Mazowieckie Samorządowe Centrum Doskonalenia Nauczycieli DIECKO W OBLICZU SYTUACJI KRYZYSOWEJ W SZKOLE Dr Katarzyna Pankowska-Koc
KRYZYS WYBÓR DECYDOWANIE ZAŁAMANIE KRYZYS WALKA PRZEŁOM PUNKT ZWROTNY
TYPOLOGIA KRYZYSÓW Kryzys przemiany - związany z rozwojem, wynika z następujących po sobie przemian. Kryzys sytuacyjny - wywołany wydarzeniem losowym, najczęściej nieoczekiwanym, o silnym zabarwieniu emocjonalnym. Kryzys środowiskowy dochodzi do niego kiedy wydarza się naturalna, bądź spowodowana przez człowieka katastrofa. Kryzys egzystencjalny wywołany pytaniem o sens życia.
IV FAZY KRYZYSU I. człowiek w konfrontacji z wydarzeniem problemowym, stara się rozwiązać tę sytuację dotychczas stosowanymi metodami, które zawodzą, przez co wzrasta lęk i napięcie, II. III. pogłębia się poprzedni stan, człowiek zaczyna mieć poczucie utraty kontroli nad własnym życiem, maksymalna mobilizacja energii, poszukiwanie własnych, dostępnych rezerw, szukanie nowych sposobów rozwiązania problemu, IV. pojawiają się zachowania destrukcyjne w celu zmniejszenia napięcia i zredukowania zbyt silnych emocji.
ROZPORZĄDZENIE MINISTRA EDUKACJI NARODOWEJ z dnia 17 listopada 2010 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologicznopedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach Dz.U. z 2010 nr 228 poz. 1487 2. 1. Pomoc psychologiczno-pedagogiczna udzielana uczniowi w przedszkolu, szkole i placówce polega na rozpoznawaniu i zaspokajaniu indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych ucznia oraz rozpoznawaniu indywidualnych możliwości psychofizycznych ucznia, wynikających w szczególności: 1) z niepełnosprawności; 2) z niedostosowania społecznego; 3) z zagrożenia niedostosowaniem społecznym; 4) ze szczególnych uzdolnień; 5) ze specyficznych trudności w uczeniu się; 6) z zaburzeń komunikacji językowej; 7) z choroby przewlekłej; 8) z sytuacji kryzysowych lub traumatycznych; 9) z niepowodzeń edukacyjnych; 10) z zaniedbań środowiskowych związanych z sytuacją bytową ucznia i jego rodziny, sposobem spędzania czasu wolnego, kontaktami środowiskowymi; 11) z trudności adaptacyjnych związanych z różnicami kulturowymi lub ze zmianą środowiska edukacyjnego, w tym związanych z wcześniejszym kształceniem za granicą.
KRYZYS Stres, samobójstwo, gwałt, przemoc seksualna, agresja, uzależnienia, katastrofy naturalne, akty terrorystyczne i inne wydarzenia tworzą sytuacje kryzysowe.
KRYZYS Każdy kryzys i musi się skończyć gdzieś się zaczyna
KRYZYS Kryzys może dotyczyć wszystkich uczestników życia szkoły uczniów, nauczycieli, dyrektora jak również innych pracowników tej instytucji.
KRYZYS Wewnątrz szkoły jako organizacji kryzys wywołuje poczucie zagrożenia i niepewności, obnaża słabości, utrudnia organizację szkoły i pracę nauczycieli, uniemożliwia realizację celów, sprowadza groźbę orzeczenia winy i wymierzenia kary (kto za to odpowiada).
KRYZYS W czasie jednej czwartej trwania kryzysu popełniamy aż 75% błędów. Strach obniża poziom oceny sytuacji. Istnieje gwałtowna potrzeba redukcji stresu. Jeżeli nie jesteśmy przygotowani na kryzys to pierwszą reakcją jest najczęściej: lekceważenie sytuacji, odrzucenie obowiązującego standardu, uproszczenie komunikatu na zewnątrz.
WYBUCH KRYZYSU Presja czasu Silne emocje Instytucje zewnętrzne np. Policja, Lekarze, ratownicy, Władze oświatowe, Autorytety lokalne Poradnia Psychologiczno- Pedagogiczna itp. Sprzeczne informacje Chaos ŚRODOWISKO Decyzje pod presją
ZARZĄDZANIE KRYZYSAMI prewencja Interwencja Działania naprawcze Zasada: redukowanie czynników destabilizujących i wzmacnianie czynników odnowy
O CZYM TRZEBA PAMIĘTAĆ Ofiary, sprawca i świadkowie oczekują działania ze strony dorosłych i instytucji szkoły; Skutecznej interwencji może dokonać osoba, która, wie, jak wspierać i pomagać, jest odpowiednio przeszkolona; Dorośli w szkole sami mogą być w szoku.
O CZYM TRZEBA PAMIĘTAĆ Zakres i utrzymywanie się kryzysu są uwarunkowane indywidualnie. Kryzys ma ograniczony czas trwania. Wczesna interwencja znacznie pomaga w powrocie do normalnego funkcjonowania. Nie jest psychoterapią ponieważ: - interwent jest aktywny, dyrektywny, zaangażowany. - interwent uczy i doradza, jest adwokatem w sprawie klienta.
REAKCJE LUDZI NA KRYZYS EMOCJE : szok, lęk, złość, bezradność itp. MYŚLI: zaprzeczanie, niedowierzanie, dlaczego ja, to przez nich, przeze mnie itp. OBJAWY FIZJOLOGICZNE: pobudzenie, pocenie się, drżenie, ból psychiczny/ fizyczny zaburzenia snu, uwagi itp.
REAKCJE W SFERZE emocjonalnej - poprzez przeżywanie lęku, poczucie winy i krzywdy; biofizycznej - rozstrojenie i dezintegracja procesów fizjologicznych, np. nudności, biegunki, bóle głowy; poznawczej - poprzez upośledzenie i załamanie się zwykłej zdolności roz wiązywania problemów i podejmowania decyzji; zmiany zachowania - dla której znamienna jest niezdolność do pełnienia zwykłych funkcji.
JAK REAGUJĄ DZIECI zachowania regresywne w różnej postaci i nasileniu, zakłócenia snu i koszmary nocne, zaburzenia apetytu, utrata zainteresowania szkołą, obowiązkami, trudność rozróżnienia źródła rzeczywistego lęku od lęku klasycznie uwarunkowanego, a wskutek tego lęk przed tym, co pośrednio kojarzy się z sytuacją kryzysową (np. dziecko uratowane z wypadku samochodowego zaczyna bać się lekarzy i policjantów).
JAK REAGUJĄ DZIECI Przedszkolaki Uczniowie szkoły podstawowej Gimnazjaliści, uczniowie szkół średnich płacz bóle głowy i inne bóle głowy i inne objawy fizyczne objawy fizyczne ssanie kciuka depresja depresja nietrzymanie kału dezorientacja dezorientacja lęk przed porzuceniem i przed obcymi poczucie zagrożenia rezygnacja, autodeprecjacja drażliwość słaba koncentracja zachowania buntownicze dezorientacja niechęć do wykazywania się niechęć do wykazywania się tulenie się agresja fizyczna różne formy agresji, autoagresja regresja moczenie unikanie kontaktu osamotnienie, dystans nocne, regresja mowy, regresja ruchu z rówieśnikami w grupie
REAKCJE LUDZI NA KRYZYS PROFIL OSOBY PRZEŻYWAJACEJ KRYZYS zakłopotanie zagrożenie dezorientacja impas desperacja apatia bezradność presja dyskomfort otępienie
REAKCJA TRAUMATYCZNA Definicja traumy według Diagnostic and Statistical Manuał of Mental Disorders (DSM-IV) Dana osoba miała do czynienia z traumatycznym zdarzeniem, jeśli wystąpiły obydwa z poniższych kryteriów; dana osoba przeżyła, była świadkiem lub została skonfrontowana ze zdarzeniem lub zdarzeniami związanymi z rzeczywistą śmiercią lub zagrożeniem życia bądź poważnym zranieniem, zagrożeniem fizycznej integralności własnej czy innych ludzi, reakcja tej osoby obejmowała intensywny strach, poczucie bezradności lub zgrozy.
REAKCJA TRAUMATYCZNA, STRATEGIE PATOLOGICZNE Poczucie winy za ocalenie: osoba doświadcza poczucia winy, ze żyje kiedy inni zginęli; ma do siebie pretensje, że nie była w stanie zapobiec czyjejś śmierci, że być może nie zrobiła wszystkiego, co mogła; bezpodstawnie obwinia się za doprowadzenie do zdarzenia, mimo że nie ma w tym jej udziału. Syndrom sztokholmski: osoba przeżywa pozytywne uczucia wobec sprawcy współczuje mu, odczuwa wdzięczność za darowane życie, doświadcza specyficznego poczucia przywiązania i bliskości.
REAKCJA TRAUMATYCZNA, STRATEGIE PATOLOGICZNE Dotyk śmierci: osoba doświadcza załamania poczucia własnej niezniszczalności, dotkliwie kontaktuje się z realnością śmierci, która zaczyna wypełniać jej myśli, a w konsekwencji unika planowania przyszłości i budowania teraźniejszości; następuje skrócenie perspektywy czasowej i utrata nadziei na przyszłość. Plany zemsty: osoba nieustannie myśli o pomszczeniu sprawców zdarzenia, obsesyjnie obmyśla plany radykalnego odwetu wobec sprawcy.
REAKCJA TRAUMATYCZNA, STRATEGIE PATOLOGICZNE Odtwarzanie: wielokrotne opowiadanie o zdarzeniu, ciągłe powracanie do tych samych wątków; u dzieci powtarzanie zabaw, które symbolicznie wyrażają traumę, mimo że dziecko świadomie nie wiąże ich z przeszłymi zdarzeniami. Przewidywanie przyszłości: przekonanie o możliwości wpływania na przyszłość, wiara w prorocze sny i możliwość zapobieżenia podobnej tragedii w przyszłości.
REAKCJA TRAUMATYCZNA, STRATEGIE PATOLOGICZNE Izolacja: poczucie, ze nikomu nie można zaufać, nic nie jest stabilne i przewidywalne, a w konsekwencji unikanie innych i wycofywanie się z dotychczasowych relacji. Splątanie emocjonalne: przeżywanie bardzo silnych emocji negatywnych, mających związek z urazem i osobami, które przyczyniły się do zdarzenia traumatycznego; często emocje te są przenoszone na osoby bliskie i inne niezwiązane z urazem; u dzieci zdarza się przenoszenie emocji z urazu na osoby udzielające pierwszej pomocy i interwencji kryzysowej.
ZESPÓŁ STRESU POURAZOWEGO PTSD (post-traumatic stress disorder) Natrętne, powtarzające się wspomnienia doświadczenia traumatycznego. Powracające koszmary senne, sen krótki, trudności z zasypianiem. Nagłe uczucie, że traumatyczne doświadczenie powraca i trzeba je ponownie przeżyć. Silny dyskomfort psychiczny, związany z ekspozycją bodźców łączących się z traumatycznym doświadczeniem. Fizjologiczne doznania związane z ekspozycją bodźców wiążących się z traumatycznym doświadczeniem.
ZESPÓŁ STRESU POURAZOWEGO PTSD (post-traumatic stress disorder) Unikanie myśli, uczuć lub rozmów związanych z doświadczeniem traumatyzującym. Unikanie czynności, miejsc lub ludzi przywołujących wspomnienie traumy. Niemożność przypomnienia sobie ważnych aspektów traumatycznego do świadczenia. Człowiek nie może przypomnieć sobie wszystkich wątków do tyczących traumy. Znacznie mniejsze zainteresowanie ważnymi dawniej aktywnościami.
ZESPÓŁ STRESU POURAZOWEGO PTSD (post-traumatic stress disorder) Uczucie oddalenia od innych osób. Zawężony zasięg emocji. Poczucie skróconej przyszłości lub jej braku, wrażenie, że życie nie będzie już długo trwało. Drażliwość lub wybuchy gniewu. Trudności z koncentracją uwagi, np. w pracy. Nadmierna czujność na różnorodne bodźce i ewentualne zagrożenia, wykraczające poza zakres realnej oceny sytuacji. Skłonność do reagowania ucieczką w odpowiedzi na różne bodźce, niemające znaczenia dla innych, np. nagły hałas.
ZASADY INTERWENCJI KRYZYSOWEJ Natychmiastowość pomocy. Działanie, czyli aktywne uczestniczenie w procesie oceny sytuacji i wspólne ustalanie planu działania. Umożliwienie powrotu do poprzedniego stanu równowagi psychicznej. Zaszczepienie nadziei. Zapewnienie wsparcia, głównie poprzez swoją obecność i dostępność w czasie procesu.
CECHY OSOBY INTERWENIUJĄCEJ Umiejętność wyrażenia emocjonalnego wsparcia. Cierpliwość, akceptacja, postawa stosownej troski i szacunku. Wzmocnienie poczucia własnej wartości. Aktywne słuchanie. Właściwa komunikacja. Empatia i gotowość przyjęcia uczuć osoby wspomaganej. Przyspieszenia zrozumienia własnych problemów i ich reperkusji. Motywowanie poprzez nieinwazyjne wywieranie wpływu. Rozwój strategii rozwiązywania problemu. Kreatywność.
INTERWENCJA KRYZYSOWA NALEŻY: wysłuchać, dawać wsparcie emocjonalne ułatwiające odreagowanie, przeciwdziałać tendencjom do zaprzeczania, dokonać oceny dotychczasowych sposobów radzenia sobie, szukać sprawdzonych strategii działania, stworzyć plan pomocy.
INTERWENCJA KRYZYSOWA NALEŻY UNIKAĆ: pocieszania, dawania rad, pouczania, tłumienia reakcji emocjonalnych, pospieszania w działaniu, wymuszania szybkich decyzji, zbyt szybkiego podawania leków uspakajających.
ŻAŁOBA
ŻAŁOBA WG. GRAVESA Żal po stracie to złożona i długotrwała reakcja na utratę bliskiej osoby (lub innego ważnego obiektu, do którego jesteśmy przywiązani), zaczynająca się od zaprzeczania, a zakończona pogodzeniem się z utratą.
Pomoc profesjonalna ma najpierw dopomóc człowiekowi być w żałobie, a potem z niej wyjść.
OZNAKI POTRZEBY POMOCY SPECJALISTYCZNEJ DLA DZIECKA głęboka depresja, lęki separacyjne, długotrwałe zaburzenia w sferze snu i jedzenia, długotrwałej regresji w zachowaniu, naśladowanie zmarłej osoby i deklarowaniu stale chęć dołączenia do zmarłego, przedłużającej się utraty zainteresowań przyjaciółmi, odmowy uczęszczania do szkoły
PODSTAWOWE WSKAZANIA DO PRACY Z DZIECKIEM W ŻAŁOBIE Dziecko częściej potrzebuje empatycznego towarzyszenia niż rozmowy. Akceptuj to, co dziecko wnosi : chęć rozmowy, zabawy, milczenie, łzy. Wnieś jasno wątek straty bliskiej osoby, przy czym unikaj eufemizmów: np. nie mów wiem, że twoja babcia odeszła, zasnęła itp. Wyraź swoją gotowość rozmawiania z dzieckiem o przeżywanej stracie. Nie naciskaj na to, by dziecko mówiło o swoich przeżyciach. Wyjaśniaj i udzielaj odpowiedzi na pytania, adekwatnie do wieku dziecka.
PODSTAWOWE WSKAZANIA DO PRACY Z DZIECKIEM W ŻAŁOBIE Akceptuj wszystkie emocje dziecka także złość kierowaną do ciebie. Nie bój się okazać własnych uczuć, modeluj otwartość u dziecka. Pomóż wyrazić smutek, rozpacz, żal (parafrazuj, odzwierciedlaj, pomagaj dziecku uporać się z trudnymi uczuciami). Wyraźnie mów dziecku, że jego przeżycia są naturalne. Odbarczaj z poczucia winy. Pomagaj w odróżnianiu rzeczywistości od lękowych fantazji (co jeszcze może się wydarzyć!).
PRZEKAZUJ WSKAZÓWKI OPIEKUNOM Mówcie dziecku prawdę na temat doznanej utraty, nie chowajcie się za powiem ci kiedy indziej, nie używajcie abstrakcyjnych pojęć, bądźcie cierpliwi wobec powielania przez dziecko tych samych pytań. Zapewnijcie dziecko, że będzie miało taką samą/podobną opiekę, mieszkanie i inne warunki życia; gdyby miały one ulec zmianie powiedzcie to dziecku wprost, jasno tłumacząc, co się zmieni i kiedy. Generalna zasada im mniej dodatkowych zmian, tym lepiej! Nie izolujcie dzieci od emocji związanych ze śmiercią. Nie ukrywajcie własnych emocji, ale też nie zalewajcie nimi dzieci.
PRZEKAZUJ WSKAZÓWKI OPIEKUNOM Stwarzajcie okazję do rozmowy z dzieckiem, szanując też jego prawo do intymności w przeżywaniu tych trudnych chwil. Włączcie dziecko w rytuał pogrzebowy. Bądźcie blisko dziecka w sensie emocjonalnym. Dziecku jest szczególnie trudno wieczorami znajdźcie czas na bycie tylko z nim. Przyglądajcie się uważnie emocjom dziecka. Nie obarczajcie dzieci swoimi lękami i poczuciem zagrożenia. Powtarzajcie dziecku, że je kochacie i że poradzicie sobie w tej nowej sytuacji.
PRÓBY SAMOBÓJCZE I SAMOBÓJSTWA
PODSTAWOWA ZASADA POSTĘPOWANIA W WYPADKU ZGŁOSZENIA ZAMIARU POPEŁNIENIA SAMOBÓJSTWA Każde zgłoszenie należy traktować poważnie. Należy okazać czujność i zainteresowanie osobą zagrożoną samobójstwem. Może ona prosić o pomoc tylko raz!!! Samobójstwo jest zjawiskiem uwarunkowanym wieloczynnikowo.
SZEŚĆ CZYNNIKÓW PREWENCJI SAMOBÓJSTW Wg. SZWEDZKEJ NARODOWEJ RADY ZAPOBIEGANIA SAMOBÓJSTWOM (1997) Rozmowy o śmierci i samobójstwie. Termin samobójstwo ma różne znaczenia w odmiennych sytuacjach życiowych. Proces suicydalny polega na przekształceniu myśli w czyny. Samobójstwo nie jest nieuniknionym przeznaczeniem. Samobójstwu można zapobiec. Pomoc jest dostępna.
RYZYKO SAMOBÓJSTWA młody człowiek podejmował już próby samobójcze, nastolatek grozi samookaleczeniem, istnieją oznaki ciężkiej depresji, osoba po stracie kogoś bliskiego, uzależnienie od alkoholu i narkotyków, ciężka choroba somatyczna, samobójstwo w otoczeniu.
RYZYKO SAMOBÓJSTWA Sonneck, Sjogren (1990) Ustalenie, czy osoba wyznająca swój zamiar odebrania sobie życia, należy do jednej, czy kilku grup ryzyka. Ocena, czy człowiek jest w toku ostrego kryzysu suicydalnego, oraz określe nie rodzaju kryzysu (rozwojowy, związany z etapami życia, np. dorastania, czy też związany z traumatycznymi doświadczeniami życiowymi). Ustalenie fazy rozwoju tendencji autodestrukcyjnych: rozważenie argumen tów za i przeciw samobójstwu, czy też podjęcie już decyzji o zadaniu sobie śmierci.
WAŻNE Nie utrzymywać informacji o planach samobójczych w tajemnicy; Zapytać, czy są jeszcze inne osoby, które powinny wiedzieć o samobójczych zamiarach rozmówcy; Usunąć dostępne środki pozbawienia się życia; Poinformować najbliższych i poinstruować o sposobie zachowania w takiej sytuacji; Umówić się: nie robię sobie krzywdy przez 24 godziny.
JEŻELI UCZEŃ POPEŁNIŁ SAMOBÓJSTWO Może dojść do zjawiska zarażania się samobójstwem. Należy zidentyfikować uczniów w złym stanie emocjonalnym lub ze skłonnościami samobójczymi i otoczyć ich większą opieką i wsparciem. Koledzy szkolni, pracownicy szkoły i rodzice uczniów powinni być poinformowani o wydarzeniu. Należy również stworzyć możliwość do przepracowania emocji z tym związanych.
JEŻELI UCZEŃ POPEŁNIŁ SAMOBÓJSTWO W czasie dyskusji, rozmów nie można dopuścić do gloryfikowania tego typu zachowań oraz do idealizacji osoby samobójcy. Nie należy organizować uroczystości o charakterze wspominkowym, ani apeli szkolnych na których przekazuje się informacje o zdarzeniu. Uczniowie powinni uzyskać informację o miejscach, w których uzyskaliby pomoc w czasie kryzysu oraz numery telefonów zaufania.
SERDECZNIE DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ