CZYM JEST INTEGRACJA SENSORYCZNA? Teoria integracji sensorycznej (SI skrót używany powszechnie w Polsce pochodzi od angielskiej nazwy metody: sensory integration) została stworzona w latach 60. XX wieku przez Annę Jean Ayres. Integracja sensoryczna to umiejętność gromadzenia przez mózg wrażeń ze wszystkich zmysłów, rozpoznawania ich, przetwarzania i integrowania ze wcześniejszymi doświadczeniami w taki sposób, aby mogły być wykorzystane w celowym działaniu i aby reakcja organizmu na te wrażenia była adekwatna. Zaburzenia przetwarzania sensorycznego zwane również Zaburzeniami Integracji Sensorycznej to złożona dysfunkcja układu nerwowego, zaburzająca rozwój dzieci i dorosłych. Osoby z Zaburzeniami Przetwarzania Sensorycznego nieprawidłowo interpretują odbierane codziennie informacje sensoryczne, takie jak dotyk, dźwięk, czy ruch. Jedni mogą czuć się nadmiernie bombardowani ilością bodźców, inni poszukiwać intensywnych doznań sensorycznych, a jeszcze inni mogą prezentować odmienne symptomy. Wszystkimi procesami życiowymi kieruje mózg. Ośrodkowy układ nerwowy za pomocą zmysłów zbiera wszystkie informacje z ciała i z otoczenia: wzrokowe, słuchowe, węchowe, smakowe, dotykowe, proprioceptywne ( czucie ciała; z mięśni, ścięgien, stawów) i przedsionkowe (odbierające ruch; mówiące o położeniu w przestrzeni). Jeśli układ nerwowy potrafi te informacje sprawnie przyjąć, zorganizować i zintegrować, może na nie odpowiednio zareagować i sprawnie pokierować naszym zachowaniem. Jeśli na którymś poziomie funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego integracja zmysłowa (sensoryczna) jest zaburzona, do mózgu docierają nieprecyzyjne, niekompletne informacje, które mają wpływ na nasze nieprawidłowe reakcje. A to uwidacznia się w postaci problemów w życiu codziennym, a także w trudności z materiałem szkolnym, np. czytaniem, pisaniem, liczeniem. Każde dziecko, aby rozwijało się, powinno mieć zapewnioną możliwość zdobywania różnorodnych doświadczeń. Dziecko w wieku przedszkolnym ciągle doskonali swoje umiejętności sensoryczne: Trzylatek ma opanowane podstawowe umiejętności ruchowe. Coraz lepiej radzi sobie z samoobsługą, zaczyna sprawniej łapać równowagę. Czterolatek ma dużą potrzebę ruchu. Stopniowo doskonali umiejętności związane z dużą motoryką naśladowanie ruchów, podskakiwanie, skakanie i stanie na jednej nodze. Polepsza się jego uwaga słuchowa, co ma wpływ na wykonywanie dłuższych zadań. Pięciolatek uczy się precyzji i koordynacji ruchów ręki i oka, co pozwala mu coraz lepiej radzić sobie w zadaniach grafomotorycznych. Ma coraz lepszą uwagę wzrokową i słuchową. Jednak cały czas potrzebuje dużej dawki aktywności ruchowej. Poprzez doświadczenia związane z ruchem i dotykiem rozwija poczucie schematu ciała i orientacji w przestrzeni. Dziecko sześcio -, siedmioletnie zazwyczaj ma już dobrze ukształtowane mechanizmy integracji sensorycznej. Nie powinno mieć już problemów z koordynacją wzrokowo ruchową, prawidłowym siedzeniem przy stoliku, poprawnym trzymaniem ołówka. Potrafi się skoncentrować i nie jest podatne na rozpraszacze w otoczeniu. U dziecka z dysfunkcją integracji sensorycznej, zmysły współpracują ze sobą w sposób zaburzony, odbierają bodźce zbyt słabo lub zbyt silnie, a układ nerwowy nie potrafi skoordynować ich działania. Można by to porównać do orkiestry, w której brakuje dyrygenta. W efekcie orkiestra taka nie potrafi grać harmonijnie. Bywają dzieci niezgrabne. Takie, które mają kłopot z samodzielnym ubieraniem się, które niechętnie biorą udział w zabawach ruchowych, szybko się męczą. Inne przeciwnie są niespokojne, nadaktywne, impulsywne, mają kłopot ze skupieniem się na jednej czynności. Czasem sprawiają wrażenie agresywnych, bo lubią zderzać się i siłować z innymi.
Bywają dzieci, których drażni zbytnia bliskość innych osób, niespodziewane dotknięcie, przeszkadzają im głośne dźwięki, jasne światło, zapachy, smak potraw. Z dużą uwagą wpatrują się w paprochy na dywanie. Brzydzą się wziąć plastelinę do ręki i nigdy nie bawią się błotkiem w ogrodzie. Bywają dzieci z dużą wytrzymałością na ból albo zdają się nie odczuwać dużych różnic temperatur lub nie zwracają uwagi na drażniące, ostre zapachy czy dźwięki. ZABURZENIA PRZETWARZANIA SENSORYCZNEGO Wyróżnia się kilka rodzajów Zaburzeń Przetwarzania Sensorycznego. Każdy z nich może powodować różnorodne, złożone zachowania. Poniżej w ogólny sposób przedstawiono najczęściej występujące wzorce zachowań. DZIECI UNIKAJĄCE WRAŻEŃ SENSORYCZNYCH Niektóre dzieci/osoby z Zaburzeniami Przetwarzania Sensorycznego nadmiernie reagują na stymulację. Ich układ nerwowy odczuwa zwykłe doznania sensoryczne, jako bardzo intensywne, w efekcie czego czują się stale bombardowane przez odbierane bodźce. Stan taki nazywa się obronnością sensoryczną. Najczęstszą wówczas reakcją na bodźce jest reakcja walki lub ucieczki mająca na celu uniknięcie lub znaczne ograniczenie ilości bodźców. W efekcie przeciążenia układu nerwowego dzieci mogą również reagować agresją. Zaburzenie to może występować w obrębie każdego ze zmysłów. reagować na dotyk agresją lub wycofaniem się bać się wysokości i ruchu lub odczuwać mdłości w wyniku niewielkiego ruchu bądź wysokości niechętnie ryzykować oraz próbować nowych rzeczy czuć duży dyskomfort w zatłoczonych miejscach jeść mało zróżnicowane jedzenie i/lub mieć dużą wrażliwość na zapachy być nadmiernie pobudzone i aktywne Dzieci te mogą mieć zdiagnozowaną nadwrażliwość sensoryczną. DZIECI POSZUKUJĄCE WRAŻEŃ SENSORYCZNYCH Niektóre dzieci mają obniżoną reaktywność na bodźce. Ich układ nerwowy nie zawsze rejestruje lub rozpoznaje informację sensoryczną do niego docierającą. Wydawać się może, że dzieci te mają stałe zapotrzebowanie na stymulację sensoryczną, co może przejawiać się nieodpartą chęcią ruchu lub ciągłym poszukiwaniem innych, intensywnych doznań sensorycznych. prezentować nadmierną aktywnością ruchową będącej efektem jak i źródłem wrażeń sensorycznych odżywiających mózg nie reagować na ból i nie zauważać innych bodźców dotykowych; często i zbyt mocno dotykać inne osoby (co może wyglądać jak zachowanie agresywne) uczestniczyć w niebezpiecznych zabawach (np. zbyt wysokie wspinanie się) preferować intensywne, długo trwające zabawy typu huśtanie, kręcenie, często bez objawów dyskomfortu lubić bardzo głośne dźwięki np. głośno grająca muzyka, telewizor mieć opóźnioną mowę Dzieci te mogą mieć zdiagnozowaną podwrażliwość/niedowrażliwość sensoryczną.
DZIECI MAJĄCE OBNIŻONE UMIEJĘTNOŚCI RUCHOWE Niektóre dzieci z Zaburzeniami Przetwarzania Sensorycznego w efekcie tych zaburzeń mogą mieć trudności z planowaniem i wykonywaniem nowych ruchów i aktywności ruchowych. Często dzieci te są niezdarne, nieskoordynowane, przewracają się, mają problem z nauczeniem się wielu zabaw ruchowych. mieć trudności z aktywnościami manualnymi, pisaniem, zapinaniem guzików itp. mieć słabe umiejętności z zakresu dużej motoryki np. kopanie, łapanie, rzucanie piłki mieć trudności z naśladowaniem ruchów np. w zabawie mieć trudności z utrzymaniem równowagi, wykonaniem sekwencji ruchów lub obustronną koordynacją preferować znane aktywności i zabawy preferować aktywności statyczne, siedzące np. oglądanie telewizji, czytanie książki mieć trudności z wymową Dzieci te łatwo ulegają frustracji i mogą próbować manipulować i kontrolować otoczenie. Niektóre z tych dzieci mogą uciekać w świat fantazji. Mogą również próbować ukrywać swoje problemy planowania ruchowego pajacując i popisując się przed innymi lub unikając nowych aktywności wykonywanych w grupie. Dzieci te mogą mieć zdiagnozowaną dyspraksję opartą na zaburzeniach sensorycznych, czyli zaburzenie planowania ruchu. JAK ROZPOZNAĆ OBJAWY? - W okresie niemowlęcym można zauważyć pierwsze objawy zaburzeń integracji sensorycznej. Jeśli dziecko w momencie podnoszenia lub obracania płacze, napina ciało, wygina się i jest niespokojne, powinno zwrócić to uwagę rodzica. Powodem niepokoju niemowlaka, jest brak rozumienia położenia i ruchu jego ciała w przestrzeni. Dziecko nie wie, jakie ruchy wykonuje jego głowa i co się dzieje z jego ciałem, ponieważ bodźce płynące z mięśni, stawów i układu nerwowego nie są przetwarzane precyzyjnie. Niemowlęta z zaburzeniami integracji sensorycznej są drażliwe, częściej niż inne dzieci w ich wieku płaczą, mają problemy z przesypianiem nocy. - W okresie po niemowlęcym pojawiają się kłopoty z zachowaniem. Dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej często wpadają w złość. Ponieważ nie potrafią właściwie przetwarzać bodźców, źle reagują w miejscach, gdzie jest ich duże oddziaływanie (markety, zatłoczone autobusy). Dzieci te potrzebują specyficznej stymulacji, np. kręcą się wokół własnej osi, uwielbiają karuzele, dużo biegają i wspinają się. Preferują stałe, te same pokarmy. - U dzieci starszych pojawiają się trudności z samoobsługą (ubieranie się, posługiwanie się sztućcami). Do tego dochodzi szybkie męczenie się, zwłaszcza przy wykonywaniu precyzyjnych zadań, problemy z pisaniem, rysowaniem, rozumieniem zasad w bardziej złożonych grach. Terapia zaburzeń w zakresie integracji układów zmysłów może być prowadzona przez odpowiednio wyszkolonych terapeutów w specjalistycznych placówkach i gabinetach, lecz nieocenione rezultaty można osiągnąć w codziennym życiu przez dostarczanie dziecku odpowiedniej ilości i jakości bodźców oraz zwracanie uwagi na nie i ich znaczenie. Dobrze ukierunkowana zabawa dziecka lub z dzieckiem są najwłaściwszą i najprostszą formą terapii. Najlepiej byłoby, gdyby wyrównanie zaburzeń nastąpiło przed rozpoczęciem nauki szkolnej. Zwłaszcza praca z dzieckiem w okresie przedszkolnym przynosi najlepsze rezultaty. Dlatego istotna jest wnikliwa obserwacja dziecka i w przypadku stwierdzenia opóźnień podjęcie natychmiastowych działań wyrównujących.
PROPOZYCJE ZABAW WSPIERAJĄCYCH ROZWÓJ PROCESÓW SI ZABAWY ROZWIJAJĄCE ZMYSŁ RÓWNOWAGI I CZUCIA GŁEBOKIEGO Chodzenie po linie chodzenie po taśmie, sznurku, rozciągniętym na podłodze. Chodzenie po kamieniach chodzenie po stercie woreczków gimnastycznych, poduszek, podestach o różnych fakturach tak, by nie stracić równowagi. Gra w klasy skoki na jednej nodze po wyznaczonych polach, z jednoczesnym przesuwaniem krążka. Turlanie się z wyprostowanymi nogami i rękoma po podłodze, na której rozłożone są rzeczy o zróżnicowanej fakturze i twardości: materace gimnastyczne lub dmuchane, karimaty, koce. Przeciąganie liny. Zabawne pajacyki dorosły pokazuje/opowiada, co potrafi zrobić pajacyk: podskoki, wymachy rękami, krążenie ramion, ślizganie i obracanie się na brzuchu, na plecach, na pośladkach. ZABAWY ROZWIJAJĄCE ZMYSŁ DOTYKU Skrzynia skarbów do pudełka wsypujemy np. kaszę i kilka fasolek, guzików itp. Dziecko za pomocą dotyku ma znaleźć ukryte skarby. Można przygotować kilka pudełek w każdym skarby ukryte są w innych produktach (ryż, soczewica itp.). Co narysowałam? dorosły rysuje na plecach dziecka (lub dłoni) dziecka proste wzory. Dziecko ma narysować takie same wzory na dłoni lub na kartce. Co jest miękkie? dziecko szuka w pomieszczeniu przedmiotów, które są: miękkie, twarde, szorstkie, zimne itp. Dopasuj pary wybieramy kilka par jednakowych przedmiotów (klocki, guziki, kasztany itp.). Jeden przedmiot z każdej pary wkładamy do nieprzezroczystego worka, pozostałe przedmioty układamy przed dzieckiem. Dziecko za pomocą dotyku szuka w worku przedmiotu do pary. Malowanie pianką do golenia powierzchnię tacy, lustra, kafelek w łazience zwilżamy wodą, wyciskamy piankę do golenia a dziecko maluje palcami, dłońmi. ZABAWY ROZWIJAJĄCE ZMYSŁ WZROKU Obserwacja świata w powiększeniu obserwacja przedmiotów za pomocą szkła powiększającego lub lornetki. Szukanie dowolnych przedmiotów lub o określonych cechach; czerwonych, małych, roślin itp. O czym myślę? dorosły wybiera jakiś przedmiot będący w pomieszczeniu, nie mówi jego nazwy, jedynie daje kilka podpowiedzi dotyczących tego przedmiotu. Gdzie jest zajączek? dorosły puszcza zajączki na ścianę a dziecko śledzi tor ruchu zajączka samymi oczami, bez poruszania głową. ZABAWY ROZWIJAJĄCE ZMYSŁ SŁUCHU Słuchanie odgłosów do pustej puszki wkładamy kolejno różne przedmioty: spinacze, guziki, monety, groch, waciki. Dziecko odgaduje, co jest w środku. Dopasowywanie dźwięków do parzystej liczby jednakowych pojemników (np. po jajku niespodziance) wsypujemy różne przedmioty (kaszę, koraliki, ryż itp.) tak, by dwa pojemniki zawierały te same przedmioty. Dziecko odnajduje pary tak samo brzmiących grzechotek. Gdzie jest dźwięk? dziecko zamyka oczy, dorosły porusza się i w różnych miejscach stuka, dzwoni, tupie itp. Dziecko określa, z której strony jest dźwięk, czy dźwięk jest daleko od niego, czy blisko, czy pozostaje w miejscu, czy przesuwa się.
ZABAWY ROZWIJAJĄCE ZMYSŁ SMAKU I WĘCHU Co może tak pachnieć? w kilku pojemnikach gromadzimy różne produkty (kawa, skórka od cytryny, cynamon itp.). Dziecko wącha zapachy, opisuje wrażenia, może porównać zapach z obrazkiem, na którym jest przedmiot pachnący w taki sposób. Jak smakują kolory? dziecko próbuje produkty spożywcze w określonym kolorze (np. zielonym brokuły, groszek, sałata, galaretka), porównuje smaki, klasyfikuje od najmniej do najbardziej lubianego. KSIĄŻKI ZAWIERAJĄCE PROPOZYCJE ĆWICZEŃ I ZABAW WSPIERAJĄCYCH SI: B. Odowska Szlachcic, Metoda integracji sensorycznej we wspomaganiu rozwoju mowy u dzieci z uszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego B. Odowska Szlachcic, Terapia integracji sensorycznej. Ćwiczenia usprawniające bazowe układy zmysłowe i korygujące zaburzenia planowania motorycznego J. Silberg, Poznawanie zmysłów przez zabawę BIBLIOGRAFIA: M. Borkowska, K. Wagh, Integracja sensoryczna na co dzień P. G. Emmons, L. McKendry Anderson, Dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej M. Okrzasa, K. Zacharek, Integracja sensoryczna dlaczego w przedszkolu? w : Integracja sensoryczna. Biuletyn Polskiego Stowarzyszenia Terapeutów Integracji Sensorycznej rok 8, nr 4, grudzień 2008 J. Zapalska Brud, Integracja sensoryczna w przedszkolu, w: Edukacja w przedszkolu, kwiecień 2011 Opracowanie: E. Karnacewicz