia. 10. Gospodarstwa domowe, spodziewające się problemów z obsługą zobowiązań w nadchodzącym roku, mają podobną skłonność do zaciągania pożyczek gotówkowych, jak gospodarstwa domowe, spodziewające się bezproblemowej obsługi swoich zobowiązań. Nie można zatem stwierdzić, że kłopoty finansowe jednoznacznie skłaniają do zaciągania dodatkowych pożyczek, szczególnie w formie gotówkowej. 11. Szereg argumentów wskazuje, że nie jest konieczne pozyskiwanie informacji z rejestrów kredytowych, takich jak BIK, celem efektywnej oceny wiarygodności klienta. Informacja, zbierana przez Biura Informacji Gospodarczej przekazuje z większym wyprzedzeniem sygnały, dotyczące złej sytuacji gospodarstwa domowego. Informacja z BIG tworzona jest w oparciu o przebieg obsługi zadłużenia o niższych priorytetach płatności, a zatem takich zobowiązań, które gospodarstwa domowe przestają obsługiwać we wcześniejszej fazie problemów finansowych. Kredyt bankowy jest zaś zobowiązaniem o najwyższym priorytecie, co często powoduje, że jest on obsługiwany do samego końca. Stąd, informacja o obsłudze kredytu bankowego często nie przekłada się na wiedzę o rzeczywistej sytuacji finansowej gospodarstwa domowego. 12. Poziom kosztów kredytu w sektorze pożyczek niebankowych jest wyższy ze względu na poziom ryzyka kredytowego klientów, którzy trafiają do tych instytucji klienci o niższym profilu ryzyka są w znacznej mierze zagospodarowywani przez banki. 13. Podstawą obniżenia stopy procentowej w sektorze pożyczek niebankowych jest zachowanie wysokiego poziomu konkurencji. W związku z faktem, że zdecydowana większość klientów, zaciągających kredyty konsumenckie korzysta z usług banków (ta część o większej elastyczności popytu), to popyt w sektorze pożyczek niebankowych jest stosunkowo mało elastyczny. W przypadku ograniczenia konkurencji może on prowadzić paradoksalnie do szybkiego wzrostu kosztów. 14. Próba regulacji, mającej na celu ograniczenie działalności firm pożyczkowych może: Strona 6

a. W przypadku gospodarstw domowych doprowadzić do zamknięcia jednej ze ścieżek pozyskania dodatkowego finansowania, zwiększając grupę wykluczonych. Dodatkowo, warto podkreślić, że zwiększenie grupy wykluczonych będzie w 87% przypadków bezzasadne, bo tylko w grupie 13% występują problemy z zaciąganiem zobowiązań na pokrycie wcześniejszych długów. b. Doprowadzić do wystąpienia niezamierzonych efektów podażowych, skutkujących spadkiem konkurencji i de facto pogorszeniem warunków kredytowania gospodarstw domowych. Strona 7

WSTĘP Rynek firm pożyczkowych jest naturalnym źródłem finansowania potrzeb gospodarstw domowych. Zapewnia on możliwość sfinansowania drobnej konsumpcji w sposób, którego oczekują klienci, zadłużający się na niewielkie kwoty, a zatem szybko i bez zbędnych formalności. Praktyka rynku finansowego pokazuje, że pożyczki te wykorzystywane są przez gospodarstwa domowe względnie rzadko, a dodatkowo, zaciągane w ich ramach zobowiązania na ogół opiewają na bardzo niskie kwoty w relacji do kredytów bankowych. Kredyt bankowy często służy finansowaniu poważnych zakupów (mieszkanie, samochód, remont domu) i wtedy wymaga zaciągnięcia zobowiązania o znacznej wartości. Jednak nawet w przypadku pożyczek na cele konsumpcyjne, banki udzielają kredytów o znacznej wartości. Pożyczki, zaciągane w innych instytucjach spełniają rolę alternatywnego instrumentu, który służy finansowaniu bieżących potrzeb o niewielkiej wartości. Rynek drobnych pożyczek dla gospodarstw domowych z sektora firm pożyczkowych wymaga jednak dokładniejszej analizy, gdyż do tej pory w świadomości społecznej utrwaliło się wiele mitów, dotyczących jego funkcjonowania. Są one przede wszystkim związane z wysokim poziomem kosztów obsługi pożyczek w firmach pożyczkowych, a także rzekomo bardzo wysoką skalą zadłużenia polskich gospodarstw domowych z tego tytułu. Dodatkowo, bardzo często uważa się, że gospodarstwa domowe, korzystające z tego rynku przeznaczają zdobyte w ten sposób pieniądze na spłatę innych zobowiązań i tym samym wpadają w pułapkę zadłużenia. Ostatecznie też, często postuluje się ograniczenie roli sektora pożyczek niebankowych, nie dostrzegając komplementarności pożyczek, udzielanych przez firmy z tego sektora względem pożyczek bankowych. 1 Wszystkie te argumenty wywołują nietrafny obraz całego sektora i tym samym przyczyniają się do pogłębiania negatywnej opinii o nim. 1 Wiele głosów słyszanych z rynku postuluje włączenie firm pożyczkowych, łącznie z tymi, które udzielają pożyczek nie finansując ich zbieranymi depozytami, pod nadzór bankowy. Strona 8

Przedstawienie sytuacji sektora pożyczek gotówkowych, z naciskiem na sytuację gospodarstw domowych aktywnych na tym rynku, jest głównym celem niniejszego raportu. Analiza obejmuje swoim zakresem sytuację gospodarstw domowych, które korzystają z tego typu pożyczek, w porównaniu do sytuacji gospodarstw, korzystających z innych form zdobywania środków na dodatkową konsumpcję. Szczególny nacisk położony jest jednak na zweryfikowaniu twierdzeń o nadmiernym zadłużeniu gospodarstw domowych, zaciągających pożyczki w innych niż bankowe instytucjach finansowych. Mit ten zaczyna zyskiwać coraz więcej uznania w mediach i opiniach, wyrażanych przez różnych uczestników życia społecznego, przy jednoczesnym braku jakichkolwiek merytorycznych podstaw w danych statystycznych. Często z brakiem zrozumienia spotyka się polityka kosztowa firm, prowadzących działalność w sektorze firm pożyczkowych, co jest konsekwencją braku świadomości podstaw ekonomicznych funkcjonowania tego rynku. Skrótowe przedstawienie tego tematu jest również celem niniejszego opracowania. Opracowanie składa się z siedmiu rozdziałów. W pierwszym kroku przedstawione zostały rozmiary rynku pożyczek dla gospodarstw domowych, zarówno w odniesieniu do sektora bankowego, jak firm pożyczkowych. Przedstawione zostały nie tylko wielkości całego rynku, ale również obliczone zostały przeciętne wielkości pożyczek, zaciąganych przez gospodarstwa domowe w instytucjach finansowych bankowych i firmach pożyczkowych. Porównano także funkcjonowanie obu sektorów, żeby określić zdolność do generowania zysków i tym samym potwierdzić lub zanegować nadmierną skłonność do osiągania zysków przez firmy z sektora firm pożyczkowych. W kolejnym kroku, dokonano analizy funkcjonowania sektora bankowego w obszarze pożyczek gotówkowych dla gospodarstw domowych w okresie kryzysu. Jest to istotne z punktu widzenia podstaw do funkcjonowania całego rynku, który w znacznej mierze opiera się na bankowych pożyczkach, ewentualnie kompensując część niezrealizowanego popytu na rynku pożyczek niebankowych. Trzeci rozdział objął swoim zakresem sytuację gospodarstw domowych na rynku kredytowym. Przedstawione zostały zarówno trendy w korzystaniu z rynku finansowego ogółem, jak i ewolucja współpracy gospodarstw domowych z firmami, działającymi na rynku Strona 9

pożyczkowym/kredytowym, lecz poza sektorem bankowym. Analiza objęła zarówno zmiany udziału gospodarstw domowych, korzystających z różnego typu instytucji pożyczkowych/kredytowych (lub osób prywatnych), jak i ewolucję wartości sumy przeciętnych zobowiązań w firmach pożyczkowych, odnoszonej do sumy wartości zobowiązań, zaciągniętych w sektorze bankowym. W czwartym rozdziale kredyt/pożyczki z różnych źródeł zostały poddane analizie pod kątem celów ich zaciągania, co miało za zadanie określenie, w jakich sytuacjach gospodarstwa domowe sięgają po pożyczki/kredyty z konkretnego źródła. Wiedza o celach pozwala zidentyfikować sposoby korzystania z kredytu, jednak powinna zostać uzupełniona o analizę z perspektywy gospodarstw domowych, uczestniczących w rynku kredytowym przy wykorzystaniu kredytu z różnych źródeł. Analiza z tej perspektywy pozwala ocenić wrażliwość gospodarstw domowych, zaciągających zobowiązania. To było przedmiotem rozdziału piątego. W toku analizy nie można pominąć tematu rzekomego kredytowania gospodarstw domowych bez odpowiedniego sprawdzenia przez firmy pożyczkowe. W rozdziale szóstym przedstawiono analizę skuteczności alternatywnych metod sprawdzania wiarygodności gospodarstw domowych, które mogą być stosowane z równym powodzeniem, co sprawdzanie w bazie Biura Informacji Kredytowej, a czasami nawet są w stanie dostarczyć informacji lepszej i dostępnej z większym wyprzedzeniem. Ostatni, siódmy punkt traktuje o różnicach w funkcjonowaniu obu sektorów (pożyczek/kredytów bankowych i niebankowych) z perspektywy ekonomicznej. Podjęta została w nim próba oceny skutków zrównania zasad po stronie podaży, obejmujących oba te segmenty rynku. Strona 10

1. RYNEK POŻYCZEK GOTÓWKOWYCH W RELACJI DO RYNKU FINANSOWANIA GOSPODARSTW DOMOWYCH OGÓŁEM Firmy pożyczkowe konkurują o klientów z sektorem bankowym, jednak w niewielkim stopniu konkurencja dotyczy kredytów na poważne wydatki, a głównie koncentruje się na krótkookresowych kredytach/pożyczkach na dowolny cel. Wielkość przeciętnego kredytu na cele konsumpcyjne wynosiła według raportu UOKiK z 2009 roku ok. 5.000 PLN. Wielkość ta jednak znacząco różni się między kredytami i pożyczkami, pochodzącymi z sektora bankowego i pożyczkami, dostarczanymi przez firmy pożyczkowe. Pożyczki gotówkowe i kredyty ratalne, udzielone przez instytucje inne niż bankowe wyniosły w roku 2010 1.760 mln PLN. Biorąc pod uwagę liczbę udzielonych kredytów w tym okresie, wynoszącą 1.864 tys. sztuk, z łatwością można obliczyć, że przeciętna pożyczka na cele konsumpcyjne, pochodząca z tego sektora wyniosła 944 PLN 2. W pierwszych dwóch kwartałach 2011 r. wartość nowych kredytów ratalnych i gotówkowych, udzielonych w sektorze bankowym, wyniosła 14.492 mln PLN, zaś liczba udzielonych kredytów wyniosła 1.834,5 tys. sztuk. 3 Oznacza to, że w sektorze bankowym liczba udzielanych kredytów jest około dwukrotnie większa niż w sektorze firm pożyczkowych. Jednak szacunek przeciętnej wartości kredytu, zaciągniętego w sektorze bankowym i przeznaczonego na cele konsumpcyjne wynosi 7.899 PLN, co wskazuje na ponad ośmiokrotnie większą wartość przeciętnego kredytu z sektora bankowego, niż ma to miejsce w przypadku pożyczek z sektora pozostałych firm, udzielających kredytów. Na podstawie struktury okresu zapadalności pożyczek, udzielanych w sektorze pożyczek niebankowych, pochodzącej z badania GUS, dotyczącego rynku pośrednictwa pożyczkowego 4 można oszacować całkowitą wielkość zadłużenia z tytułu wszystkich pożyczek, zaciągniętych w firmach pożyczkowych na 2,3 2,5 mld PLN. Jednocześnie, zadłużenie gospodarstw domowych z tytułu kredytu konsumpcyjnego, zaciągniętego w bankach oscyluje w ostatnich trzech latach 2 Obliczenia na podstawie raportu GUS. 3 Dane na podstawie raportu BIK Kredyt Trendy, IX 2011. 4 Zgodnie z danymi GUS spośród pożyczek na cele konsumpcyjne udzielonych przez firmy pośrednictwa pożyczkowego 32% stanowiły pożyczki udzielone na okres do jednego roku, 60% od jednego roku do dwóch lat i zaledwie 7% te, udzielone na okres powyżej dwóch lat. Na tej podstawie można przyjąć, że przeciętny okres zapadalności pożyczki to ok. 16 18 miesięcy. Strona 11

na poziomie 130 140 mld PLN. Dokonując prostych obliczeń można zatem stwierdzić, że rynek pożyczek gotówkowych, udzielanych przez firmy pożyczkowe, stanowi zaledwie mniej niż 2% analogicznego rynku bankowego. Z drugiej strony, funkcjonowanie samego sektora firm, udzielających pożyczek gotówkowych jest bardzo zbliżone pod kątem wyników, osiąganych z prowadzonej działalności gospodarczej. Wybrane wskaźniki, pochodzące z bilansów sektora bankowego oraz firm działających w sektorze pożyczek niebankowych, prezentuje Tabela 1. Tabela 1. Wybrane wskaźniki finansowe dla sektora bankowego i sektora przedsiębiorstw pośrednictwa kredytowego. Źródło: GUS (Monitoring Banków 2010, Działalność Przedsiębiorstw Pośrednictwa Kredytowego w 2010 r.). W przypadku banków zarówno rentowność sprzedaży, jak i rentowność kapitału własnego są na zbliżonym poziomie (odpowiednio 12,1% oraz 11,0%), co wskazuje na zdolność generowania z każdego złotego udzielonego kredytu około 12 groszy zysku, a z każdego złotego zainwestowanego kapitału zwrotu na poziomie 11%. W przypadku sektora pożyczek niebankowych, rentowność sprzedaży pozostaje na niższym poziomie (8,3%), co oznacza, że zysk osiągany w przeliczeniu na jednego złotego sprzedanych produktów kredytowych jest niższa. Wskazuje to również, że koszty udzielanych kredytów mają pełne uzasadnienie ekonomiczne i nie skutkują powstawaniem dodatkowych, nadzwyczajnych przychodów w tym sektorze. Wyższa jest natomiast rentowność kapitału własnego (16,7%), co najwyraźniej jest zasługą dobrego zarządzania zainwestowanym kapitałem. Wyniki te wskazują, iż pomimo, że rynek jest trudniejszy w przypadku sektora pożyczek niebankowych, to efektywne zarządzanie kapitałem pozwala na osiąganie wyższego zwrotu. Strona 12

2. FUNKCJONOWANIE RYNKU DROBNYCH POŻYCZEK W OBLICZU USZTYWNIENIA POLITYKI KREDYTOWEJ BANKÓW Statyczny opis rynku kredytowego i pożyczkowego, przedstawiony w poprzednim punkcie, nie pozwala na dokonanie analizy zmian w całym okresie transformacji tego rynku. Jeszcze w 2 połowie lat 90tych, rynek kredytów dla gospodarstw domowych praktycznie nie istniał, a całkowita wielkość zadłużenia wynosiła ledwie kilkanaście miliardów złotych. Największe zmiany na tym rynku dokonały się w ostatnim dziesięcioleciu, co głównie wyniknęło z bardzo znaczącego wzrostu skali kredytowania gospodarstw domowych przez polskie banki. Skalę zmian, które dokonały się w tym okresie, prezentuje Wykres 1. Wykres 1. Relacja kredytów w poszczególnych grupach do PKB. Źródło: Dane GUS i NBP. Jeszcze w 2003 r. zadłużenie gospodarstw domowych z tytułu kredytów, w relacji do ówczesnego PKB wynosiło zaledwie ok. 12%. W kolejnych latach jednak bardzo szybko rosło, osiągając poziom 35% PKB na koniec 2011 r. Głównym segmentem, odpowiedzialnym za tą zmianę był segment kredytów na cele mieszkaniowe. Ich udział w relacji do PKB wzrósł z zaledwie 3,6% do 21,0%, przy czym największy skok zadłużenia odnotowano w 2008 r. O ile kredyt na cele mieszkaniowe wzrastał w całym okresie, to kredyt na cele konsumpcyjne rósł jedynie do 2009 r., a następnie ten trend się odwrócił. Strona 13

Dodatkowo, w odniesieniu do nominalnej wartości, kredyt konsumpcyjny od trzech lat pozostaje na praktycznie niezmienionym poziomie. 5 Zmiana ta nie wynika ze zmiany preferencji gospodarstw domowych, gdyż wraz ze wzrostem zamożności gospodarstw domowych, oczekiwany jest wzrost popytu na kredyt w każdej z grup. Stagnacja w obszarze całkowitej wielkości kredytów konsumpcyjnych, udzielanych gospodarstwom domowym przez banki, spowodowana została jednak przez sam sektor bankowy oraz jego regulatora. Sektor bankowy, w ciągły i systematyczny sposób w ostatnich latach, zwiększał wymagania wobec klientów. Jest to widoczne w danych, pochodzących z badania sytuacji na rynku kredytowym, prowadzonego przez NBP. Jego wyniki obrazuje Wykres 2. Ujemne salda odpowiedzi na pytanie o warunki udzielania kredytu w obszarze kredytów konsumpcyjnych dla gospodarstw domowych, widoczne są od drugiego kwartału 2008 r. Od początku kryzysu finansowego, sektor bankowy zatem systematycznie ogranicza finansowanie konsumpcji prywatnej gospodarstw domowych. Początkowo, było to wynikiem zmiany polityki samego sektora (por. Białowolski, Bieszki i Borusowski 2009), jednak w kolejnych okresach zostało silnie wzmocnione przez działania regulacyjne Komisji Nadzoru Finansowego głównie rekomendację T. 5 Na podstawie danych NBP w maju 2012 r. wartość kredytów konsumpcyjnych wynosiła 135 mld PLN, zaś w maju 2009 r. 134 mld PLN. Strona 14

Wykres 2. Zmiany polityki kredytowej banków w obszarze kredytu konsumpcyjnego. Źródło: Badanie sytuacji na rynku kredytowym NBP, dane za I kwartał 2012r. W konsekwencji, znacząco ograniczono możliwość zaciągania zobowiązań przez gospodarstwa domowe, przede wszystkim usuwając z rynku te, które mają najniższą zdolność kredytową, liczoną na podstawie dochodów. Szereg obostrzeń w prowadzonej polityce kredytowej banków, znalazł również odbicie w sytuacji gospodarstw domowych, które w okresie przedkryzysowym, a także długi czas po rozpoczęciu kryzysu, nie obserwowały znaczących utrudnień w zaciąganiu zobowiązań. W ostatnim okresie, kiedy to efekty zmian stały się bardziej widoczne, a niewielki realny wzrost wynagrodzeń skłonił gospodarstwa domowe do sięgnięcia po dodatkowe finansowanie w postaci kredytu bankowego, natrafiły one na barierę. Odbiło się to w wynikach odczuwalności barier, ujawnionych w raporcie z prowadzonego w Instytucie Rozwoju Gospodarczego badania sytuacji na rynku consumer finance. Strona 15

Porównanie dotkliwości barier na początku kryzysu i obecnie przedstawia Wykres 3. Wykres 3. Bariery zaciągania pożyczek przez gospodarstwa domowe w Polsce. Źródło: Badanie Sytuacja na rynku consumer finance, KPF i IRG SGH, maj 2012 r. Wprawdzie grupa gospodarstw domowych, które odczuwają występowanie barier, związanych z zaciąganiem pożyczek jest cały czas bardzo znacząca, to od momentu rozpoczęcia kryzysu odczuwanie barier przybrało jeszcze na sile. Pod koniec 2008 roku 25% gospodarstw domowych deklarowało brak barier w zaciąganiu zobowiązań kredytowych, w badaniu przeprowadzonym w kwietniu 2012 r., odsetek ten znacząco spadł i wynosił zaledwie 16%. Praktycznie za cały spadek dostępności kredytu odpowiedzialność ponoszą większe wymagania banków, co do poziomu dochodu. O ile w 2008 r. jedynie 12% gospodarstw domowych czuło się ograniczonych przez tą barierę, to na początku 2012 r. odsetek ten wzrósł do 21%. Oznacza to wzrost wykluczenia z rynku kredytowego z powodu dochodu o 75%. Tego typu zmiana widoczna jest zarówno po stronie banków w ograniczeniu podaży, jak i przez gospodarstwa domowe, które coraz częściej zderzają się z wysokimi wymaganiami banków. W gronie możliwych konsekwencji można wymienić naturalny wzrost roli innych firm, pożyczających środki dla gospodarstw domowych. W konsekwencji, luka związana z niezaspokojonym wyższym popytem gospodarstw Strona 16

domowych na kredyt może być przejmowana w naturalny sposób przez produkty, pochodzące z sektora pożyczek niebankowych. Nawet jednak, jeżeli miałoby dojść do masowego odpływu klientów z sektora pożyczek bankowych na rynek pożyczek niebankowych, to należy pamiętać, że najprawdopodobniej nie będą oni w stanie zaspokoić swoich potrzeb pożyczkowych w pełni. Skala możliwego przeciętnego zadłużania się w firmach finansowych niebankowych jest bowiem, wg danych, ponad ośmiokrotnie niższa. Co więcej, poszukiwanie alternatywnych źródeł kredytowania, często przedstawiane jako przejaw nadmiernego zadłużenia, jest zdrowym przejawem chęci zaspokojenia swojego popytu, a odpowiedzialność za odpływ klientów mogą sobie przypisać w znacznej mierze banki, prowadzące nader procykliczną politykę w obszarze kredytu konsumpcyjnego (Wykres 2) oraz KNF, który utrzymywał luźną politykę kredytową w okresie dobrej koniunktury gospodarczej, a obecnie usztywnia reguły, w sytuacji, gdy obecne na rynku gospodarstwa domowe poszukują zaspokojenia potrzeb pożyczkowych. Strona 17

3. UDZIAŁ GOSPODARSTW DOMOWYCH KORZYSTAJĄCYCH Z POŻYCZEK NA RYNKU FIRM POŻYCZKOWYCH I PRZECIĘTNA WIELKOŚĆ ICH ZADŁUŻENIA W RELACJI DO DOCHODU Obecnie obserwowana dynamika przyrostu pożyczek na cele konsumpcyjne, a także analiza struktury zadłużenia gospodarstw domowych ze względu na okres zapadalności pożyczek oznacza, iż obecnie sektor bankowy nie zaspokaja w dostatecznym stopniu popytu, zgłaszanego przez gospodarstwa domowe. Odbija się to nie tylko na wartości udzielanych kredytów/pożyczek, ale również skutkuje znaczącym odpływem gospodarstw domowych, deklarujących posiadanie pożyczek. Ilustruje to Wykres 4. Wykres 4. Udział gospodarstw domowych aktywnych na rynku kredytowym. Źródło: Piotr Białowolski (2012), Multigroup Latent Class Approach in Modelling Patterns of Credit Ownership in Poland. Pomimo znaczącego wzrostu zadłużenia gospodarstw domowych z tytułu kredytów, w całym okresie analizy (2003 2011) nie odnotowano wzrostu odsetka gospodarstw domowych zadłużających się. W latach 2003 2009 odsetek gospodarstw domowych, posiadających zadłużenie, pozostawał stabilny na poziomie ok. 41%. Niemniej jednak, w okresie 2009 2011 doszło do istotnego spadku udziału gospodarstw domowych, aktywnie korzystających z produktów kredytowych w 2011 r. zadłużonych było już jedynie 38,5% gospodarstw domowych. Strona 18

Do tej zmiany doszło ze względu na fakt, iż kredyt bankowy stał się zdecydowanie trudniej dostępny. Spadek odsetka gospodarstw domowych, posiadających zadłużenie częściowo potwierdza brak substytucyjności między kredytem bankowym i kredytem pochodzącym z firm pożyczkowych, gdyż odpływ z sektora bankowego nie przełożył się bezpośrednio na napływ gospodarstw domowych do firm pożyczkowych. W konsekwencji, zastopowany został trend wzrostu udziału sektora bankowego w kredytowaniu gospodarstw domowych i trend spadku udziału innych instytucji, udzielających kredytów i pożyczek oraz osób prywatnych. Dane za okres 2003 2011, obrazujące zmianę w tym obszarze, przedstawia Wykres 5. Wykres 5. Udział gospodarstw domowych posiadających kredyt/pożyczkę w banku, innej instytucji finansowej lub u osób prywatnych w grupie gospodarstw domowych, posiadających zobowiązanie. Źródło: Diagnoza Społeczna rundy 2003, 2005, 2007, 2009 i 2011. Silny odwrót gospodarstw domowych od pożyczania środków z sektora firm pożyczkowych i sektora nieformalnego, widoczny był w okresie lat 2003 2009. W tym okresie szczególnie znacząco spadało kredytowanie gospodarstw domowych ze strony innych niż bankowe instytucji pożyczkowych. Udział gospodarstw domowych, zdobywających środki na finansowanie swoich potrzeb z pożyczek niebankowych spadł z 29,7% do zaledwie 12,4% w 2009 r. Strona 19

Podobnie na znaczeniu traciły pożyczki z sektora nieformalnego to jest od osób prywatnych. Wskazywało to na rosnący proces instytucjonalizacji rynku kredytowego i związane było również ze stosunkowo wysokim poziomem zaufania, jakim cieszyły się banki w tamtym okresie. Dzięki temu, w grupie gospodarstw domowych, posiadających pożyczki, udział gospodarstw domowych zadłużonych w bankach wzrósł z poziomu 78,3% do 90,6%. Lata 2010 i 2011 przyniosły zdecydowane zahamowanie tej tendencji. Widoczne jest ono głównie w obszarze wzrostu znaczenia banków (z 90,6% do 90,9%) oraz spadku znaczenia innych instytucji finansowych (z 12,4% do 11,9%). W przypadku korzystania z pożyczek od osób prywatnych doszło wręcz do odwrócenia tendencji, co zaowocowało wzrostem udziału gospodarstw domowych, zadłużonych u osób prywatnych z 4,3% do 5,1%. Zacieśnienie polityki banków w relacjach z gospodarstwami domowymi nie spowodowało również, w okresie objętym analizą, substytucji kredytu bankowego na kredyt, zaciągany w sektorze pożyczek niebankowych. Skutkowało natomiast przejściem gospodarstw domowych do sektora pożyczek nieformalnych zaciąganych u osób prywatnych. Niestety, tego typu zobowiązania są bardzo rzadko obwarowane umową, a w konsekwencji interpretacja zobowiązania, pozostałego do spłaty może nie być oparta o rzetelne zasady i przepisy obowiązującego prawa. Może to naruszać w znacznym stopniu zarówno interesy pożyczkodawcy, jak i pożyczkobiorcy. Spadek znaczenia innych niż bankowe instytucji pożyczkowych znalazł odbicie nie tylko w malejącym odsetku gospodarstw domowych, zadłużonych w firmach pożyczkowych, ale również w przeciętnej wysokości kredytu/pożyczki w relacji do kredytu/pożyczki, zaciągniętej w sektorze bankowym. Zmiany w czasie ilustruje Wykres 6. Strona 20

Wykres 6. Ewolucja w czasie relacji wielkości zadłużenia z tytułu pożyczek w sektorze firm pożyczkowych do wielkości zadłużenia w sektorze bankowym. Źródło: Obliczenia przeciętnej wielkości zadłużenia w grupach na podstawie rozkładów, uzyskanych z modeli wielomianowej regresji logistycznej, oszacowanej na bazie danych z Diagnozy Społecznej. Relacja przeciętnego zadłużenia z tytułu pożyczek, zaciągniętych w sektorze pożyczek niebankowych, do przeciętnej wielkości zadłużenia z tytułu pożyczek w sektorze bankowym systematycznie malała. O ile w 2003 roku przeciętne gospodarstwo domowe, zaciągające pożyczkę w banku, miało około dwukrotnie większe zadłużenie w relacji do swojego dochodu niż gospodarstwo domowe, zadłużone w firmie pożyczkowej, to w roku 2009 i 2011 wielkość ta zwiększyła się dwukrotnie. Jest to sygnał, że gospodarstwa domowe, zadłużające się w firmach pożyczkowych, zaciągają zobowiązania znacząco mniejsze w relacji do ich bieżących dochodów, niż gospodarstwa domowe zadłużające się w bankach. Po części odpowiedzialny jest za to wzrost roli kredytu mieszkaniowego, jednak należy pamiętać, że wciąż około 30% rynku bankowych kredytów dla gospodarstw domowych stanowią kredyty konsumpcyjne, o znacząco wyższej wartości, niż ma to miejsce w przypadku firm pożyczkowych. Tendencja spadku ilorazu przeciętnego kredytu bankowego do dochodów, w relacji do ilorazu przeciętnego kredytu w firmie pożyczkowej do dochodu, została zatrzymana w 2011 roku. Oznacza to jedynie, że działania podjęte przez sektor bankowy (pomimo znaczącego wzrostu restrykcyjności przy udzielaniu kredytów Strona 21

i pożyczek na cele konsumpcyjne) doprowadziły do ustabilizowania relacji między zadłużaniem się w bankach i sektorze pożyczek niebankowych. Do tej pory wskazane zostało, że kredyt o charakterze konsumpcyjnym, przeznaczony na finansowanie bieżących potrzeb, tracił na znaczeniu w okresie lat 2003 2011. Utrzymanie tej tendencji w przyszłości będzie wypadkową kilku elementów. Po pierwsze, wpływ na nią będzie wywierać polityka kredytowa banków, zmierzająca bądź to do ograniczania, bądź też rozszerzania oferty produktowej w tym obszarze. Wiele w tej materii zależeć będzie więc od regulacji, wprowadzanych do sektora bankowego. Z drugiej strony, o dalszym rozwoju rynku decydować będzie skłonność gospodarstw domowych do zaciągania pożyczek o charakterze bieżącym gotówkowych. Równowaga dwóch stron rynku będzie w naturalny sposób wpływała na rynek pożyczek niebankowych, które mogą rosnąć w warunkach rosnącego popytu gospodarstw domowych i słabnącej podaży ze strony banków. Nie mniej jednak, perspektywy rynku pożyczek gotówkowych, wcale nie są bardzo obiecujące w średnim i długim horyzoncie czasowym. Znacząca konkurencja będzie wymuszała na przedsiębiorstwach, działających na rynku pożyczek gotówkowych ciągłą walkę o klienta, co powinno skutkować spadkiem kosztów tego typu kredytów (oczywiście pod warunkiem braku negatywnej ingerencji w poziom konkurencji ze strony państwa). Potwierdza to również analiza skłonności gospodarstw domowych do zaciągania tego typu pożyczek, prowadzona w badaniu sytuacji na rynku consumer finance w okresach półrocznych. Wyniki odpowiedzi zagregowane dla kolejnych lat przedstawia Wykres 7. Wyniki badania jednoznacznie potwierdzają, że skłonność do zaciągania pożyczek gotówkowych w grupie polskich gospodarstw domowych maleje. Odsetek gospodarstw domowych, niemających i niedeklarujących chęci zaciągnięcia pożyczki gotówkowej, wzrósł w okresie od 2006 r. do 2012 r. z zaledwie 40,8% do poziomu 57,0%. Strona 22

Jednocześnie malał udział gospodarstw domowych, deklarujących chęć zwiększenia zadłużenia zarówno w przypadku, gdy takie zadłużenie było już obecne w gospodarstwie domowym (spadek 3,5% do 2,5%) oraz w przypadku, gdy takiej pożyczki nie obserwowano w gospodarstwie domowym (spadek z 10,0% do 7,7%). Wykres 7. Struktura odpowiedzi gospodarstw domowych na pytanie o skłonność do zaciągania pożyczek gotówkowych. Źródło: Obliczenia na podstawie badania sytuacji na rynku consumer finance (rundy 2006Q3 2012Q2). Systematycznie zmniejszał się również odsetek gospodarstw domowych, które chciałyby utrzymywać skalę swojego zadłużenia na zbliżonym poziomie. Ich udział spadł z 31,5% w 2006 r. do 24,3% na początku obecnego roku. W grupie gospodarstw domowych jest więc bardzo silnie zarysowana tendencja do ograniczenia ekspozycji kredytowej w obszarze kredytu gotówkowego. Coraz liczniejsza grupa gospodarstw domowych w ogóle chciałaby zrezygnować z tego typu finansowania. Jest to naturalna tendencja rozwiniętych rynków, gdzie gospodarstwa domowe ograniczają zaangażowanie w obarczony stosunkowo wysokim kosztem kredyt gotówkowy, a raczej zgłaszają popyt na produkty kredytowe, dopasowane do ich bieżących, bardzo skonkretyzowanych potrzeb. Strona 23

4. ZADŁUŻENIE GOSPODARSTW DOMOWYCH W INSTYTUCJACH FINANSOWYCH Z PERSPEKTYWY CELÓW Z doniesień prasowych, a także z opinii przedsiębiorstw, blisko związanych z sektorem bankowym 6 wynika, jakoby kredyty w innych instytucjach finansowych niż bankowe, zaciągały gospodarstwa domowe nadmiernie zadłużone albo wręcz gospodarstwa domowe, które zaciągając pożyczkę w takich instytucjach miały na celu spłatę swoich wcześniejszych długów. W związku z tym, częstokroć postuluje się, że zmiany w sektorze firm pożyczkowych powinny polegać na zaostrzeniu kryteriów przyznawania kredytów dla grupy klientów tego sektora i wymuszeniu stosowania analogicznych reguł przy udzielaniu pożyczek, jakie obowiązują w sektorze bankowym. Nie ulega wątpliwości, że doprowadziłoby to do odcięcia od kredytu znacznej grupy gospodarstw domowych, które w dniu dzisiejszym mają dostęp do finansowania. Niewątpliwie dyskusyjna jest słuszność strategii, polegającej na nagłym odcięciu od kredytu gospodarstw domowych, które przeznaczają pieniądze z zaciągniętych pożyczek na spłatę wcześniejszych zobowiązań i tym samym możliwe, że rolują swój dług 7. I nie tylko dlatego, że tzw. kredyt konsolidacyjny jest produktem bardzo popularnym i często nadal oferowanym przez banki, czy SKOK-i. Co istotniejsze, to fakt, iż w przypadku nagłego odcięcia finansowania, gospodarstwa domowe, które były w niewielkich i przejściowych kłopotach mogą stać się niewypłacalne. Tym samym, kredyt konsolidacyjny może poprawić płynność finansową gospodarstwa domowego, nie tylko w krótkim okresie czasu. Nie mniej jednak, dużo większym problemem według doniesień medialnych, dotyczących sektora pożyczek niebankowych jest brak wiedzy, dotyczącej skali występowania zjawiska spłaty wcześniejszych zobowiązań z nowych pożyczek w grupach 6 Tego typu opinie można znaleźć w artykułach z ostatnich dni zaprezentowanych w: http://wyborcza.biz/finanse/1,105684,12025849,pozyczki_uciekaja_z_bankow_do_parabankow.html oraz http://www.bankier.pl/wiadomosc/pozyczki-udzielane-w-cieniu-trafia-pod-nadzor-knf-2580041.html. 7 Celem zobrazowania sytuacji, wyobraźmy sobie odcięcie od możliwości zaciągania kredytów jakiegokolwiek państwa. W przypadku bankrutującej Grecji przeznacza się ogromne środki, żeby taka sytuacja nie wystąpiła. W przypadku gospodarstwa domowego może ona również mieć bardzo poważne skutki, choć niewątpliwie na mniejszą skalę. Strona 24

gospodarstw domowych zadłużających się w bankach, innych instytucjach finansowych i sektorze nieformalnym. Dane, dotyczące celów zaciągania zobowiązań w przypadku gospodarstw domowych, zadłużających się w różnego rodzaju instytucjach finansowych lub u osób prywatnych, prezentuje Tabela 2. Tabela 2. Cele zaciągania zobowiązań w grupach gospodarstw domowych, posiadających kredyt wyłącznie z jednego źródła. Źródło: Obliczenia na podstawie modelu regresji logistycznej na bazie danych z Diagnozy Społecznej. Cele zaciągania zobowiązań, w przypadku gospodarstw domowych, zadłużających się w różnego typu instytucjach wskazują, że w przypadku zadłużenia w firmach Strona 25

pożyczkowych, działających poza sektorem bankowym, nieznacznie większy odsetek gospodarstw domowych zaciąga zobowiązania na bieżące cele konsumpcyjne, niż ma to miejsce w przypadku kredytów, zaciągniętych w bankach (23,2% wobec 16,6%). Niestety, w przypadku gospodarstw domowych, wychodzących poza sformalizowaną sferę pożyczania i zaciągających zobowiązania u osób prywatnych, skala zadłużenia na bieżącą konsumpcję jest drastycznie wyższa. W grupie gospodarstw domowych, posiadających zobowiązania wobec osób prywatnych aż 51,1% zadłużyło się na bieżącą konsumpcję. Podobne relacje dotyczą zadłużenia na opłaty stałe. W grupie gospodarstw domowych, zadłużonych w bankach, stanowią one cel w 7,6% przypadków, w grupie zaciągających zobowiązanie w innej instytucji finansowej w 13,3% przypadków, a w grupie zadłużających się u osób prywatnych aż 28,8%. Zdecydowanie najczęściej, w relacji do innych źródeł, kredyt w innych instytucjach finansowych wybierają gospodarstwa domowe, deklarujące chęć sfinansowania wypoczynku. Wskazuje to, że w przypadku konieczności dofinansowania wypoczynku procedury bankowe są zapewne zbyt skomplikowane, żeby efektywnie pozyskać środki finansowe. W odniesieniu do przeciętnej wielkości kredytu bankowego na cele konsumpcyjne, wynoszącej prawie 8.000 PLN, a także przeciętnej kwoty, wydawanej na wakacje (według badania TNS OBOP z 2009 r. wynoszącej 1.400 PLN), wydaje się, że kredyt konsumpcyjny, oferowany przez sektor bankowy, nie jest dostosowany do potrzeb gospodarstw domowych, deklarujących chęć sfinansowania (lub dofinansowania) wypoczynku. Bardzo dobrze zapewne sprawdzają się w tym drobne pożyczki, oferowane przez firmy finansowe, działające poza sektorem bankowym. Motyw spłaty wcześniej zaciągniętych zobowiązań ze środków z pożyczki, zaciągniętej w innej instytucji finansowej, deklaruje zaledwie 13,1% gospodarstw domowych, a w przypadku gospodarstw domowych zadłużonych w bankach jest to 8,0%. Najczęściej jednak, motyw spłaty innych zobowiązań deklarują gospodarstwa domowe, które zadłużyły się w sektorze nieformalnym (u osób prywatnych) 22,5% gospodarstw, posiadających tego typu zobowiązanie. Strona 26

O ile więc gospodarstwa domowe, posiadające pożyczkę w innej niż bankowa instytucji finansowej, faktycznie częściej sięgają po pożyczone środki celem spłaty innych zobowiązań, to problem ten jest znacząco mniejszy, niż w sektorze pożyczek nieformalnych. Jest to jednak naturalna sytuacja na rynku, który zajmuje się dostarczaniem środków finansowych dla gospodarstw domowych, które między innymi, nie dostały takiej pożyczki z sektora bankowego. Nieznacznie gorsza jakość klientów, z punktu widzenia oceny ryzyka przez banki i zyskowności na tym kliencie, jest w przypadku rynku pożyczek z innych instytucji finansowych również uzasadnieniem dla wyższych kosztów, pokrywających wyższy poziom ryzyka portfela. Porównanie portfela pożyczek, zaciągniętych przez gospodarstwa domowe, finansujące się w innych niż bankowe instytucjach pożyczkowych oraz portfela pożyczek gospodarstw domowych, finansujących się w bankach i u osób prywatnych wskazuje, że portfel sektora pożyczek niebankowych jest zdecydowanie bardziej zbliżony do portfela bankowego, niż do portfela nieformalnego, niezinstytucjonalizowanego. Odległość portfela pożyczek z firm pożyczkowych do portfela bankowego jest 3 4 krotnie 8 mniejsza, niż w przypadku pożyczek od osób prywatnych. Stwierdzenie, że gospodarstwa domowe zadłużają się w firmach pożyczkowych celem spłaty innych zobowiązań pozbawione jest również uzasadnienia, jeżeli weźmie się pod uwagę przeciętną wielkość zobowiązania. O ile możliwe jest dokonanie spłaty przeciętnej wielkości zobowiązania, zaciągniętego w innej instytucji finansowej (np. firmie pożyczkowej), które to wynosi niespełna 1.000 PLN, ze środków pochodzących z przeciętnego kredytu bankowego na cele konsumpcyjne (wynoszącego prawie 8.000 PLN), to w drugą stronę nie jest to raczej możliwe. Dane z Diagnozy Społecznej pokazują również, że najczęściej w kierunku pożyczek na spłatę innych zobowiązań sięgają gospodarstwa domowe, które zadłużają się w sposób nieformalny u osób prywatnych. Może to być źródłem bardzo poważnego problemu społecznego, a korzystanie z nieformalnych metod pożyczania jest równie, jeśli nie bardziej skuteczne 8 W zależności od metody szacowania odległości. Strona 27

we wpędzaniu gospodarstw domowych w pułapkę nadmiernego zadłużenia, co pokazują przykłady z okresu międzywojennego (Morawski 2004). Z drugiej strony, fakt ograniczonego korzystania przez klientów innych niż bankowe instytucji finansowych z pożyczek na spłatę innych zobowiązań pokazuje, że możliwość oceny przez firmy pożyczkowe, czy mają do czynienia z klientem nadmiernie zadłużonym i chcącym spłacać swoje poprzednie długi jest bardzo zbliżona do możliwości, obecnej w sektorze bankowym. Co więcej, nie da się zaobserwować, iż problem zadłużenia przeznaczonego na sfinansowanie spłaty wcześniejszych długów narasta w czasie w przypadku gospodarstw domowych, zadłużających się w innych instytucjach finansowych. Zmiany w ostatnim okresie lat 2007 2009 2011 wskazują raczej na spadek odsetka gospodarstw domowych, zadłużających się celem spłaty innych zobowiązań z 15,5% do 11,0% w okresie 2007 2009, a następnie wzrost tego odsetka do poziomu 13,1%. Nie dość, że wahania odsetka osób, zadłużających się w pozostałych instytucjach finansowych celem spłaty innych zobowiązań są bardzo niewielkie, to jeszcze sam odsetek gospodarstw domowych, zadłużonych celem spłaty wcześniejszego zobowiązania, nie pozwala wysnuwać wniosku, że gospodarstwa domowe, będące w tej grupie, są nadmiernie zadłużone. W świetle uzyskanych wyników, jedynie co siódme gospodarstwo domowe, zadłużone w sektorze pożyczek niebankowych, wykorzystuje pozyskane środki na spłatę wcześniejszych zobowiązań. 87% gospodarstw domowych przeznacza je na inny cel. Strona 28

5. PORÓWNANIE WRAŻLIWOŚCI GOSPODARSTW DOMOWYCH ZADŁUŻONYCH W RÓŻNYCH INSTYTUCJACH FINANSOWYCH W punkcie czwartym zostało pokazane, iż klient sektora pożyczek niebankowych jest zdecydowanie bliższy pod kątem celów kredytu do klienta sektora bankowego, niż do gospodarstw domowych, zaciągających zobowiązania nieformalnie. Wyższy poziom kosztów, z którym muszą się liczyć klienci firm pożyczkowych (pomimo, iż nie tworzy on ekstra zysków ze sprzedaży), jest często przedstawiany jako źródło wykorzystywania wrażliwej pozycji klienta. Przedstawia się zatem poziom kosztów, jako wynik słabości wiedzy i nadmiernego zaufania klienta do instytucji finansowej udzielającej pożyczki, a nie jako wynik uzasadnionych kosztów wyższego ryzyka. Celem weryfikacji tego argumentu przedstawione zostały profile gospodarstw domowych, zaciągających kredyt/pożyczki w bankowych i niebankowych instytucjach finansowych oraz w sektorze nieformalnym. Dodatkowym punktem oceny wrażliwości była weryfikacja, na ile gospodarstwa domowe wrażliwe są skłonne do bezkrytycznego przyjmowania oferty firm pożyczkowych. W celu określenia charakterystyk gospodarstw domowych, korzystających z kredytów/pożyczek, wykorzystano dane z Diagnozy Społecznej i przebadano cechy gospodarstw domowych, zaciągających zobowiązania w bankach, innych niż bankowe instytucjach pożyczkowych oraz u osób prywatnych. Struktury w zakresie wieku głowy gospodarstwa domowego, jej wykształcenia i statusu na rynku pracy, a także klasy miejscowości zlokalizowania gospodarstwa domowego oraz dochodów ekwiwalentnych na osobę, przedstawiono w Tabeli 3. Strona 29

Tabela 3. Struktura gospodarstw domowych, zaciągających pożyczki w innych instytucjach finansowych wobec struktury zadłużonych w bankach i u osób prywatnych. Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych z Diagnozy Społecznej za 2011 rok. Strona 30

W przypadku wieku głowy gospodarstwa domowego widoczne jest, że w grupie korzystających z rynku pożyczek z firm pożyczkowych, więcej jest gospodarstw domowych osób w średnim wieku. Gospodarstwa domowe osób młodych zdecydowanie częściej wybierają kredyt na zakup mieszkania, dzięki czemu częściej sięgają w kierunku oferty bankowej. Również w przypadku osób młodych, łatwiej jest o pomoc rodziny (zwykle zamożniejszych rodziców) i stąd, osoby młode również sięgają po zobowiązania ze strony osób prywatnych. Mitem jest natomiast niższy poziom wykształcenia osób, sięgających po kredyt z sektora pożyczek niebankowych. Między grupą gospodarstw domowych, korzystających z kredytu bankowego i grupą korzystających z kredytu w innych niż bankowych instytucjach nie ma statystycznie istotnych różnic. Jedynie grupa gospodarstw domowych, zaciągających zobowiązania u osób prywatnych, cechuje się zdecydowanie niższym poziomem wykształcenia głowy gospodarstwa. O ile w grupie gospodarstw domowych, posiadających kredyt w firmie pożyczkowej lub w banku, odsetek gospodarstw z głową, posiadającą wykształcenie podstawowe lub zawodowe wynosi 43 44%, to w przypadku gospodarstw domowych, korzystających z pożyczek od osób prywatnych sięga on aż 63%. Ten brak wykształcenia może być powodem gorszej jakości umów (nawet słownych), zawieranych w przypadku tego typu pożyczek. Co ciekawe, pożyczki z innych niż bankowych instytucji pożyczkowych trafiają do podobnej grupy gospodarstw domowych ze względu na wielkość miejscowości zamieszkania. Różnica natomiast jest znów widoczna w przypadku gospodarstw domowych, zadłużających się u osób prywatnych. W tej grupie dużo częściej znajdują się gospodarstwa domowe z małych miast (20 100 tys. mieszkańców). Pod kątem sytuacji na rynku pracy głowy gospodarstwa domowego, zadłużeni w bankach i w firmach pożyczkowych, praktycznie się nie różnią. Większe problemy z bezrobociem, a także generalnie mniejsza aktywność cechuje gospodarstwa Strona 31

domowe, zaciągające zobowiązania nieformalnie. O ile w pierwszych dwóch grupach jest aż 73 76% pracujących, to w trzeciej grupie stanowią oni zaledwie 64%. Ostatnią cechą, pod kątem której prowadzono analizę, jest wysokość dochodów. W przypadku gospodarstw domowych, pożyczających środki w sektorze bankowym i u osób prywatnych różnica jest znaczna i wynosi 580 PLN. Jednak różnica między klientami sektora bankowego i klientami sektora pożyczek niebankowych jest już o wiele skromniejsza i wynosi zaledwie 208 PLN. Otrzymane wyniki pokazują jednoznacznie, że o ile pod kątem dochodów klienci firm pożyczkowych nieznacznie ustępują klientom, dostającym pożyczki/kredyty w bankach, to ta różnica jest znacząco mniejsza, niż w przypadku zadłużonych w sektorze nieformalnym (u osób prywatnych). Dodatkowo, jest to praktycznie jedyna cecha różnicująca klientów sektora finansowego bankowego i niebankowego. W przypadku wykształcenia głowy gospodarstwa domowego, jej wieku 9, statusu na rynku pracy, a także klasy miejscowości zamieszkania, nie widać znaczących różnic między tymi grupami. Ze wszystkich charakterystyk przebija jednak zdecydowanie większa wrażliwość gospodarstw domowych, szukających pożyczek poza sektorem instytucji finansowych. W tej grupie o wiele częściej można spotkać osoby o niskim poziomie wykształcenia, z mniejszych miejscowości oraz w większym stopniu dotknięte problemami na rynku pracy. Ta sytuacja sprawia, że to ta grupa jest o wiele bardziej wrażliwa na problem nadmiernego zadłużenia. W poprzednim punkcie pokazane zostało, iż gospodarstwa domowe, zaciągające kredyt w pozostałych instytucjach kredytowych, wykorzystują go jedynie nieznacznie częściej na spłatę innych zobowiązań, niż ma to miejsce w przypadku gospodarstw domowych, zaciągających kredyt/pożyczkę w banku. Warto jednak poddać jeszcze analizie skłonność do korzystania z instrumentu kredytu gotówkowego w przypadku gospodarstw domowych, o różnych charakterystykach w odniesieniu do przewidywanej obsługi zobowiązań. W tym celu poddano analizie dwie grupy gospodarstw domowych obsługujących swoje zobowiązania bezproblemowo oraz 9 Z wyjątkiem przedstawicieli najmłodszych grup wieku sięgających po kredyt bankowy na zakup mieszkania. Strona 32

obsługujących swoje zobowiązania z problemami. Analiza dotyczyła skłonności do zaciągania pożyczek gotówkowych i objęła okres 2011Q2 2012Q2. Wyniki przedstawiono na Wykresie 8. Wykres 8. Struktura odpowiedzi gospodarstw domowych na pytanie o skłonność do zaciągania pożyczek gotówkowych w grupie gospodarstw domowych, planujących obsługę zobowiązań bezproblemowo i z problemami. Źródło: Obliczenia na podstawie badania sytuacji na rynku consumer finance (rundy 2011Q2 2012Q2). Różnice w podejściu do zaciągania pożyczek gotówkowych są w obu tych grupach znikome, co świadczy, iż przewidywania dotyczące obsługi zobowiązań nie wpływają jednoznacznie na skłonność do zaciągania dodatkowych kredytów/pożyczek gotówkowych. Oznacza to również, że gospodarstwa domowe o gorszych możliwościach obsługi nie sięgają po kredyt gotówkowy, co sugerowałoby, że potęgują swoje problemy, wpadając w pułapkę zadłużenia. Strona 33

6. MIT KREDYTOWANIA PRZEZ FIRMY POŻYCZKOWE GOSPODARSTW DOMOWYCH BEZ ZDOLNOŚCI DO SPŁATY ZOBOWIĄZANIA Jednym z głównych argumentów przeciwników kredytowania gospodarstw domowych przez firmy pożyczkowe, jest brak sprawdzania klientów w bazach danych Biura Informacji Kredytowej. W konsekwencji, firmy te udzielają pożyczek, jakoby w sposób niebezpieczny dla siebie, a także w sposób niebezpieczny dla klientów, bo jakoby wpędzający ich w nadmierne zadłużenie. Zarówno w przypadku pierwszego argumentu nie powinno to być uznane za zasadne, gdyż firmy pożyczkowe, inne niż bankowe nie działają w ramach mechanizmu kreacji pieniądza i nie przyjmują depozytów, które mogłyby zostać zagrożone w przypadku ich bankructwa. W przypadku drugiego argumentu, wnioski wynikające z punktu czwartego wydają się zdecydowanie mu przeczyć. Należy również zerwać z mitem o nieostrożności firm pożyczkowych w udzielaniu pożyczek ( Pożyczki bez BIK ). Istnieją alternatywne sposoby identyfikowania klientów o niskiej i bardzo niskiej wiarygodności, które mogą wykorzystywać (i wykorzystują) firmy pożyczkowe. Obecnie, w przypadku sektora bankowego dominującą rolę odgrywa informacja, dotycząca wielkości dochodu, która jest pierwszą, faktyczną barierą w zaciąganiu pożyczek w sektorze bankowym. Potwierdzają to również dane, dotyczące odmów udzielenia kredytu/pożyczki, otrzymane w badaniu sytuacji na rynku consumer finance (Wykres 9). Strona 34

Wykres 9. Struktura odpowiedzi na pytanie: Czy aplikowaliście Państwo o kredyt/pożyczkę w instytucji finansowej w ciągu ostatnich 3 lat (jeśli aplikowaliście o więcej niż jeden kredyt proszę odwołać się do najświeższych doświadczeń)? Źródło: Raport KPF IRG SGH: Sytuacja na rynku consumer finance. Raport III kwartał 2009, Warszawa - Gdańsk, 2009. Wynika z niego, że wielkość dochodów o wiele częściej uniemożliwia wzięcie kredytu gospodarstwu domowemu (12,6%), niż informacja zawarta w rejestrach gospodarczych i kredytowych (5%). Jest to normalne w przypadku kredytu bankowego, jednak w przypadku firm pożyczkowych, które chcą domykać nisze, zagospodarowując klientów wykluczonych przez sektor bankowy, wydaje się, że bazowanie na informacji o dochodach nie jest wystarczające. Ocena zdolności kredytowej wyłącznie na podstawie dochodów jest bardzo skomplikowana i związana z bardzo wysokimi kosztami, zarówno po stronie instytucji finansowej, jak i kredytobiorcy, który musi zebrać znaczną liczbę zaświadczeń. Przy ocenie zdolności kredytowej, banki muszą się kierować rekomendacjami KNF i bardzo skrupulatnie przestrzegać reguł przyznawania kredytów w zależności właśnie od dochodów. W przypadku firm sektora pożyczek niebankowych, które również zbierają informacje o dochodach klientów, nie występuje konieczność spełnienia rygorystycznych rekomendacji, co umożliwia indywidualizację podejścia. W przypadku kredytów Strona 35

o niskiej wartości, takie podejście zwiększa ekonomiczną opłacalność kredytowania, przy jednoczesnym zachowaniu reguł bezpieczeństwa. Warto zwrócić uwagę na niedocenianą wciąż rolę Biur Informacji Gospodarczej (BIG) względem informacji kredytowej, gromadzonej w Biurze Informacji Kredytowej. Ze względu na szerszy zakres informacji zawartej w bazach BIG, w sposób naturalny są one atrakcyjnym i pożądanym źródłem danych o wiarygodności płatniczej i kredytowej, zapewniając szersze możliwości zwiększania bezpieczeństwa obrotu. Są one również bazą pozyskiwania informacji dla firm, udzielających pożyczek. Co więcej, informacja zawarta w BIK może być często opóźniona, w relacji do informacji pochodzących z BIG. Świadczą o tym wyniki badania Portfel należności polskich przedsiębiorstw, zaprezentowane na wykresach poniżej. Wykres 10. Odsetek przeterminowanych należności w portfelach firm z różnych branż. Wykres 11. Okres przeterminowania nieuregulowanych należności. Źródło: Raport KPF-KRD. Portfel należności polskich przedsiębiorstw IV kwartał 2009. Gdańsk Wrocław, 2009. Należności wobec sektora finansowego zdecydowanie wyróżniają się na tle innych należności w gospodarce. Przede wszystkim, w portfelach instytucji finansowych należności przeterminowane stanowią wyjątkowo niewielki odsetek (poniżej 15%) względem reszty gospodarki, gdzie należności przeterminowane sięgają ok. 27% ogółu należności. Oznacza to, że o wiele szybciej gospodarstwa domowe decydują Strona 36

się na nieregulowanie należności wobec, na przykład, firmy telekomunikacyjnej, niż wobec banku. Nieterminowe regulowanie należności, względem firm innych niż bankowe, jest zatem sygnałem ostrzegawczym i może o wiele szybciej wskazać potencjalnie nierzetelnego klienta instytucji finansowej, niż poleganie wyłącznie na informacji, zawartej w kredytowych bazach danych BIK. Dodatkowo (Wykres 11), widoczne jest, że jeśli pojawią się należności nieterminowo regulowane w sektorze bankowym, to przeciętny okres przeterminowania jest o wiele dłuższy, niż w przypadku innych firm. Oznacza to, że rezygnując z baz danych na temat opóźnień w regulowaniu należności poza sektorem finansowym, rezygnujemy ze znacznej ilości informacji wyprzedzającej 10. Wnioski te potwierdzają też wyniki badania consumer finance w obszarze priorytetów płatności (Wykres 12). Zgodnie z oczekiwaniami, najwyższy priorytet związany jest z opłatami za mieszkanie (czynsz, a także gaz, prąd i woda). Przeciętny priorytet dla tych grup zobowiązań jest ustawiony na poziomie więcej niż wysokim (ocena 4,1 dla czynszu i 4,2 dla płatności za prąd, gaz i wodę). Równie wysoki priorytet (ocena 4,1), dotyczy kredytów bankowych zabezpieczonych, co jest związane z naturalną obawą gospodarstw domowych, iż w przypadku braku regulowania zobowiązań mogą one utracić przedmiot zabezpieczenia (np. mieszkanie). W przypadku tych grup zobowiązań, gospodarstwa domowe nawet w potencjalnie złej kondycji finansowej, będą się charakteryzowały dobrą ich obsługą, co wynika z bardzo wysokiego priorytetu tych zobowiązań. W takiej sytuacji, korzystanie wyłącznie z rejestrów kredytowych typu BIK, nie wystarcza do pozyskania informacji o sytuacji gospodarstwa domowego, a zatem do adekwatnego określenia jego wiarygodności kredytowej. 10 W świetle opinii A. Biecia banki nie mając dostępu do informacji (głównie negatywnej) zawartej w Biurach Informacji Gospodarczej tracą dostęp do prawie 30% informacji o klientach na rynku, Strona 37

Wykres 12. Średnia odpowiedzi na pytanie W przypadku, gdybyście Państwo mieli kłopoty finansowe i trzeba byłoby podjąć decyzję o zaprzestaniu wywiązywania się z niektórych zobowiązań, to jak wysoki priorytet przypisalibyście Państwo poszczególnym grupom zobowiązań (wysoki priorytet odpowiada sytuacji, w której staralibyście się Państwo obsługiwać zobowiązanie nawet pomimo problemów; niski priorytet odpowiada sytuacji, w której obsługi danego typu zobowiązania zaprzestalibyście Państwo zaraz po pojawieniu się problemów finansowych): 1) bardzo niski 2) niski 3) średni 4) wysoki 5) bardzo wysoki. Źródło: Badanie sytuacji na rynku consumer finance, III kwartał 2011 r. Podobnie jest również w przypadku kolejnej grupy zobowiązań kredytów niezabezpieczonych. Przeciętna ocena jest wprawdzie o 0,4 niższa, ale wciąż warto pamiętać, że gospodarstwa domowe są świadome szybkości przekazywania informacji do BIK i będą regulować swoje zobowiązania bankowe, nawet z narażeniem innych wydatków. Zdecydowanie niższy priorytet spłaty związany jest ze spłatą rachunku za telefon. Ocena wynosi 3,2, co wskazuje jedynie na średni priorytet płatności. W przypadku rachunku za telefon, już we wcześniej prowadzonych badaniach, stwierdzano niski priorytet płatności dla tej grupy zobowiązań. Informacja o niezapłaceniu rachunku może być podstawą oceny wiarygodności gospodarstwa domowego, a w związku z faktem, że szybciej zrezygnujemy ze spłaty rachunku (niż kredytu), to informacja o kłopotach finansowych gospodarstwa domowego pojawi się wpierw w bazach Biur Informacji Gospodarczej, a dopiero później pojawi się negatywna informacja Strona 38

o opóźnieniach w spłacie kredytu w Biurze Informacji Kredytowej, która gromadzi informację wyłącznie branżową z bankowych umów kredytowych. Przedstawiona w tym punkcie analiza miała za zadanie uświadomić czytelnikowi, że bazy BIG mogą być (a wręcz są) źródłem informacji kredytowej o wyprzedzającym charakterze, niż ma to miejsce w przypadku BIK. Zaletą informacji kredytowej, pochodzącej z banków niewątpliwie jest to, że w szybki sposób dochodzi do komunikacji między bankiem i tym rejestrem kredytowym - BIK. W przypadku zakresu informacji kredytowej (finansowej i handlowej), gromadzonej przez BIG, mamy jednak do czynienia ze zdecydowanie szerszym spektrum zobowiązań, które mogą nie być regulowane należycie. Dodatkowo, są to zobowiązania o niższych priorytetach płatności, co skutkuje tym, że Biura Informacji Gospodarczej zbierają sygnały o pogarszającej się kondycji gospodarstwa domowego na długo przed faktem, nim nadmierne zadłużenie uwidoczni się w statystykach banków. Najlepszym argumentem za jakością informacji z Biur Informacji Gospodarczej jest jednak bardzo podobny profil klientów firm pożyczkowych i banków, co zostało pokazane w poprzednich punktach. Strona 39

7. PODSTAWY EKONOMICZNE FUNKCJONOWANIA I REGULACJI RYNKU DROBNYCH POŻYCZEK/KREDYTÓW GOTÓWKOWYCH Pomimo względnie dobrych wyników firm pożyczkowych, nie można zapominać, że ten segment usług finansowych zorientowany jest na innego klienta, niż rynek pożyczek konsumpcyjnych, udzielanych przez sektor bankowy. O ile cele zaciągania zobowiązań i profil klienta znacząco się od siebie nie różnią, to, jak już zostało wskazane wcześniej, podstawą zróżnicowania tych dwóch grup jest przeciętna wielkość pożyczek. W grupie pożyczek gotówkowych i ratalnych, udzielnych przez banki, ponad ośmiokrotnie wyższa przeciętna wielkość zadłużenia (niż ma to miejsce w przypadku kredytów, udzielanych przez pozostałe firmy, działające na rynku kredytowym) skutkuje zdecydowanie niższym poziomem kosztów jednostkowych udzielenia jednej pożyczki. Z punktu widzenia ekonomicznego, segmenty te również można sklasyfikować zupełnie różnie. Przedstawiono to na Rysunku 1 i 2. Rysunek 1. Równowaga podaży oszczędności i popytu na kredyt na rynku bankowym. Rysunek 2. Równowaga podaży wolnych środków i popytu na kredyt na rynku firm pożyczkowych. Źródło: Opracowanie własne. W przypadku rynku bankowego, o wielkości oprocentowania i wielkości udzielonych pożyczek decydują: podaż wolnych środków finansowych, zależna od bieżącego Strona 40

oprocentowania depozytów oraz popyt na pożyczki. Banki jednak dysponują całym spektrum możliwości pożyczania i pomimo, że pożyczki konsumenckie charakteryzują się najwyższym oprocentowaniem, to banki częściej wybierają finansowanie przedsiębiorstw lub gospodarstw domowych w formie kredytu hipotecznego. Te formy kredytu są dla banków najbardziej bezpieczne ze względu na bardzo niewielką szkodowość tego typu kredytów. W przypadku kredytów konsumenckich, banki dysponują dużą możliwością selekcji klienta, stąd często pożyczki gotówkowe kierowane są do klientów z grupy najmniejszego ryzyka (o długiej historii współpracy z bankiem). Dodatkowo, selekcja ta nie musi być pasywna (czekanie na klienta), a wręcz częstokroć jest bardzo aktywna (proponowanie najlepszym klientom pożyczek gotówkowych). Grupa pozostałych klientów, którzy często są w pilnej potrzebie, nie ma możliwości skorzystania z usług bankowych, o czym świadczą wyniki prowadzonego badania consumer finance w obszarze barier zaciągania zobowiązań (wspomniane w rozdziale drugim). Znacząca grupa gospodarstw domowych 21% deklaruje, że występują bariery, związane z wysokimi wymaganiami instytucji finansowych w odniesieniu do wysokości dochodów, a także bariery, związane ze skomplikowaną procedurą przyznawania kredytu dla gospodarstw domowych. W takiej sytuacji, gospodarstwa domowe zostają wykluczone z możliwości uzyskania pożyczki gotówkowej. Częściowym rozwiązaniem problemów z pozyskaniem finansowania dla tej grupy gospodarstw domowych jest oferta firm pożyczkowych. Wydaje się jednak, że po naturalnym zagospodarowaniu przez banki grupy klientów o najlepszej historii współpracy, grupa pozostałych na rynku będzie się charakteryzowała znacząco mniejszą elastycznością popytu. Wynika to z obserwacji, że kredyt pochodzący z innych instytucji pożyczkowych, służy częściej finansowaniu bieżących potrzeb: konsumpcja bieżąca, opłaty stałe, leczenie, wypoczynek. Jeżeli zaś gospodarstwa domowe sięgają po kredyt na sfinansowanie bieżących wydatków, to często potrzebują go pozyskać szybko i bez zbędnych procedur. Strona 41

Oznacza to, że rośnie ryzyko udzielających takiego kredytu konsumenckiego oraz to, że gospodarstwa domowe będą często skłonne zapłacić więcej. Niebankowe instytucje finansowe, działające na rynku, mogą udzielać pożyczek dla tej grupy gospodarstw domowych, jednak przy uwzględnieniu ryzyka, z jakim się to wiąże. Oczywiście finansowanie bieżącej konsumpcji nie pozostawia żadnego zabezpieczenia dla firmy udzielającej pożyczki, które pozwoliłoby zmniejszyć ryzyko braku spłaty pożyczonych pieniędzy. Dodatkowo, należy pamiętać, że pożyczki udzielane przez firmy pożyczkowe mają bardzo niewielką wartość, co sprawia, że już na wstępie koszt pożyczenia jednego złotego jest zdecydowanie wyższy niż w sektorze bankowym. Korzystna sytuacja, w której znajdują się banki wynika z faktu, że często udzielają one pożyczek swoim stałym klientom, którzy korzystają z większej liczby produktów finansowych. Problemy ze spłatą zobowiązań wobec banków może powodować zatem dużo więcej komplikacji, skutkujących pogorszeniem się jakości życia gospodarstw domowych w wielu obszarach. Nadto, banki mają też możliwość oceny długoterminowej współpracy i na tej podstawie mają możliwość dokonania dodatkowej oceny wiarygodności klienta. W przypadku firm pożyczkowych, tego typu działania często nie są możliwe, gdyż nie prowadzą one działalności rozliczeniowej i depozytowej (jak ma to miejsce w banku) i stąd posiadają na wstępie mniejszą wiedzę o kliencie. Warto również w tym punkcie zauważyć, że objęcie tej grupy podmiotów dodatkowymi regulacjami nie przyniesie im jakichkolwiek korzyści w postaci wiedzy, którą dysponują podmioty bankowe, i która dotyczy ich klientów (związane z oferowaniem szerokiej gamy produktów kredytowych, inwestycyjnych, lokacyjnych, ubezpieczeniowych etc.). W związku z tym, na rynku pożyczek wytwarza się swego rodzaju podział, którego możliwe konsekwencje przedstawione zostały na Diagramie 1. Strona 42

Diagram 1. Wpływ podziału rynku na sektor gospodarstw domowych. Źródło: Opracowanie własne. Podział rynku staje się faktem na skutek działań, podejmowanych przez same banki, które naturalnie kierują się chęcią maksymalizacji zysku. Bardzo ryzykownym jest jednak przyjęcie tezy, że klienci sklasyfikowani przez sektor bankowy, jako grupa o niższej wiarygodności, nieakceptowanej przez banki, nie powinni już mieć dostępu do rynku pożyczek. Pomimo faktu, że klienci firm pożyczkowych płacą uzasadnienie wyższą stopę procentową od swoich pożyczek, 11 to jest to w znacznej mierze konsekwencją możliwości zachowania ich dostępu do rynku legalnych pożyczek. To jednak, na ile wyższą stopę procentową zapłacą klienci pozostałych instytucji finansowych, zależy w znacznej mierze od intensywności konkurencji na rynku. W sytuacji, w której konsumenci korzystający z rynku pożyczek charakteryzują się niewielką elastycznością popytu, konkurencja jest czynnikiem decydującym o kształcie krzywej podaży i przekłada się na ostateczną wielkość stopy procentowej w przypadku kredytów i pożyczek. 11 Uzasadnieniem dla faktu, że wyższa stopa procentowa jest uzasadniona przychodzi bezpośrednio z analizy wyników firm działających na tym rynku. Wyniki sektora bankowego wskazują na marżę zysku na poziomie 10% obrotów i podobnie kształtują się wyniki pozostałych firm finansowych. Strona 43

Podstawą poprawy sytuacji gospodarstw domowych, zaciągających pożyczki na tym rynku, jest dbałość o zapewnienie jak największej konkurencji rynkowej, co powinno przyczyniać się do obniżania stóp procentowych. Jednak nawet w warunkach wysokiej konkurencji, ze względu na profil ryzyka klientów, a także mniejszy zakres informacji, posiadanych przez firmy pożyczkowe, 12 stopy procentowe oferowane na rynku drobnych pożyczek będą wyższe niż w przypadku banków. Trzeba również pamiętać, że próba regulacji, mającej na celu ograniczenie działalności firm pożyczkowych może: (1) W przypadku gospodarstw domowych doprowadzić do zamknięcia jednej ze ścieżek pozyskania dodatkowego finansowania, zwiększając w sposób nieuzasadniony grupę wykluczonych (tak, jak przedstawiono to na Diagramie 1). Dodatkowo, warto podkreślić, że zwiększenie grupy wykluczonych będzie w 87% przypadków bezzasadne, bo tylko w grupie 13% występują problemy z zaciąganiem zobowiązań na pokrycie wcześniejszych długów. (2) Doprowadzić do wystąpienia niezamierzonych efektów podażowych. Tego typu efekty, związane są z obniżeniem konkurencji i mogą występować na skutek następującego ciągu zdarzeń (Diagram 2). 12 Zmuszenie firm pożyczkowych do korzystania z bazy BIK nie poprawi tej sytuacji, bo dostęp do informacji o historii depozytowo-rozliczeniowej i tak pozostanie w bankach, a to on tworzy ich przewagę konkurencyjną. Strona 44

Diagram 2. Zmiany w strukturze rynku drobnych pożyczek na skutek wprowadzenia regulacji, wpływającej na wzrost kosztów i spadek dostępności pożyczek ze źródeł niebankowych w pewnej grupie gospodarstw domowych. Źródło: Opracowanie własne. Jak widać na Diagramach 1 i 2, w warunkach regulacji, od początku mamy do czynienia z realizacją negatywnych efektów po dwóch stronach rynku. Wzrost wykluczenia finansowego, będący wynikiem zaostrzenia warunków udzielania kredytów w sektorze pożyczkowym, wypycha część gospodarstw domowych do szarej strefy bezzasadnie, jak to pokazano wcześniej. Dodatkowo, przeregulowanie rynku prowadzi do długofalowych, niekorzystnych skutków po stronie podażowej firm, działających na rynku. Spadek zwrotu z zainwestowanego kapitału powoduje wycofywanie się przedsiębiorstw z rynku consumer finance. Mniejsza liczba przedsiębiorstw na tym rynku, oznacza wzrost wymaganej stopy zwrotu z kapitału, zainwestowanego w ten sektor, a także powoduje ograniczanie na nim konkurencji. Te dwa czynniki bezpośrednio wpływają na poziom stopy procentowej podnosząc ją. Strona 45

Oczywiście, występujące regulacje mogą również iść w kierunku ograniczenia wysokości maksymalnego oprocentowania, ale w takiej sytuacji można oczekiwać zmniejszenia konkurencji na rynku, co wypycha stopę procentową dla wszystkich produktów oferowanych na tym rynku w kierunku stopy maksymalnej. Dodatkowo, nawet na rynku pożyczek niebankowych pojawia się znaczące wykluczenie finansowe i społeczne, które skutkuje wypchnięciem konsumentów w szarą strefę. Nadto, w sytuacji, gdy pojawi się przestrzeń do podwyżki stopy procentowej (np. na skutek zmian w maksymalnej dopuszczalnej stopie oprocentowania), natychmiast zmiany wprowadzane są w życie. Natomiast, w sytuacji, gdy dojdzie na skutek regulacji do spadku konkurencji, koszty zostaną przerzucone na konsumentów, którzy właśnie ze względu na brak konkurencji w zakresie oferowanych na regulowanym rynku produktów, będą zmuszeni do zapłacenia wyższych odsetek. Co więcej, niewielka elastyczność popytu przeniesie prawie w całości koszty regulacji na konsumentów głównie sektora pożyczek niebankowych. Warto podkreślić, że wspomniany powyżej brak konkurencji jest konsekwencją pierwszego impulsu 13, związanego z regulacyjnym wymuszeniem dodatkowych obostrzeń przy udzielaniu konsumentom kredytów i pożyczek. 13 ocenianego przez większość jako korzyść, choć występująca jedynie w krótkim okresie Strona 46

PODSUMOWANIE Dane z ostatniej dekady pokazują malejącą rolę kredytów i pożyczek, pochodzących z sektora innych niż bankowych instytucji pożyczkowych w Polsce. Rynek ten stanowi zaledwie ułamek rynku pożyczek na cele konsumpcyjne, udzielanych przez sektor bankowy. Jest to naturalną konsekwencją rozwoju rynków, wzrostu potrzeb pożyczkowych gospodarstw domowych, które de facto zaspokoić są w stanie banki przez udzielanie pożyczek o większej wartości. Dane GUS i BIK potwierdzają, że kredyt w banku na cele konsumpcyjne jest ponad ośmiokrotnie większy niż analogiczny produkt, oferowany przez firmy pożyczkowe. W konsekwencji, produkt sektora pożyczek niebankowych zorientowany jest na zaspokojenie niewielkich wartościowo potrzeb gospodarstw domowych, o czym świadczy jego znacząca rola w finansowaniu wypoczynku, czy opłat za naukę. Nie jest to jednak produkt, który gospodarstwom domowym służyłby finansowaniu spłaty innych zobowiązań i pogłębiał ich złą sytuację finansową. Co więcej, profil portfela produktów sektora firm pożyczkowych i bankowego, ze względu na cele zaciągnięcia zobowiązania, jest bardzo do siebie podobny. Zdecydowanie większe podobieństwo występuje między nimi, niż między portfelem firm pożyczkowych i profilem zobowiązań, zaciąganych przez gospodarstwa domowe wobec osób prywatnych. W toku analizy pokazane zostało, że produkty oferowane przez sektor bankowy i firmy pożyczkowe są tylko w części substytutami. O ile służą one finansowaniu podobnych potrzeb (w przeciwieństwie do zobowiązań spoza instytucjonalnego sektora finansowego zarówno bankowego i niebankowego), to ze względu na drastycznie różną wartość i ekonomiczne podstawy funkcjonowania biznesu, muszą one różnić się ceną i sposobem weryfikacji klienta. Sektor pożyczek niebankowych, w części oczywiście, realizuje często mu przypisywane zadanie finansowania gospodarstw domowych, które nie dostały pożyczki z sektora bankowego. Jest jednak nadzwyczajnie skuteczny w docieraniu do klientów o jedynie nieznacznie wyższym profilu ryzyka, niż ten, obserwowany w grupie klientów bankowych. Jest to zapewne w znacznej mierze zasługą efektywnego systemu weryfikacji. Strona 47

Wbrew powszechnej opinii, klienci otrzymujący pożyczkę w sektorze pożyczek niebankowych, co prawda nie są sprawdzani w BIK, ale za to ryzyko kredytowe jest analizowane przy użyciu informacji, gromadzonej w instytucjach, które również pełnią funkcje rejestrów kredytowych są to Biura Informacji Gospodarczej. W toku analizy, a także we wcześniejszych opracowaniach, przedstawiony został szereg argumentów, obrazujących potencjalnie wyższą skuteczność Biur Informacji Gospodarczej w zdobywaniu informacji, dotyczącej nierzetelnych klientów. Ten sposób weryfikacji pozwala zachować stosunkowo dobry portfel, przy jednoczesnym ograniczeniu kosztów, związanych z biurokracją i finansowaniem monopoli informacyjnych w zakresie wyłącznie informacji kredytowej, pochodzącej z banków. Niestety, prawdziwe zagrożenie dla gospodarstw domowych, związane z możliwością niekontrolowanego wpadnięcia w pułapkę zadłużenia, występuje w grupie gospodarstw domowych, zadłużających się w sektorze nieformalnym to jest u osób prywatnych. Gospodarstwa domowe, korzystające z tego typu pożyczek, to gospodarstwa osób faktycznie słabo wykształconych (a więc posiadających również niewielką lub żadną wiedzę finansową), o zdecydowanie niższych dochodach, silniej doświadczona bezrobociem, a także dużo częściej zamieszkujących małe miasteczka. Niestety ta grupa ok. dwukrotnie częściej niż klienci niebankowych instytucji pożyczkowych, przeznacza zaciągnięte w ten sposób zobowiązania na spłatę wcześniejszych długów. Przy niskich dochodach oznacza to bardzo często kłopoty ze spłatą zobowiązań. W przypadku osób prywatnych brak jest jakiejkolwiek kontroli nad procesem udzielania kredytów, praktyk rynkowych i wzorców umownych oraz egzekucji tych długów. Inaczej jest zarówno w przypadku sektora bankowego, jak i niebankowego sektora pożyczkowego ich działalność jest prowadzana nie tylko z zachowaniem standardów prawa, ale również często z zachowaniem standardów etycznych. Nad ich działalnością czuwa przede wszystkim UOKiK, ale również KNF, Rzecznik Praw Obywatelskich, rzecznicy praw konsumentów, profesjonalne organizacje konsumenckie (Federacja Konsumentów, Biura Porad Obywatelskich, Stowarzyszenie Konsumentów Polskich). Strona 48

Ten obszar obejmują też monitoringiem takie instytucje samorządu pracodawców, jak Związek Banków Polskich, Polska Izba Ubezpieczeń czy Konferencja Przedsiębiorstw Finansowych. Stawia to poważny znak zapytania nad chęcią ograniczenia aktywności firm pożyczkowych i wymuszenia wykonywania obowiązków weryfikacji klienta tak samo, jak robią to banki co należy dodać, finansujących kredyty z depozytów, pozyskanych od klientów. Niewątpliwie okazałoby się to równoznaczne z wepchnięciem całej grupy gospodarstw domowych do szarej strefy i znaczące pogorszenie ich sytuacji. Częstym argumentem zwolenników wprowadzenia regulacji rynku jest przeświadczenie o tym, że rynek bez regulacji nie chroni konsumenta. W związku z tym, państwo stawia siebie w roli adwokata interesów konsumentów i, regulując np. rynek pożyczkowy, stawia barierę przed ewentualną pokusą do nadużycia silniejszej pozycji instytucji finansowych w relacjach z klientami. Przeświadczenie, że w ten sposób uda się poprawić sytuację konsumentów może okazać się bardzo złudne, gdyż w konsekwencji takiego postępowania, przedsiębiorstwa finansowe wycofują się z kredytowania gospodarstw domowych o wysokim poziomie ryzyka, gdyż koszty zaczynają górować nad potencjalną zyskownością tego typu działalności. Niestety, w takiej sytuacji potrzeby gospodarstw domowych nie giną, a jedynie przenoszone są do szarej strefy. Wydaje się, że utrzymanie dwóch równoległych systemów: bankowego i niebankowego, działającego na podstawie kodeksu cywilnego prowadzi do komplementarności produktów oferowanych na tych rynkach. Jednocześnie, skierowanie oferty do różnych grup klientów i wykorzystanie narzędzi oceny ryzyka kredytowego odpowiednich do charakteru działalności, pozwala na efektywne dostarczanie produktów finansowych dla jak najszerszego grona odbiorców. Poleganie jedynie na systemie informacji kredytowej, względnie wąskiej co do zakresu, bo pochodzącej wyłącznie z banków i zarządzanej przez tylko jedną firmę na rynku (BIK) zamyka części konsumentów drogę do kredytu, szczególnie w czasach zaostrzonej polityki kredytowej banków, wywołanej spowolnieniem gospodarczym. Strona 49

BIBLIOGRAFIA Białowolski, P., Multigroup Latent Class Approach in Modelling Patterns of Credit Ownership in Poland, Working Paper, 2012. Białowolski, P., Dudek, S., Sytuacja na rynku consumer finance. Barometr KPF-IRG; Badanie okresowe III kwartał 2006 II kwartał 2012, Gdańsk (24 raporty kwartalne). Białowolski, P., Bieszki, M., Borusowski, K., Przygotowanie sektora finansowego w Polsce do działań w obliczu kryzysu, Raport na zlecenie Konferencji Przedsiębiorstw Finansowych w Polsce, Gdańsk, lipiec 2009. Biuro Informacji Kredytowej, Raport Kredyt Trendy, IX 2011. Główny Urząd Statystyczny, Działalność przedsiębiorstw pośrednictwa kredytowego w 2010 roku, Warszawa, 2011.07.08. Morawski, Wojciech, Anti-usurious legislation in the second Republic of Poland, 2004. Narodowy Bank Polski, Badanie sytuacji na rynku kredytowym, dane źródłowe z http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/systemfinansowy/kredytowy2009.html, dostęp z dnia 26.06.2012. Strona 50

NOTKA BIOGRAFICZNA Piotr Białowolski, doktor nauk ekonomicznych, adiunkt w Katedrze Ekonomii I w SGH oraz Visiting Researcher na Uniwersytecie w Mediolanie. Aktywność badawcza - analiza wzorców zachowań gospodarstw domowych, ich modelowanie na rynku kredytowym, ocena wpływu wskaźnika ogólnego nastroju gospodarczego na oczekiwania inflacyjne gospodarstw domowych, ocena wpływu extreme response bias na formowanie oczekiwań inflacyjnych gospodarstw domowych, prognozowanie zmiennych ekonomicznych z wykorzystaniem danych koniunktury, ocena wpływu przeterminowanych należności na sytuację przedsiębiorstw, konstruowanie indeksu wrażliwości finansowej włoskich gospodarstw domowych, prowadzenie kwartalnego badania aktywności gospodarstw domowych na rynku finansowym, także kwartalnego badania w sektorze bankowym,. Dorobek naukowy - od 2002 roku autor lub współautor ok. 130 publikacji, udział w 27 projektach badawczych z zakresu m.in. kondycji gospodarstw domowych, sektora finansowego, desezonalizacji szeregów czasowych w badaniach koniunktury, prognozowania, konkurencyjności gospodarki polskiej. Strona 51

Opracowanie graficzne i skład Marcin Gołkowski www.studiopm.pl