Rozdział 3. Art banking i fundusze rynku sztuki

Rozdział 3. Art banking i fundusze rynku sztuki Obrotem arcydziełami zajmują się prywatni kolekcjonerzy, dealerzy, brokerzy, domy aukcyjne, galerie sztuki oraz inne uprawnione do handlu instytucje (muzea i fundacje). W ostatnim czasie wiele banków (w tym inwestycyjnych) utworzyło oddziały (art investing lub art banking) specjalizujące się w inwestowaniu na rynku dzieł sztuki zarówno na rachunek banku jak i klientów zaliczanych do segmentu private banking lub wealth management 1. Usługi świadczone w ramach art investing (art banking) obejmują: 1. Doradztwo w zakresie kupna dzieł sztuki, 2. Wycenę dzieł sztuki oraz ich ocenę techniczną, 3. Identyfikację stanu prawnego dzieł sztuki oraz potwierdzenie ich autentyczności, 4. Analizę trendów na rynku sztuki, 5. Przechowywanie, transport, ubezpieczenie i konserwację dzieł sztuki, 6. Reprezentowanie klienta podczas aukcji dzieł sztuki, 7. Negocjowanie cen kupna/sprzedaży, 8. Ewentualnie udostępnianie powierzonych dzieł sztuki (wystawy, targi sztuki). Szacuje się, że na świecie w 2013 r. już 83 proc. prywatnych banków oferuje swoim klientom usługi związane z inwestycjami na rynku sztuki, co wynika przede wszystkim z rosnącego popytu na tego typu usługi oraz z dużej konkurencji na rynku finansowym 2. Na przestrzeni kilku ostatnich lat zmieniło się podejście zarówno zarządzających portfelami jak i samych klientów do roli jaką pełni sztuka w budowie portfela inwestycyjnego. W 2012 jedynie 27 proc. menedżerów uważało poszerzanie portfela inwestycyjnego o dzieła sztuki jako spełnienie zachcianek czy też kaprysów bogatych inwestorów oznacza to spadek w stosunku do 2011 r. o 34 pkt. proc. 3. 1 Art banking stanowi zatem jedną z części private bankingu. Usługa wealth management skierowana jest to najzamożniejszych klientów segmentu privat banking. 2 Żelazek K. Inwestycje na długie lata, Rzeczpospolita, 24-26.12.2012, s. A12. Z kolei wg. badania Deloitte aż 71 proc. banków w Europie przygotowało swoją ofertę art bankingu, a 23 proc. zamierza zwiększyć swoje zainteresowanie rynkiem sztuki na przestrzeni lat 2013-2014. Ok. 57 proc. banków oferuje już doradztwo w zakresie inwestycji na rynku sztuki (art advisory), a 47 proc. pomaga klientom wycenić dzieła sztuki. Z uwagi na rosnące znaczenie sztuki w procesie budowy portfela inwestycyjnego koniecznym staje się wykreowanie nowych usług bankowości prywatnej takich jak: ochrona dzieł sztuki, stworzenie nowych strategii inwestycyjnych na tym rynku. Na podstawie: Deloitte Art & Finance Report, 2013, s. 12 i 30. 3 Na podstawie: Deloitte Art & Finance Report, 2013, s. 30. 1

Współpraca na linii bank-klient zwykle polega na kooperacji pomiędzy bankiem a domem aukcyjnym, który wyznacza dla klientów osobistego doradcę - art advisor 4. W porozumieniu z klientem bank tworzy portfel inwestycyjny dzieł sztuki klienta, a portfel ten ma realizować określony cel inwestycyjny. Inwestycje w sztukę - poza pasją inwestora - wymagają bowiem szerokiej wiedzy specjalisty i doświadczenia rzeczoznawcy 5. Rynek kolekcjonerów rządzi się swoimi prawami, dlatego dobrze jest skorzystać wiedzy ekspertów na ten temat, zwłaszcza jeśli sztukę traktuje się w kategoriach inwestycji. Z kilku tysięcy malarzy, którzy co roku opuszczają akademie sztuk pięknych, zaledwie kilku cieszy się później rynkowym uznaniem. Taktyka kupowania np. obrazów na chybił trafił w galeriach niekoniecznie musi się sprawdzić 6. Chyba, że obraz kupuje się tylko w celach dekoracyjnych - wtedy jest to wyłącznie sprawa gustu kupującego. Usługi banku w zakresie art investing polegają oprócz doradzania klientowi, jakie dzieła powinny znaleźć się w jego portfolio, także na wycenie konkretnych dzieł sztuki, realizacji zleceń kupna/sprzedaży od klienta, reprezentowania klienta w zawieraniu transakcji, w tym także transakcji aukcyjnych, serwisie posprzedażowym (zabezpieczenie, wysyłka, renowacja), ubezpieczeniu a także na zarządzaniu kolekcją dzieł 7. Przedmiotem art banking są 4 Wg raportu Deloitte niewiele z banków przyznaje na razie, że zna dobrze zagadnienia inwestowania na rynku sztuki: 43 proc. przedstawicieli europejskich banków oferujących usługi zarządzania majątkiem posiada dużą wiedzę na temat sztuki jako rodzaju aktywów. Wśród reprezentantów polskich banków odsetek ten wynosi ok. 25 proc. na podstawie: Deloitte Art & Finance Report, 2013, s. 30. 5 Marion Kahan, manager wystawy w Guggenheim Museum, zakupił w 1993 roku limitowaną kolekcję zdjęć Michaela Kenna za 500 dolarów. Na koniec tego samego dnia, wartość kolekcji szacowano już na 750 dolarów. Wytrawni inwestorzy na rynku dzieł sztuki cechują się poczuciem smaku i biznesowym wyczuciem. Sam gust nie wystarczy. Podobnie, jak same kalkulacje. Zasada jest jedna, nie należy decydować się na inwestycje, jeśli ma się więcej pieniędzy, niż wiedzy. 6 Na rynku finansowym powiedzielibyśmy, że strategia doboru obrazów do portfela polegająca na ich losowym doborze, a więc dywersyfikacja losowa, o ile stosunkowo dobrze sprawdza się na światowych giełdach, na rynku sztuki całkowicie zawodzi 7 Usługi świadczone przez private banking swoim klientom obejmują działalność w następujących obszarach działalności: 1. Strtegia szyta na miarę i informacja obejmująca identyfikację preferencji inwestora (tailored made strategy), określenie dla niego strategii inwestycyjnej, wybór obiektów do tworzonego portfela, wycena, ocena jakości oraz wartości artystycznej obiektów, a także analiza trendów rynkowych. 2. Strategie zorientowane na wykorzystanie szans rynkowych (top strategies and market opportunities) na podstawie rekomendacji ekspertów i pełnomocnictwa swoich klientów przedstawiciele banku biorą udział w aukcjach lub dokonują zakupów na rynku aukcyjnym. 3. Zarządzanie spadkiem (estate planning) wycena wartości majątku zawartego w dziełach sztuki oraz obsługa prawna w tym podatkowa. 4. Sponsoring targów sztuki, wernisaży i innych przedsięwzięć (events sponsoringship) jako element promocji i wzmacniania pozycji rynkowej artystów, w których dzieła zainwestowali klienci banku. 5. Pomoc w zakresie ubezpieczenia dzieł sztuki, transportu, a także reprezentowanie klientów przed właściwymi urzędami (curatorial management). Na podstawie: Niedziółka P. Inwestycje w sztukę oraz perspektywy rozwoju rynku sztuki w Polsce, w [red.] Pruchnicka-Grabias I. Inwestycje alternatywne, CeDeWu, Warszawa 2008, s. 187-215. 2

głównie obrazy i rzeźby, a transakcji dziełami sztuki dokonuje się w renomowanych domach aukcyjnych. Doradca finansowy zatrudniony w banku w przeważającej większości przypadków nie jest historykiem sztuki i nie potrafił wskazać, który obraz może okazać się w przyszłości świetną inwestycją. Jeśli klient private bankingu jest zainteresowany inwestycjami w sztukę, po prostu przedstawiany jest fachowcom z branży. Wiele banków inwestycyjny prowadzi na zlecenie klientów usługę, którą można nazwać art management - w ich imieniu dokonują transakcji kupna i sprzedaży eksponatów, a także zajmują się ubezpieczeniem zakupionych dzieł sztuki i ich wypożyczaniem (udostępnianiem) muzeom i galeriom. Profesjonalne zarządzanie dziełami sztuki chroni właścicieli dzieł przed wieloma pułapkami. Właściciele dzieł sztuki bardzo często zamiast myśleć o realizacji zysków ze wzrostu dzieł cen sztuki, podążają w kierunku rozbudowywania kolekcji. Jest im po prostu trudno rozstać się z obrazem, który nie dość, że uświetnia np. gabinet, to w dodatku z wiekiem zyskuje na wartości. Współpraca miedzy zarządzającym portfelem inwestycyjnym, doradcą rynku sztuki oraz klientem w zakresie usług private bankingu została pokazana na rys. 15. Rysunek 1. Mapa wzajemnych relacji występujących w schemacie klient, zarządzający doradca rynku sztuki 3

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Deloitte Luxemburg ArtTactic Art & Finance Report, 2013. Pomysł uczynienia z rynku sztuki alternatywny dla rynku finansowego zaproponował w 1904 r. francuski finansista Andre Level, który przekonał dwunastu innych inwestorów, aby każdy z nich zainwestował 212 franków w nowy fundusz inwestycyjny La Peau de l'ours (Skóra niedźwiedzia), skierowany na rynek sztuki nowoczesnej. Przez następne 10 lat fundusz zakupił ponad 100 obrazów i szkiców, łącznie z pracami Picasso i Matisse. Cała kolekcja została sprzedana w dniu 2 marca 1914 roku na aukcji w Hotelu Drouot 8 w Paryżu za cenę ponad dziesięciokrotnie wyższą od ceny zakupu. Po ostatecznym rozliczeniu okazało się, że partnerzy czterokrotnie pomnożyli swoje początkowe inwestycje. Z kolei w 1970 r. największy, brytyjski fundusz emerytalny pracowników kolei brytyjskiej zainwestował w dzieła sztuki ok. 100 mln USD (tj. ok. 3 proc. wartości całego portfela inwestycyjnego) korzystając z porad pracowników domu aukcyjnego Sotheby s. Fundusz zakupił ok. 2 400 indywidualnych prac, w tym: dzieła starych mistrzów, rysunki, prace impresjonistów, chińską porcelanę, afrykańską sztukę plemienną, książki, manuskrypty, dzieła sztuki średniowiecznej, wyroby ze srebra. Po nabyciu dzieł sztuki fundusz nie zarządzał posiadanym portfelem, traktując inwestycję długoterminowo, stosując strategię kup i trzymaj. Dzieła nie były wypożyczone do muzeum lecz przechowywane w klimatyzowanym pomieszczeniu. W 1983 r., po zmianie zarządzającego portfelem, fundusz przez następne 15 lat systematycznie wyprzedawał posiadane dzieła sztuki. Najwyższe stopy zwrotu udało się wtedy osiągnąć na: - Sprzedaży w 1997 r. Pejzażu weneckiego za 7 mln USD, kupionego w 1975 r. za 330 000 USD 9, - Sprzedaży jednego z dzieł Moneta za 9 mln USD w 1989 r., kupionego w 1979 r. za 380 000 USD 10. Po podsumowaniu stóp zwrotu uzyskanych z dzieł sztuki należących do różnych okresów malarskich, okazało się, że stopy zwrotu uzyskane ze sprzedaży 25 obrazów impresjonistów 11 były wyższe niż stopy zwrotu z innych okresów, a także innych aktywów (w tym indeksów giełdowych). Sześćdziesiąt z 2 400 dzieł dało 1/3 całego zysku z części artystycznej funduszu. W okresie 1975 1999 średnia roczna stopa zwrotu funduszu z części dzieł sztuki wyniosła 4 proc., znacznie mniej niż stopa zwrotu z pozostałych aktywów funduszu (tj. części 8 Jest to największy dom aukcyjny we Francji. Jego działalność została przybliżona w rozdziale 2.3. 9 Co daje średnią geometryczną stopę zwrotu równą 14,89 proc. 10 Średnia geometryczna stopa zwrotu tej inwestycji była równa 37,23 proc. 11 Dzieła impresjonistów były sprzedawana w okresie 1987 1999. 4

bez dzieł sztuki) 12. W tym samym okresie czasu indeks S&P 500 wzrastał średniorocznie o 17 proc. 13. Wzorując się na pozytywnych przykładach inwestowania na rynku sztuki, w 1979 r. nowojorski Citibank 14 zaoferował swoim klientom w usługę art bankingu. Zarząd motywował wprowadzenie nowoczesnej oferty chęcią wyróżnienia najbardziej elitarnych klientów. Nie spodziewano się wówczas, że obrazy, meble, rzeźby i leciwa biżuteria staną się narzędziami inwestycyjnymi. W celu przyciągnięcia zamożnych klientów banki inwestycyjne połączyły swoje siły tworząc wspólnie instytucje mające pomóc klientom w poruszaniu się na rynku sztuki oraz w celu zarządzania kolekcjami tych inwestorów, często wartymi miliony dolarów. Np. Citigroup Inc. w dziale private bankigu zatrudniał na koniec 2006 r. aż 6 specjalistów tj. dwa razy więcej niż w 2002 r. Na koniec 2012 r. było ich już 24. Bank zatrudnia również także specjalistów od wyceny biżuterii 15. Innych 12 specjalistów z zakresu wyceny dzieł sztuki zostało zatrudnionych w Bazylei w banku UBS. W ubezpieczeniowej grupie AIG w 2004 r. powstał zespół biegłych, których zadaniem jest wycena dzieł sztuki w domach klientów w przypadku wystawiania przez firmę polisy zabezpieczającej przed skutkami powodzi, pożaru i innych wypadków. W banku Barclay s specjalista z ramienia banku towarzyszy klientom jako konsultant w trakcie ich wizyt na aukcjach lub w galeriach dzieł sztuki. W innych bankach konsultanci pomagają klientom zgłębić arkana sztuki, przeprowadzają na ich zlecenie transakcje kupna lub sprzedaży dzieł, wypożyczają dzieła sztuki w imieniu klientów do muzeów lub też organizują wystawy. Oprócz tego zajmują się także opłatą koniecznych podatków, kosztów transportu i ubezpieczenia dzieł sztuki. W niektórych przypadkach banki udzielają także swoim klientom kredytu na zakup dzieł sztuki w 2007 r., a więc tuż przed początkiem kryzysu finansowego, miał miejsce wzrost udzielonych z tego tytułu kredytów w Citigroup o 80 proc. w stosunku do uchodzącego wcześniej za rekordowy roku 2006 16. Innym podejściem jest przyjmowanie przez banki dzieł sztuki jako zabezpieczenie udzielanego kredytu (collateral) tego typu kredyty były udzielane przez banki nowojorskie: Art Capital Group, PlatinumArt, Art Finance Partners, 12 W rzeczywistości znaczna część dzieł została sprzedana do 1990 r. Stopa zwrotu funduszu z okresu 1975 1990 z części dzieł sztuki fundusz wyniosła średniorocznie 13,1 proc. 13 Na podstawie Palmer J. Show me the Monet, Barrons z dnia 18.11.2002, s. 30. 14 W 1979 r. Citigroup zatrudnił doradców w zakresie inwestycji na rynku dzieł sztuki. 15 Strona internetowa: https://www.privatebank.citibank.com/whatwedo/artadvisoryfinance.htm (09.09.2013). 16 W takim przypadku można mówić o wykorzystaniu dźwigni finansowej (transakcji lewarowanych) przez klientów działów art investing. Na marginesie warto zauważyć, że spółka córka Citygroup: Citybank Art Advisory była jedną z pierwszych, która ok. 30 lat temu udzieliła kredytu zabezpieczonego dziełami sztuki. 5

Art Assure and Montage Finance 17. Pożyczki te są udzielane jedynie klientom zakwalifikowanym do grupy klientów private banking, ewentualnie posiadających duże aktywa (powyżej 5 mln USD). Szacuje się, że w procesie udzielania pożyczki pod zastaw dzieł sztuki, wartość pożyczki wynosi ok. 50 proc. wartości zabezpieczenia 18. Często stosowaną techniką jest okresowa wycena zabezpieczenia jeśli jego wartość obniży się poniżej ściśle określonej granicy, kredytobiorca wzywany jest do spłaty części finansowania lub do uzupełnienia zabezpieczenia 19. Z kolei U.S. Bank Ascent Private Capital Management, posiadająca w zarządzaniu portfele o wartości ok. 50 mln USD, jest w trakcie budowy programu pożyczek dla swoich klientów pod zastaw dzieł sztuki, a bank US Trust prowadził tę usługę na terytorium USA. Oprócz banków i instytucji finansowych oferujących kredyty pod zastaw dzieł sztuki występują też instytucje parafinansowe, które w swoje palecie usług posiadają wysoko oprocentowane pożyczki w kwocie kilku tysięcy USD zabezpieczone dziełami sztuki ich działalność można raczej porównać do lombardów niż sektora bankowego. Do tego typu firm można zliczyć takie spółki z USA jak: Art Finance Partners, Art Capital Group, Art Assure, Montagne Finance, Medalion i PlatinumArt oraz londyńską grupę finansową założoną w 2008 r. Borro, działającą także na terytorium Stanów Zjednoczonych. Należy wspomnieć także o chińskim projekcie rządowym, w którym chińskie instytucje finansowe mogłyby akceptować dzieła sztuki i inne przedmioty kolekcjonerskie jako zabezpieczenie kredytów i pożyczek udzielanych instytucjom kulturalnym 20. Wpierw jednak należy rozwiązać kwestie dotyczące budowy infrastruktury ułatwiającej tego typu pożyczki jak: weryfikację, uwierzytelnianie i certyfikację dzieł sztuki. Takiego systemu obecnie brakuje nie tylko w Chinach ale też w innych krajach. Udzielanie przez banki inwestycyjne kredytów, których zabezpieczeniem są dzieła sztuki, wydaje się zupełnie zrozumiałe bowiem w wielu przypadkach wartość obrazów wiszących na ścianach klientów stanowi stosunkowo duży udział w wartości ich majątku. Jednak znaczne grono instytucji finansowych z niechęcią odnosi się do udzielania kredytów 17 Ok. 41 proc. badanych kolekcjonerów dzieł sztuki gotowa była wykorzystać swoją kolekcję jako zabezpieczenie kredytów. Z tej grupy ok. 36 proc. ankietowanych klientów banków przyznało, że pieniądze z kredytu przeznaczyliby na działalność gospodarcza, 39 proc. ankietowanych na zakup nowych dzieł sztuki, a pozostali na spłatę innych kredytów. Na podstawie: Deloitte Art & Finance Report, 2013, s. 13 i 31. 18 Niedziółka P. Inwestycje w sztukę oraz perspektywy rozwoju rynku sztuki w Polsce, w [red.] Pruchnicka- Grabias I. Inwestycje alternatywne, CeDeWu, Warszawa 2008, s. 187-215. 19 Niektóre domy aukcyjne (np. Sotheby s) włączają do pakietu oferowanych przez siebie usług finansowanie pod zastaw dzieł sztuki (w przypadku domu aukcyjnego Sotheby s jest to 50 proc. szacunkowej wartości dzieła). Produkt nazywany jest art loan (krótkoterminowe finansowanie pomostowe z maksymalną kwotą 50 tys. USD) lub art term loan (finansowanie długoterminowe spłacane w ratach z dostępnym limitem 500 tys. USD dla osób, które nie zamierzają sprzedawać dzieł z kolekcji). 20 Decyzję podjęto na Szóstej Sesji Plenarnej Chińskiej Partii Komunistycznej w czasie 17. Komitetu w październiku 2011 r. 6

zabezpieczonych aktywami w postaci dzieł sztuki argumentując swoją postawę wprowadzeniem do ich portfela kredytowego takich kategorii ryzyka jak: ryzyko autentyczności dzieła sztuki, ryzyko niskiej płynności i ryzyko wyceny rynkowej dzieła 21. W przypadku instytucji finansowych należy być świadomym także faktu, że one same dokonują inwestycji na rynku sztuki budując własne, niekiedy bogate kolekcje. Pod koniec XIX w. i na początku XX w. duże banki inwestycyjne oraz korporacje dokonywały zakupów dzieł sztuki na masową skalę. I tak np. Morgan, Trick, Mellon, Ford, Lehman i Rockefeller koncentrowali się na XVIII w. brytyjskiej sztuce, a głównie portretach Gainsborough, Reynoldsa, Romneya i pejzażach: Conastable a, Crome a i Wilsona 22. Największe kolekcje dzieł sztuki posiadają dzisiaj: Deutsche Bank (60 tys. dzieł) 23, UBS (35 tys. dzieł) i JP Morgan (30 tys. dzieł) uchodzą one za na tyle duże, że pozwalają bankom skutecznie współzawodniczyć ze zbiorami największych muzeów na świecie. Dla porównania dodajmy, że w National Gallery Collection w Londynie na koniec 2012 r. znajdowało się ok. 2 300 dzieł sztuki 24. W przypadku banków jak i muzeów można mówić o inwestorach instytucjonalnych, charakteryzujących się bardzo długim horyzontem inwestycyjnym. Jednak warto podkreślić fakt, że banki mogą pozwolić sobie na większą swobodę finansową przy dokonywaniu zakupów dzieł sztuki niż charakteryzujące się ograniczonym budżetem muzea. W przypadku, gdyby banki przeznaczały na inwestycje na rynku sztuki zdecydowanie większe kwoty niż czynią to obecnie, mogłoby to stanowić zagrożenie dla aktualnego modelu muzealnictwa. Dziesięć najbardziej aktywnych banków na rynku sztuki w 2012 r. zostało zaprezentowanych w tabeli 20. Do najbardziej aktywnych banków w zakresie doradztwa na rynku sztuki zaliczyć można Deutsche Bank, UBS, Citi, Emigrant Bank 25 i ABN AMRO N.V., spośród których jedynie UBS nie oferuje swoim klientom usług finansowych z wykorzystaniem dzieł sztuki jako zabezpieczenia kredytu 26. Oferowanie przez banki swoim klientom usług finansowych związanych z rynkiem sztuki pozwala bankom poszerzyć paletę produktów przeznaczonych dla klientów, a tym samym przyciągnąć nowych. Jeszcze innym podejściem spotykanym w sektorze banków jest korzystanie z usług firmy 21 Jednak 18 proc. badanych banków oczekuje w 2013 r. dodania do swojego katalogu usług oferty sprzedaży certyfikatów inwestycyjnych funduszy dzieł sztuki. Na podstawie: Deloitte Art & Finance Report, 2013, s. 14. 22 Davis R. Art dealers s field guide, Capital Letters Publishing, Jacksonville Floryda 2009, s. 29. 23 Bank ten przyznał, że nie ma opracowanego planu sprzedaży dzieł z kolekcji. 24 Niektóre z banków decydują się udostępnić część swojej kolekcji muzeom, tak aby istniała możliwość ich podziwiania przez zwiedzających. Bank of America zaoferował nieograniczony dostęp do swoich zasobów dzieł sztuki, które jest gotów udostępniać galeriom odpłatnie. 25 Bank rozszerzył w 2012 r. swoją działalność na rynku europejskim. Oferuje on kredyty zabezpieczone dziełami sztuki wszystkim klientom, nie tylko tym z segmentu private banking, na okres od 1 do 2 lat. Minimalna wartość kredytu to 1 mln USD. Zabezpieczenie kredytu oprócz dzieł sztuki mogą stanowić też inne aktywa alternatywne. 26 Bank UBS oświadczył jednak, że oferuje on swoim klientom dostęp do takich usług za pośrednictwem Emigrant Bank Fine Art Finance. 7

dokonującej inwestycji na rynku sztuki, zamiast przeprowadzania tych inwestycji samodzielnie. Jako przykład można podać tutaj londyński Art Fund Group, działający na rynku sztuki od 2002 r. i będący jednym z kluczowych partnerów dla takich banków jak: Emirates National Bank of Dubai czy też Santander Bank. Inna grupa banków np. Societé Generale Private Banking i HSBC Private Banking współpracuje z firmą 1858 Ltd. w zakresie doradztwa w obszarze sztuki. Myśląc o aktywności banków na rynku sztuki warto też odnotować ich działalność jako sponsorów wielu wydarzeń i wystaw. Według badań przeprowadzonych przez Deloitte w 2012 r. 71 proc. światowych banków świadczących usługi private banking oferowało swoim klientom inwestycje na rynku sztuki, 57 proc. z nich udostępniało usługę doradztwa w zakresie inwestowania na rynku sztuki, a 47 proc. banków pomoc w wycenie dzieł sztuki. Z kolei z badania przeprowadzonego wśród zarządzających portfelami inwestycyjnymi wynikało, że 37 proc. z nich oferowało klientom zarządzanie portfelem dzieł sztuki (w 2011 r. było to 17 proc.), a 40 proc. banków z sektora private banking świadczących usługi w zakresie pomocy w przekazywaniu i sukcesji aktywów finansowych, zamierza poszerzyć usługę private banking również o inwestycje w sztukę. Z grona banków świadczących usługi private banking 30 proc. z nich oferuje już swoim klientom możliwość zakupu certyfikatów inwestycyjnych funduszy dzieł sztuki (w 2011 r. było to 11 proc. ankietowanych banków), a 26 proc. oferowało też doradztwo w zakresie inwestycji w fundusze dzieł sztuki 27. Tabela 1. Dziesięć najbardziej aktywnych banków na rynku sztuki w 2012 r. Lp. Nazwa banku Lokalizacja Działalność Wielkość kolekcji dzieł Data utworzenia banku Rozpoczęcie działalności na rynku sztuki 1 Deutsche Bank Frankfurt 2 UniCredit Mediolan 3 UBS Zurych 4 JP Morgan Chase &Co. Nowy Jork Kolekcjonowanie, doradztwo, usługi finansowe 60 000 1870 1979 Kolekcjonowanie, program kredytów 60 000 1473 b.d. Doradztwo, kolekcjonowanie 35 000 1998 28 1970 Kolekcjonowanie, usługi finansowe 30 000 1799 1959 5 Bank of America Charlotte 6 ABN Amro Bank N.V. Holandia Kolekcjonowanie, konserwacja, program kredytów, usługi finansowe b.d. 1923 2008 Doradztwo, kolekcjonowanie, usługi finansowe 10 000 2010 29 1977 27 Deloitte Art & Financial Report 2013, 2013, s. 35. 28 Powstały w wyniku fuzji CBG i SBV. 29 Powstały w wyniku fuzji ABN AMRO i Fortis Banku. 8

7 Credit Suisse Zurych Kolekcjonowanie, program kredytów 5 000 1856 1975 8 BNL BNP Paribas Group Rzym Kolekcjonowanie, program kredytów, konserwacja 5 000 1967 b.d. 9 Citi Art Advisory Nowy Jork Doradztwo, usługi finansowe Nie posiada 1812 1979 Doradztwo, usługi finansowe Nie posiada 1850 b.d. 10 Emigrant Bank Fine Art Finance Nowy Jork Źródło: Skate s Annual art investment report. Part II, New York 2012, s. 24. Niezmiernie trudno jest uzyskać informacje na temat opłat pobieranych przez banki za usługi świadczone przez nie na rynku dzieł sztuki. W wielu przypadkach jest to opłata za ilość godzin poświęconych przez specjalistę sprawom klienta, co przypomina rozwiązania stosowane przez firmy konsultingowe czy prawnicze. W sytuacji sprzedaży przez bank dzieł sztuki należących do klienta, banki pobierają prowizję w postaci 10 proc. uzyskanej ceny danego dzieła 30. Rozliczenie z klientem może przebiegać też w odmienny sposób - koszt usługi art bankingu, tj. reprezentacji podczas aukcji, doradztwa przy budowie kolekcji oraz weryfikacji sięga 10 proc. wartości portfela dzieł sztuki 31. Podstawowe zasady inwestycyjne stosowane przy doborze portfela inwestycyjnego na rynku art banking zalecane klientom przez banki inwestycyjne to m.in.: Znalezienie artysty, który nie jest dostatecznie znany, ale już wzbudził zainteresowanie mediów i krytyków na rynku kapitałowym można by mówić o poszukiwaniu niedowartościowanych akcji. Inwestorzy, którym brak wiedzy w obszarze sztuki, powinni zainteresować się zakupami fotografii, litografii, mebli lub starodruków - wartość takich dzieł łatwiej szacować i jest ona bardziej stabilna, niż w przypadku obrazów i rzeźb. Należy nabywać tylko to, co się podoba klientowi. Jeśli inwestycja nie okaże się rentowna, pozostanie przyjemność posiadania. Ten punkt wzbudza wśród bankierów wiele kontrowersji z uwagi na fakt, że gusta klienta mogą zdecydowanie różnić się do aktualnie panujących tendencji na rynku dzieł sztuki. Obrazy wybrane przez klienta mogą należeć do kategorii, której roczna stopa zwrotu jest niższa niż w stopa zwrotu dzieł sztuki z innych kategorii (czy też stylów). 30 Największe domy aukcyjne pobierają po 10 proc. wartości wylicytowanego dzieła od każdej ze stron transakcji, tj. kupującego i sprzedającego. 31 Niedziółka P. Inwestycje w sztukę oraz perspektywy rozwoju rynku sztuki w Polsce, w [red.] Pruchnicka- Grabias I. Inwestycje alternatywne, CeDeWu, Warszawa 2008, s. 187-215. 9

Najpotężniejszą dziś instytucją, która zajmuje się obsługą inwestycji w sztukę - również w Polsce - jest UBS 32 - szwajcarski lider wśród banków inwestycyjnych. Poza tym, podobne usługi oferują m.in.: Citibank, Deutsche Bank, J.P. Morgan Chase & Co., Bank of America. Najwięksi gracze na rynku bankowym mają już w swoim portfolio ekskluzywną ofertę art bankingu - nie tylko z tego powodu, że klientów wymagających i zamożnych przybywa, ale również dlatego, że jest to świetny pomysł na umocnienie wizerunku (corporate image) i reklamę 33. Mecenat, luksus i indywidualizacja oferty to dla każdego banku komplet synonimów najbardziej pożądanych. Zarządy banków zdają sobie sprawę, że mecenat kultury i sztuki jest jednym z ważniejszych obszarów działalności na rzecz społeczeństwa, dlatego też w zbiorach PKO BP znajdują się prace ponad 30 wybitnych artystów, m.in.: M. Abakanowicz, S. Gierowskiego, J. Modzelewskiego, M. Chlandy. Innym przykładem zaangażowania banków na rynku sztuki może być przekazanie przez PKO BP w 2011 r. do kolekcji Muzeum Sztuki Współczesnej MOCAK rzeźby autorstwa M. Bałki. W związku z tym coraz częściej mówi się też o corporate collecting, tj. firmowym kolekcjonowaniu dzieł sztuki 34. W Banku Millennium i BRE Banku usługa art bankingu przeznaczona jest dla klientów, których płynne aktywa wynoszą co najmniej 1 mln zł. W Banku Millennium usługa ta został uruchomiona na początku 2012 r., a sam bank nawiązał współpracę z Desą Unicum, razem z którą wspólnie organizuje dla klientów banku wystawy i spotkania z artystami, zamknięte seminaria m.in. nt. ubezpieczenia dzieł sztuki czy rozpoznawania ich autentyczności. Z kolei w BRE Banku usługa art bankingu funkcjonuj już od 2008 r., a bank współpracuje m.in. z takimi partnerami zewnętrznymi jak: Rempex, Galeria Reflexy. Eksperci obu tych firm przygotowują propozycje zakupowe dla klientów art bankingu BRE Banku. Na początku 2012 r. usługę art bankingu zaproponował Citi Handlowy adresując ją do klientów posiadających Kartę Korzyści i Przywileje Gold lub Gold Select, dysponujących kapitałem w wysokości co najmniej 200 tys. zł. Zewnętrznym partnerem jest dla tego banku Desa Unicum, a w ramach tej współpracy klienci banku mają możliwość: dokonania bezpłatnej wyceny obrazu, dostępu do indywidualnych konsultacji z ekspertami domu aukcyjnego i do prowadzonych przez nich seminariów na temat rynku sztuki. Usługa skierowana jest zarówno do początkujących jak i doświadczonych kolekcjonerów. Z kolei bank Noble Bank i Noble Concierge pro- 32 W banku UBS zaledwie 20-25 proc. wszystkich sprzedanych dzieł sztuki w 2011 r. stanowiły dzieła o wartości od 10 tys. do 100 tys. USD. Pozostała część to dzieła o wartości poniżej 10 tys. USD. Na podstawie strony internetowej: http://www.ubs.com/ (06.02.2013). 33 Usługi private banking są oferowane w Polsce osobom, których status materialny najczęściej odpowiadałby minimum stawianym takim klientom w krajach Europy Zachodniej. 34 Kopcińska M. Sztuka firmowa, Poradnik bankowy, 3/2013, s. 24. 10

ponują swoim klientom usługę art bankingu od 2008 r. 35 bank współpracuje z różnymi galeriami i domami aukcyjnymi jak np. Polswiss Art. Opłaty transakcyjne pobierane są przez bank nie od klientów ale od galerii lub domów aukcyjnych. W Noble Banku istnieje możliwość zaciągnięcia przez klienta kredytu inwestycyjnego pod zastaw dzieł sztuki, co w Polsce należy do niszowych usług. W Raiffeisen Bank Polska usługa art bankingu oferowana jest wszystkim klientom, ale żeby można było dokonać efektywnej alokacji aktywów wartość portfela klienta powinna wynosić co najmniej kilkadziesiąt tysięcy złotych. Usługi doradcze na rynku sztuki (art advisory) są świadczone przez bank od początku 2012 r. Zewnętrznym partnerem banku jest firma NWAC działająca na rynku sztuki od 2008 r., zajmująca się niezależnym doradztwem, specjalizująca się w polskiej sztuce II połowy XX w. i najnowszej 36. Z ankiet przeprowadzonych w Polsce w 2013 r. (wypełniło ją osiem banków świadczące usługi private banking oraz 93 przedstawicieli rynku sztuki: galerii, domów aukcyjnych, kolekcjonerów i doradców) wynika, że tylko 18 proc. nie uważa dziś dzieł sztuki za aktywa finansowe. Aż 89 proc. ekspertów rynku sztuki przyznało, że zdaniem ich klientów sztuka należy do kategorii aktywów finansowych. Najczęściej decyzja o zainwestowaniu na rynku sztuki powodowana jest wartością emocjonalną, jaką stanowi dzieło dla inwestora (wskazuje na nią 84 proc. badanych), wartością społeczną (tzn. podnosi status społeczny 36 proc.), ale już 38 proc. inwestuje z intencją uzyskania zwrotu z inwestycji, a 31 proc. chce w ten sposób ograniczyć ryzyko inflacji. Większość ankietowanych banków uznało niepewność obecnej sytuacji gospodarczej za najważniejszy czynnik wprowadzenia usług związanych ze sztuką do palety wszystkich usług świadczonych przez bank. Wg. ocen ekspertów roczna stopa zwrotu z inwestycji na tym rynku, dłuższych niż 15 lat wynosi 46,6 proc, natomiast inwestycje trwające od roku do pięciu lat przyniosły rocznie zaledwie 0,2 proc. Znaczna część doradców (59 proc.) zgodziła się ze stwierdzeniem, że najważniejszym czynnikiem, dla którego oferują swoją pomoc klientom w procesie inwestycji na rynku sztuki, jest możliwość dywersyfikacji portfela inwestycyjnego. Z kolei 44 proc. ankietowanych kolekcjonerów przyznało, że dywersyfikacja portfela inwestycyjnego była dla nich głównym powodem inwestowania na rynku sztuki w 2012 r. 37 Na rynku art investing spotyka się także podejście czysto ekonomiczne do dzieł sztuki, które kupowane w celach inwestycyjnych są pozbawione tzw. wartości dodanej tzn. inwestorzy nie mogą, czy też nie chcą powiesić obrazów na ścianach i cieszyć nimi oczu. Sztu- 35 Poprzez zamożnego klienta rozumiano wtedy osobę fizyczną o miesięcznych przychodach wynoszących co najmniej 20 tys. zł. Przy doradzaniu klientom Noble Banku pomagał wtedy dom aukcyjny Desa. 36 Kuc M. Piękna alternatywa dla typowych lokat, Rzeczpospolita, Moje Pieniądze, 24.05.2013, s. F4. 37 Deloitte Art & Finance Report, 2013, s. 13. 11

ka jest jedynie alternatywną inwestycją, porównywalną do złota czy zboża. Mimo to moda na art investing wciąż nabiera rozpędu, inspirowana kolejnymi publikacjami i rynkowymi analizami. 12