Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology

Vol. 2/2003 Nr 1(2) Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology Wzrastanie, dojrzewanie i sprawność fizyczna dzieci i młodzieży w Polsce na przełomie XX i XXI wieku The developmenf and physical fitness of children and adolescents in Poland on the turn of the 20th century Marian Krawczyński Klinika Gastroenterologii Dziecięcej i Chorób Metabolicznych Instytutu Pediatrii AM w Poznaniu Adres do korespondencji: Instytut Pediatrii AM, Szpitalna 27/33, 60-572 Poznań, e-mail: pedgastro@sk5.usom.poznan.pl Słowa kluczowe: rozwój, wzrastanie, dojrzewanie, środowisko, akceleracja rozwoju, sprawność fizyczna Key words: development, growth, adolescence, environment, secular trend, physical fitness STRESZCZENIE/ABSTRACT Przedstawiono kierunek zmian zachodzących w procesie rozwoju fizycznego i sprawności fizycznej dzieci i młodzieży w Polsce. Analizowano czynniki społeczno-środowiskowe, różnicujące proces wzrastania i dojrzewania, akcelerację rozwoju fizycznego i zmiany w wynikach testów motorycznych młodzieży. Direction of changes in the process of development and physical fitness (data of growth and motoric tests) of adolescents in Poland, is presented. Secular trend, social and environmental factors differentiating growth and maturation are analyzed. Ocena wielokierunkowych zmian zachodzących w rozwoju osobniczym ująć je w kilku różnych wymiarach (aspektach): fizycznym (cechy morfologiczne, budowa i wymiary ciała), ruchowym (funkcja, motoryka, sprawność, wydolność), psychicznym (intelekt, kształtowanie cech osobowości), społecznym (funkcjonowanie w grupie, rodzinie, szkole itp.). Każda z wymienionych sfer rozwoju osobniczego kształtuje się indywidualnie w obrębie gatunku i różnie w czasie. Rozwój psychospołeczny najczęściej nie nadąża za rozwojem biologicznym, który kończy się zwykle około 20 roku życia. Najpóźniej jednak dochodzi do uzyskania dojrzałości (stabilizacji) ekonomicznej, często dopiero w czwartej dekadzie życia, a dla niektórych pozostaje ona nieosiągalna. Chociaż dynamika rozwoju ontogenetycznego człowieka podlega ogólnym zasadom stadialności (etapowości), to jednak tor rozwoju biologicznego jednostki jest indywidualnie różny. Każde dziecko rozwija 9

Praca oryginalna Endokrynol. Ped., 2/2003;1(2):9-16 się bowiem według własnego, w znacznym stopniu uwarunkowanego genetycznie, odziedziczalnego po rodzicach, programu. Na kanwę genetycznie zaprogramowanego rozwoju tkanek i narządów oraz metabolizmu ustrojowego nakłada się stymulacyjne oddziaływanie tzw. gry hormonalnej, o zróżnicowanym stopniu jej natężenia w zależności od rodzaju hormonu i okresu rozwoju osobniczego. Integracja ustroju w morfologicznie i funkcjonalnie zintegrowaną jednostkę biologiczną zachodzi pod modyfikującym (dodatnim lub ujemnym) wpływem szeroko pojętego środowiska, w którym zasadniczą rolę spełnia żywienie i aktywność ruchowa. Są to niekwestionowane biologiczne atrybuty życia i rozwoju. Zróżnicowanie oddziaływania środowiska i stopień nasilenia migracji ludności. sprzyjają umiarkowanej heterozji, czyli wymianie genów. Z biologicznego punktu widzenia jest to zjawisko pozytywne, umożliwia bowiem formowanie nowych fenotypów osobniczych w następnych pokoleniach. O tzw. wariancji fenotypowej decydują dwie jej składowe: endogenna, głównie genetyczna i egzogenna (środowiskowa), które muszą być uwzględniane dla prawidłowej oceny indywidualnego przebiegu rozwoju [1]. Uwzględniając wieloczynnikowe uwarunkowania procesu rozwoju nie można pominąć czynników środowiskowo-rodzinnych, w tym poziomu wykształcenia rodziców (ojca). Pośrednio, przez sposób wykorzystania dóbr materialnych, warunkuje ono poziom kultury zdrowotnej rodziny, a co raz częściej także kształtowanie postaw prozdrowotnych, decydujących o właściwej relacji do największej naszej wartości, jaką stanowi zdrowie. Ostatecznym wyrazem adaptabilności, czyli przystosowania ustroju do zmieniających się warunków środowiska, jest przede wszystkim sprawność funkcjonalna ustroju, a nie tylko wielkość i wymiary ciała. W zależności od udziału czynników genetycznych w uwarunkowaniu danej cechy (wysokość ciała jest np. silnie zdeterminowana genetycznie), kształtują się związki pomiędzy tzw. średnią rodzicielską tej cechy, a jej rozwojem u potomstwa. Na przykład zróżnicowanie wysokości ciała dzieci rodziców ze skrajnych grup (najwyższych i najniższych) sięgać może dwóch odchyleń standardowych [1]. Stopień zaawansowania rozwoju danej cechy ocenić można poprzez badania przekrojowe, czyli przeprowadzone jednorazowo w krótkim czasie w wybranej grupie populacyjnej lub klasie wieku. W ten sposób obliczając wartości średnie badanej cechy uzyskać można informację o poziomie jej rozwoju w chwili badania. Ponieważ rozwój nie jest stanem, lecz procesem kształtującym się w czasie, obiektywna jego ocena musi obejmować to zjawisko w ujęciu dynamicznym, przez śledzenie jego przebiegu w obrębie tej samej grupy lub indywidualnie, w możliwie najdłuższym czasie, najlepiej od urodzenia do uzyskania dojrzałości. Dane przekrojowe nie pozwalają na uchwycenie indywidualnych różnic dynamiki wzrastania, szczególnie dużych w okresie pokwitania. Z długofalowych badań lubelskich [2] wynika np., że chłopcy wcześniej dojrzewający w czasie swego skoku pokwitaniowego w wieku 11-131at osiągają 97 centyl, by po zakończeniu wzrastania znaleźć się na poziomie około 60 centyla. Chłopcy o zwolnionej dynamice wzrastania, jednocześnie zwykle późno dojrzewający, jeszcze w wieku 14-16 lat mogą zajmować pozycję na poziomie 3/10 centyla, by dopiero około 18 roku życia osiągnąć pozycję około 25 centyla. Chrząstek-Spruch [2] wskazuje również na znaczne indywidualne zróżnicowanie toru wzrastania, mimo osiągania identycznego poziomu docelowego danej cechy, np. wysokości ciała. Jest to wynikiem różnic czasowych inicjacji pokwitania, w tym również pokwitaniowego skoku wysokości ciała, o wyraźnym jego związku z somatotypem osobniczym. Ektomorficzny typ budowy ciała w większym stopniu koreluje z późniejszym dojrzewaniem i osiąganiem ostatecznie wyższego wzrostu. Odwrotne relacje dotyczą endomorfii, co wiąże się z pierwotnie większymi przyrostami wzrostu, ale również szybszym zarastaniem nasad kości długich i w rezultacie wcześniejszym zakończeniem wzrastania. Uwarunkowania środowiskowe W społeczeństwach niejednolitych rasowo lub etnicznie cechy te w znacznym stopniu warunkują zróżnicowanie auksologiczne społeczeństwa. Istotne znaczenie może mieć również szerokość geograficzna i klimat. W Polsce wśród wielu czynników decydujących o dynamice rozwoju osobniczego i jego zróżnicowaniu znajdują się wielokierunkowe oddziaływania środowiskowe. Zmiany warunków życia w Polsce, spowodowane kryzysem ekonomicznym przełomu lat siedem- 10

Kraczyński M. Wzrastanie, dojrzewanie i sprawność fizyczna... dziesiątych i osiemdziesiątych, a następnie zmiany ustrojowe, poprzez swój wyraz ekonomiczny w różnorodny sposób mogą modyfikować rozwój biologiczny dziecka [3]. W Polsce dość zgodnie podkreślano dotychczas istnienie środowiskowego zróżnicowania rozwoju w układzie: miasto-wieś. Największe różnice notowano między poziomem rozwoju dzieci i młodzieży aglomeracji wielkomiejskich a regionami wiejskimi północno-wschodniej Polski i okolic podgórskich. Stopień tego zróżnicowania zależny był jeszcze od stadium rozwoju i wieku badanych. Największe różnice w stopniu zaawansowania rozwoju fizycznego spostrzegano w okresie pokwitania. Badania Zakładu Antropologii we Wrocławiu [4] wykazały, że chłopcy wielkomiejscy w wieku 14 lat są średnio 0 5 cm wyżsi od swych rówieśników z małych miast, a o blisko 9 cm ze wsi. Są to różnice przekraczające wartość odchylenia standardowego. W 16 roku życia różnice te malały odpowiednio do 2,7 cm i 4,5 cm. Auksologiczne kontrasty międzyśrodowiskowe osiągają zatem maksimum w okresie skoku pokwitaniowego i są wyższe u chłopców niż u dziewcząt. Tym samym znajduje potwierdzenie hipoteza o większej ekosensytywności (wrażliwości na wpływy środowiskowe) chłopców niż dziewcząt. Tory rozwojowe dziewcząt okazują się bardziej stabilne [5]. Większa ekosensytywność procesu wzrastania chłopców jest wielokrotnie podkreślana. Zwraca się również uwagę, że wrażliwość chłopców jest większa na warunki kulturowe, a dziewcząt na sytuację bytową rodziny [6]. Ta zależność ma tłumaczyć znaczną część zmienności wysokości ciała chłopców i dziewcząt [7]. Międzyśrodowiskowe i międzypłciowe zróżnicowanie masy ciała są zdecydowanie mniejsze i do 14 roku życia dość wyrównane. W późniejszym wieku (16-18 r.ż.) dziewczęta ze środowiska wielkomiejskiego wyraźnie szczupleją, co znajduje wyraz w zmniejszaniu się grubości fałdu skórno-tłuszczowego. U 15/16-letnich dziewcząt wiejskich następuje proporcjonalnie wyższy przyrost masy ciała (2,4 kg) niż wysokości (0,9 cm). Dziewczęta wielkomiejskie w tym wieku wykazują przyrost masy ciała o 1,8 kg, a wzrostu 1,7 cm. Dziewczęta wielkomiejskie wyprzedzają również swe rówieśniczki wiekiem menarche: z małych miast o 4 miesiące, ze wsi o 9 miesięcy. Badania Hulanickiej i in. [8] przeprowadzone w latach 1978 i 1988, obejmujące dzieci 3 środowisk (wielkomiejskie, małomiasteczkowe, wiejskie) z różnych regionów kraju, potwierdzają dotychczasowe spostrzeżenia, że środowisko wielkomiejskie sprzyja u obu płci osiąganiu wyższego wzrostu i większej masy ciała. U dziewcząt wielkomiejskich menarche występowała również o 0,5 roku wcześniej niż u wiejskich. Chociaż młodzież wielkomiejska jest nadal najwyższa, to w dekadzie 1978-1988 wysokość chłopców zwiększyła się od 1,5 cm w małych miastach do 2,4 cm na wsiach, dziewcząt odpowiednio od 0,6 cm do 1,8 cm. Wyraźnie zwiększyła się więc wysokość ciała dzieci wiejskich. Mimo to nadal pozostają one najniższe. Zmalał jedynie dystans między wzrostem młodzieży wielkomiejskiej a wiejskiej. W tym 10-leciu ujawniono również późniejsze niż uprzednio występowanie menarche od 0,06 do 0,25 roku (największe u dziewcząt z małych miast). U chłopców z wielkich miast od okresu przedpokwitaniowego zauważalna jest tendencja do większej względnej masy ciała. Podobna zależność występuje od 14 roku życia u dziewcząt wiejskich w porównaniu do mieszkających w małych miastach. Stwierdzono również większe otłuszczenie dziewcząt niż chłopców. W 1988 roku największe dotyczyło dziewcząt wielkomiejskich, u których jednak relatywnie do wysokości masa ciała była mniejsza. U nich również wykazano zmiany w składzie ciała, wyrażające się zmniejszeniem masy mięśniowej przy zwiększonym otłuszczeniu (tzw. deficyt ciała szczupłego). Ta niekorzystna tendencja zmian proporcji wagowo-wzrostowych u młodzieży prawdopodobnie jest wynikiem nieprawidłowego żywienia i ograniczenia aktywności ruchowej. Zdaniem Hulanickiej i wsp. [8] dzieci z Warszawy uzyskują najwyższą w Polsce średnią wysokość ciała i najwcześniej dojrzewają. Dlatego też populację tę można uważać za optymalną, mogącą stanowić punkt odniesienia [9]. Różnice w rozwoju dzieci ze wszystkich regionów kraju w stosunku do dzieci z Warszawy są większe u chłopców. Wyniki tych badań wskazują, że nadal istnieje zależność wysokości i masy ciała od stopnia urbanizacji. Wyniki badań Charzewskiego [9] z lat 19771978 wskazują, że wykształcenie matek silniej niż ojców różnicuje wysokość ciała dzieci warszawskich. Z badań porównawczych Łaska-Mierzejewskiej i Łuczak [ 10] przeprowadzonych u dziewcząt w różnych regionach i grupach społecznych ludności wiejskiej (rolnicy, chłoporobotnicy, nierolnicy) w latach 1967 (n = 7886), 1977 (n = 7771) i 1987 11

Praca oryginalna Endokrynol. Ped., 2/2003;1(2):9-16 (n = 13556) wynika, że wysokość ciała i wiek dojrzewania płciowego dziewcząt wiejskich jest pozytywnie skorelowany z poziomem wykształcenia rodziców i zamożnością rodziny. Waliszko i Wich [11] reprezentują opinię, że w ciężkiej sytuacji ekonomicznej czynnik wykształcenia traci na znaczeniu. Menarche występowała najpóźniej u dziewcząt z rodzin tradycyjnie rolniczych. Późniejsze dojrzewanie byto również skorelowane z wielodzietnością rodziny. W pierwszej analizowanej dekadzie (1967-1977) stwierdzono znaczne zwiększenie wysokości i masy ciała oraz przyśpieszenie dojrzewania dziewcząt wiejskich. W następnym 10-leciu (1977-1987) ujawniono wyraźne zwolnienie tempa wzrastania i nieznaczne opóźnienie dojrzewania dziewcząt wiejskich. Odnotowano również zmniejszenie uprzednio spostrzeganych różnic między wyróżnianymi grupami społecznymi ludności wiejskiej. Niestety było to wynikiem opóźnienia dojrzewania grupy dziewcząt wcześniej dojrzewających [10]. Wiele badań wskazuje, że wzrastanie i dojrzewanie dzieci obydwu płci następuje tym później, im liczba dzieci w rodzinie jest większa [6]. Zdaniem Bielickiego i in. [5] główne znaczenie matu żywienie. Podobne spostrzeżenia, wynikające z oceny wieku menarche 6681 dziewcząt warszawskich w 1997, roku uzyskali Charzewski i in. [12]. Wykazali oni, że średnia wieku menarche wynosi 12,76 i nie uległa istotnej zmianie w porównaniu do 1986 roku, kiedy to wynosiła 12,79 +/-1,11 roku [13]. Tym razem nie różnicował jej poziom wykształcenia rodziców, co stwierdzano przed 11 laty. Natomiast tempo dojrzewania płciowego dziewcząt nadal było zróżnicowane w zależności od liczby dzieci w rodzinie. Najniższą średnią wieku menarche 12,45 odnotowano w rodzinach z 1 dzieckiem, najwyższą 13,13 z trojgiem i więcej dzieci. To największe zróżnicowanie średniej wieku menarche 0,68 dotyczyło rodzin z wyższym wykształceniem ojca. Ciekawe spostrzeżenia dotyczące wieku menarche dziewcząt z Górnego Śląska przedstawili Hulanicka i in. [14]. Wykazali oni, że również czynniki szkodliwe i niekorzystna sytuacja rodzinna (stężenie ołowiu w powietrzu, nikotynizm i alkoholizm rodziców) przyśpieszają dojrzewanie dziewcząt, niezależnie od poziomu wykształcenia rodziców i zagęszczenia mieszkań. Autorzy traktują to jako przejaw samoobrony organizmu, który wobec znacznego zagrożenia ze strony środowiska dąży do jak najwcześniejszego osiągnięcia dojrzałości [14]. Grabowska [6] w Dziecku konińskim poszerza spojrzenie na związek cech społeczno-środowiskowych z rozwojem dzieci i młodzieży. Potwierdza m.in. istnienie zależności dodatniej pomiędzy poziomem wykształcenia i statusem społeczno-zawodowym matek a wysokością ciała chłopców. Spostrzega dymorfizm płciowy w zakresie społeczno-środowiskowych uwarunkowań rozwoju, wyrażający się większym zróżnicowaniem wpływów na wysokość ciała córek. Jej zdaniem najsilniejszy wpływ tu wywierają: liczba dzieci w rodzinie, zawód ojca, sytuacja materialna rodziny, wykształcenie matki i stopień urbanizacji miejsca zamieszkania. U chłopców mniejsze znaczenie ma czynnik dzietności. Autorka reprezentuje również opinię, że rodzaj pracy zawodowej matki ma istotniejszy wpływ na kształtowanie wysokości ciała chłopców niż dziewcząt. Sposób realizacji opiekuńczo-wychowawczej roli matki ma mieć większe znaczenie dla wzrastania synów. Zawód ojca w większym stopniu ma modyfikować wzrastanie dziewcząt [6]. Wyróżniany na trzecim miejscu ogólny stan zdrowia, jako skorelowany również z procesem wzrastania i ostateczną wysokością ciała dzieci, w grupie badanej przez Grabowską i in. [6] wynikał z samooceny ankietowej, co może nie stanowić dostatecznie obiektywnej oceny jego wpływu. Generalnie uważa się jednak, że zarówno wysokość ciała, jak i stan zdrowia, tworzą wspólne odzwierciedlenie warunków życia w dzieciństwie (Peck i Vagero 1989, wg [7]). Do niedawna masa ciała chłopców zwiększała się równolegle ze stopniem urbanizacji miejsca zamieszkania [5]. Z badań Grabowskiej i in. [6] wynika, że istnieje wiele zmiennych istotnie różnicują cydr masę ciała obu płci, m.in.: dzietność rodziny, zawód matki, wykształcenie ojca, stopień urbanizacji ( wielkość osiedla ), a u dziewcząt dodatkowo wielkość obciążenia wysiłkiem fizycznym. Smukła sylwetka dziewcząt ma mieć związek z inteligenckim pochodzeniem matek i dobrymi warunkami mieszkaniowymi rodziny, wolnej od nałogu nikotynizmu [6]. Zdaniem Grabowskiej [6] związek poziomu edukacji matek z rozwojem dzieci w Polsce jest zależnością trwałą, ponadlokalną i odzwierciedlającą specyficzną rolę społeczną matki w organizacji warunków życia dzieci. Tak więc, biologicznym efektem zróżnicowania środowiskowego są istotne różnice w procesach wzrastania i dojrzewania dzieci i młodzieży [4]. U podstaw tego zróżnicowania leży prawdopodob- 12

Kraczyński M. Wzrastanie, dojrzewanie i sprawność fizyczna... nie wykonywanie pracy fizycznej przez młodzież wiejską przed ukończeniem procesu wzrastania oraz zespół czynników wynikający z poziomu wykształcenia rodziców. Wyniki 14-letnich badań długofalowych dzieci warszawskich z dobrych warunków środowiskowo-bytowych przeprowadzonych w latach 1972-1986 przez Niedźwiecką [15] od 4 do 16 roku życia wskazują, że największe różnice rozwojowe na ich korzyść stwierdzono w okresie przedszkolnym (4 i 5 r.ż. u chłopców) i wczesnoszkolnym (7-10 r.ż. u obu płci). Warto nadmienić, że niezależnie od płci wszystkie średnie wartości wysokości i masy ciała dzieci poznańskich już w latach 1980-1981 były nieznacznie wyższe [16] od uzyskanych u dzieci warszawskich kilka lat później [17]. Różnice w wymiarach ciała dzieci i młodzieży tych dwóch środowisk wielkomiejskich są jednak niewielkie. Akceleracja rozwoju Wyrazem kierunku zachodzących zmian w przebiegu rozwoju, zwłaszcza przyspieszenia dojrzewania płciowego i ostatecznie wyższego wzrostu jest proces akceleracji rozwoju. Poznań jest miastem, w którym przeprowadzono pierwsze pomiary wysokości i masy ciała chłopców w wieku szkolnym. Pomiary wykonał w 1880 roku niemiecki lekarz Landsberger [18] u chłopców w wieku 6-121at. Ówczesny 7-latek mierzył 112,1 cm i był niższy od 7-latka z 1990 roku o 13,1 cm (średnia 125,2 cm). W wieku 121at różnica ta zwiększyła się ze 135,1 cm do 152,4 cm, czyli o 17,4 cm [16]. W okresie 80 lat (1920-2000) wysokość 14-1atków zwiększyła się: u chłopców ze 152,1 cm do 166,7 cm, czyli o 14,6 cm, a u dziewcząt ze 152,1 cm do 162,3 cm, czyli o 10,2 cm. Masa ciała zwiększyła się odpowiednio: u chłopców z 43,4 kg do 54,8 kg (0 11,4 kg), dziewcząt z 39,3 kg do 52,5 kg (0 13,2 kg). Zmiany sekularne rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży w latach 1940-1993 potwierdzono również u dzieci i młodzieży w Łodzi [19]. W większości klas wieku bezwzględne wartości wysokości ciała tych dzieci były jednak mniejsze niż rówieśników z Poznania [19]. Aktualnie wyniki pomiarów poznańskiej młodzieży 18-letniej kształtują się następująco: wysokość chłopców wynosi 178,7 cm, masa ciała 69,1 kg, dziewcząt odpowiednio 166,4 cm i 57,2 kg. Przed 80 laty wysokość ciała chłopców wynosiła 169,5 cm, a dziewcząt 156,7 cm (brak danych dotyczących masy ciała). Młodzież 18-letnia jest więc obecnie wyższa niż przed 80 laty: chłopcy o 9,2 cm, dziewczęta o 9,7 cm. W ostatnim 20-leciu ostateczny wzrost chłopców i dziewcząt zwiększył się o 4,2 cm [16]. Wyniki badań dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym, przeprowadzonych w pierwszych miesiącach 2000 roku w Poznaniu [20], wskazują na wyraźne zwolnienie tempa wzrastania do okresu pokwitania, zwłaszcza u dziewcząt. W każdej klasie wieku do 12 r.ż. ich wysokość ciała jest niższa niż przed l O laty, nawet o ponad 1 cm. U chłopców tendencja ta jest również stwierdzana w wielu klasach wieku przed okresem pokwitania, choć mniej nasilona i nie tak regularna. Mimo tego rodzaju różnic w porównaniu do danych z 1990 roku ostateczny wzrost chłopców jest wyższy o 0,3 cm, a dziewcząt 0 0,7 cm. U obu płci masa ciała w 18 r.ż. jest niższa niż przed 10 laty: u chłopców o 1,1 kg, u dziewcząt - 0 0,9 kg. Ocenę zjawiska akceleracji rozwoju w 20-leciu 1976/80-1996/99 u dzieci warszawskich analizowały Palczewska i in. [21] z Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie. Autorki potwierdziły utrzymywanie się trendu sekularnego wysokości i masy ciała w okresie analizowanego 20-lecia niezależnie od wieku, z tendencją do smuklenia sylwetki ciała, zwłaszcza u dziewcząt [21]. Niestety, brak pomiarów dzieci warszawskich sprzed 10 lat nie pozwala potwierdzić, czy zjawisko zwolnienia lub nawet wstrzymania tej tendencji w ostatniej dekadzie XX wieku, spostrzegane u dzieci poznańskich, dotyczy także dzieci warszawskich. Mimo to średnie wartości wysokości i masy ciała dzieci poznańskich w 2000 roku w większości klas wieku, począwszy od 4 r.ż., są nieznacznie wyższe od odpowiednich wartości dzieci warszawskich. Zjawisko smuklenia dziewcząt po okresie pokwitania w Poznaniu jest jeszcze wydatniejsze, co potwierdzają nieco niższe średnie wartości masy ciała dziewcząt poznańskich powyżej 15 r.ż. przy nieznacznie wyższym ich wzroście [16]. Zjawisko akceleracji rozwoju spostrzegane jest od ponad 1501at. Dotychczas wskazywano, że wyraża się ono nie tylko osiąganiem ostatecznie wyższych wymiarów ciała, ale również większą dynamiką tego procesu, zwłaszcza w początkowej fazie pokwitania. Stąd m.in. konieczność aktualizacji tabel norm rozwojowych. W ostatniej dekadzie XX wieku natężenie tego procesu u dzieci poznańskich i łódzkich jest mniejsze i wykazu- 13

Praca oryginalna Endokrynol. Ped., 2/2003;1(2):9-16 je tendencję wygaszania zachodzących zmian, a u dziewcząt przed okresem pokwitania nawet oznaki decelaracji [16,19]. Ciekawe spostrzeżenia auksologiczne, dotyczące młodzieży I roku studiów medycznych w Poznaniu z okresu 40-lecia 1954-1994, przedstawił Deckert [22] w swej rozprawie doktorskiej. Na podstawie analizy 7478 osób (2680 mężczyzn i 4798 kobiet), opartej na wynikach badań własnych i innych autorów, określił kierunek zmian w kształtowaniu cech morfologicznych i funkcjonalnych tej grupy młodzieży. Wysokość młodzieży męskiej, rozpoczynającej studia medyczne, zwiększyła się o 5,6 cm, a masy ciała o 7,9 kg. U kobiet przyrost wysokości ciała w tym czasie wynosił 6,1 cm, a masy ciała tylko 1,3 kg (głównie do 1975 roku). Wskaźnik Robrem potwierdza smuklenie sylwetki ciała młodzieży żeńskiej. Stwierdzono również znamienny wzrost pojemności życiowej płuc o 1/4 wartości wyjściowych, proporcjonalnie u mężczyzn i kobiet. Cechy motoryczne wykazywały niewielkie zróżnicowanie wyników, 0 30% zwiększyła się jedynie siła statyczna w badaniu dynamometrem. Istotnie niższe wyniki, średnio 0 3 m, odnotowano w rzucie granatem. Autor dochodzi do wniosku, że studenci pierwszych lat studiów AM aktualnie mogą być klasyfikowani jako wysokorośli, o średniej (mężczyźni) lub smukłej (kobiety) budowie ciała i dużej pojemności płuc, ale przy małej ogólnej sprawności fizycznej. Sprawność motoryczna dzieci i młodzieży W rozwoju motorycznym człowieka ujawnia się jego ogólna wartość biologiczna i psychospołeczna, a sprawne działanie jest wyrazem optymalnego przystosowania do otaczającego go świata [23]. W ostatnim 20-leciu sygnalizowane są negatywne tendencje w rozwoju sprawności motorycznej młodzieży, dostrzegane u coraz młodszych roczników [23]. Badania porównawcze przeprowadzone przez Raczka [23] w latach 1970-1990 u 5315 uczniów (2670 dziewcząt i 2645 chłopców) w wieku 8-18 lat wskazują, że postępujący regres w największym stopniu dotyczy gibkości, wytrzymałości i siły. Tendencja ta najwyraźniej manifestuje się u dzieci i młodzieży o niższej sprawności i pogłębia się z wiekiem. Ogólna wydolność fizyczna młodzieży, określana wielkością tzw. pułapu tlenowego (maksymalnego poboru tlenu VO max), potwierdza tendencje spostrzegane w zakresie sprawności motorycznej. Także Pośpiech [24] zwraca uwagę, że w latach 1979-1989 nastąpiło pogorszenie sprawności fizycznej młodzieży województwa katowickiego w porównaniu z młodzieżą województw sąsiednich. Wiąże to jednak z degradacją ekologiczną tego regionu. Nieco inne spostrzeżenia dotyczące sprawności fizycznej młodzieży, oparte na badaniach przeprowadzonych na reprezentatywnej ogólnopolskiej próbie populacji szkolnej w wieku 7-19 lat w 1989 roku przedstawiają Przewęda i Trześniowski [25]. Na podstawie badań ponad 219 tysięcy osób wykazują oni, że w 10-leciu 1979-1989 nie tylko zwiększyła się wysokość, a u dziewcząt także wskaźnik smukłości ciała, ale również podwyższył się ogólny poziom sprawności fizycznej młodzieży szkolnej w Polsce. Odnotowano zróżnicowanie regionalne. Najwyższy wzrost prezentuje młodzież zamieszkująca północny pas kraju. W 1989 roku u obu płci osiągnięte wyniki większości prób sprawnościowych, w tym biegów krótkodystansowych i zwinnościowych, skoku w dal z miejsca i rozbiegu, rzutów piłką lekarską, szybkich siadów z leżenia oraz skłonów w przód były lepsze niż przed l0 laty [26]. Szczególnie wyraźnie dotyczy to dzieci rodziców z wyższym wykształceniem, najczęściej pochodzących ze środowiska miejskiego. Dzieci wiejskie mimo zwiększenia wysokości ciała, istotnie obniżyły poziom swej sprawności fizycznej. Niezależnie od środowiska nastąpił regres siły, m.in. ścisku ręki oraz wyrażonej w próbach zwisu i podciągania na drążku [26]. Kolejne, trzecie badanie przeprowadzone przez zespół Przewędy [27] z Akademii Wychowania Fizycznego w Warszawie w 1999 roku, obok cech somatycznych oceniające sprawność fizyczną blisko 74 tysięcy chłopców i dziewcząt, przyniosło niepokojące wyniki. Przykładowo, pogorszeniu uległy średnie rezultaty w biegu na 50 m i w skoku w dal, szczególnie u dziewcząt. W całym okresie 20-lecia 1979-1999 odnotowano obniżenie siły mierzonej dynamometrem dłoniowym. W ostatniej dekadzie wykazano również obniżenie wydolności fizycznej ocenianej 12-minutowym biegiem (test Coopera), uznanym za najlepszy sprawdzian wytrzymałości biegowej. Przyczyn powiększającej się rozbieżności między rozwojem somatycznym i motorycznym współczesnej młodzieży w Polsce (syndrom rozwierających się nożyc), zdaniem Przewędy [27], szukać należy w zmianie jej trybu życia. Szkoła ogranicza 14

Kraczyński M. Wzrastanie, dojrzewanie i sprawność fizyczna... pozalekcyjne zajęcia ruchowe (sportowe), a dzieci uzyskują większą dostępność do internetu, wydłużając czas bezruchu przy komputerze. Na rolę narastającego ograniczania aktywności ruchowej dzieci i młodzieży uwagę zwraca również Osiński [28]. Rozbieżność między rozwojem somatycznym i motorycznym szczególnie wyraźnie występuje w środowisku wiejskim oraz w rodzinach o niższym statusie społecznym [27]. Cechy funkcjonalne, a zwłaszcza sprawność motoryczna, pozostają pod słabszym wpływem uwarunkowań genetycznych, a bardziej podatne są na bodźce środowiskowe. W tym zakresie istnieje jednak duże osobnicze zróżnicowanie uwarunkowań genetycznych oraz dotyczące poszczególnych cech motorycznych. Zwinność i szybkość pozostają np. pod większym wpływem czynników genetycznych (talent ruchowy, sprinterski) niż siła i wytrzymałość, które mogą być w większym stopniu wytrenowalne. Wśród wpływów środowiskowych większe znaczenie mają bodźce socjo-kulturowe, np. styl życia preferowany w rodzinie i nawyki aktywności ruchowej, niż uwarunkowania społeczno-ekonomiczne. Wyrazem tego rodzaju relacji może być zjawisko obniżania się poziomu sprawności ruchowej mimo utrzymującej się progresji rozwoju somatycznego, np. u dziewcząt w okresie pokwitania [1]. Ponadto należy podkreślić, że kryteria oceny sprawności motorycznej, powinny uwzględniać zróżnicowanie środowiskowe [27, 28, 30] oraz współgrać z kryterium wieku biologicznego, a nie mieć oparcie wyłącznie w kryterium wieku metrykalnego. Dla obiektywnej oceny sprawnościowej ma to istotny wymiar praktyczny. Wnioski Przedstawione wyniki badań dotyczące rozwoju dzieci polskich różnych regionów i środowisk wskazują, że nadal utrzymuje się tendencja do uzyskiwania ostatecznie wyższych wymiarów ciała [15, 21] i smuklenia sylwetki, zwłaszcza dziewcząt [15, 21]. Nie jest ona jednak jednolita. Część autorów wskazuje na pojawianie się oznak deceleracji. Na Śląsku odnotowano późniejsze występowanie menarche [14], w Poznaniu [16, 20] zwolnienie akceleracji wzrastania i przyrostu masy ciała. Badania wieloośrodkowe wykazały także obniżanie się sprawności motorycznej młodzieży [26-28]. Zwraca się jednak uwagę, że kierunek i stopień natężenia zmian zróżnicowany jest czynnikami społeczno-środowiskowymi [6, 7, 10, 12, 16]. Sygnalizowane dysproporcje pomiędzy zmianami w budowie ciała a sprawności fizycznej są najprawdopodobniej wynikiem mniejszej aktywności ruchowej dzieci i młodzieży [26, 27] oraz zmian w sposobie żywienia [8]. Wśród wpływów społeczno-środowiskowych niezaprzeczalne znaczenie ma wykształcenie rodziców, decydujące pośrednio o stylu i kulturze życia codziennego rodziny [6, 7] oraz liczba dzieci w rodzinie [6]. Ponieważ właściwości funkcjonalne ustroju stanowią podstawowe kryterium oceny zdrowia i prawidłowego rozwoju [23, 28, 29], zwiększenie aktywności ruchowej młodzieży w ramach zajęć wychowania fizycznego w szkole oraz aktywnego wypoczynku i prozdrowotnych zachowań poza szkołą należy uznać za zadanie priorytetowe. Znajomość mechanizmów i przemian ontogenetycznych jest podstawowym warunkiem postępowań prozdrowotnych i proekologicznych w racjonalnym i świadomym kierowaniu swoim rozwojem [29] i zdrowiem. Pediatria, jak żadna inna dziedzina medycyny, nie może ograniczać się do oddziaływań naprawczych, czyli terapii, obarczona jest bowiem olbrzymim ładunkiem działań profilaktycznych. Dlatego też, jedną z istotniejszych umiejętności, jakie powinien posiadać lekarz służący dzieciom, jest znajomość podstaw diagnostyki auksologicznej oraz orientacja w tendencji zmian zachodzących w rozwoju dzieci i młodzieży [16, 29]. PIŚMIENNICTWO/REFERENCES [1] Szopa J.: Czy tak zwane normy rozwojowe mogą być biologicznymi układami odniesienia? [w:] Auksologia a promocja zdrowia. Red. Jopkiewicz A., Kiel. Tow. Nauk., Kielce 1997, 215-220. [2] Chrząstek-Spruch H.: Rozwój i osiągnięcia auksologii w Polsce. XXVI Ogólnopolski Kongres Pediatrów, Białystok-Mikołajki, 06-09.06.1999. Sympozjum,1999:1, 28-36. [3] Cieślik J., Kaczmarek M., Kaliszewska-Drozdowska M.D.: Dziecko poznańskie 90. Wyd. Nauk. Bogucki, Poznań 1994. [4] Waliszko A. et al.: Stan rozwoju fizycznego dzieci szkolnych w Polsce. PAN, Wrocław 1980. 15

Praca oryginalna Endokrynol. Ped., 2/2003;1(2):9-16 [5] Bielicki T, Szczotka H., Charzewski J.: Zmiany w rozwoju fizycznym młodzieży w Polsce w okresie 1955-1978. Monogr. Zakł. Antropol. PAN, Wrocław 1981. [6] Dziecko konińskie. Rozwój fizyczny dzieci i młodzieży województwa konińskiego. Red. Grabowska J., Wyd. UŁ, Łódź 1998. [7] Siniarska A.: Rozwój biologiczny dzieci i młodzieży z kilku wybranych regionów Polski na tle warunków życia rodziny i pewnych cech biologicznych rodziców. Studies Hum. Ecol., 1994, supl.1, 89-194. [8] Hulanicka B. et al.: Duże miasto małe miasto wieś. Różnice w rozwoju fizycznym dzieci w Polsce. PAN, Wrocław 1990 [9] Charzewski J.: Społeczne uwarunkowania rozwoju fizycznego dzieci warszawskich. Studia i Monogr. AWF, Warszawa 1984. [10] Łaska-Mierzejewska T, Łuczak E.: Biologiczne mierniki sytuacji społeczno-ekonomicznej ludności wiejskiej w Polsce w latach 1967, 1977, 1987. Monogr. Zakł. Antropol. PAN, 10, Wrocław 1993. [11] Waliszko A., Wich J.: Zmiany wieku menarchy u dziewcząt wrocławskich w dwudziestoleciu 1966-1987. Mat. i Prace Antropol., 1980:111, 47-55. [12] Charzewski J. et al.: Wiek menarchy dziewcząt warszawskich 1986-1997. Wych. Fiz. i Sport 1998:42(1), 61-66. [13] Charzewski J. et al.: Wiek menarchy dziewczat warszawskich w 1986 roku. Wych. Fiz. i Sport 1989:33(3), 89-94. [14] Hulanicka B., Kolasa E., Waliszko A.: Dziewczęta z Górnego Śliska. Monogr. Zakł. Antropol., PAN, Wrocław 1994. [15] Niedźwiecka Z.: Rozwój fizyczny dzieci warszawskich z dobrych warunków środowiskowo-bytowych. Wych. Fiz. i Sport 1986:30(3), 39-57. [16] Krawczyński M., Walkowiak J., Krzyżaniak A.: Trend sekularny wysokości i masy ciała dzieci i młodzieży miasta Poznania w latach 1880-2000. Ped. Prakt., 2000:8(4), 365-383. [17] Palczewska L, Niedźwiecka Z.: Wskaźniki rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży warszawskiej. Med. Wieku Rozw., 2001:5, supl. I do nr 2:1-120, IMiDz, Warszawa 2001. [18] Landsberger D.: Das Wachstum im Alter der Schulpflicht. Arch. Anthropol., 1888:17, 229-264. [19] Stolarczyk H., Malinowski A., Lorkiewicz W.: Zmiany sekularne rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży w ośrodkach wielkomiejskich na przykładzie łodzi i Poznania. [w:] Auksologia a promocja zdrowia. Red. Jopkiewicz A., Kiel. Tow. Nauk., Kielce 1997, 183-202. [20] Krawczyński M. et al.: Kierunek zmian w rozwoju fizycznym dzieci przedszkolnych w Poznaniu w latach 1970-2000. Nowiny Lek., 2001:70(10-11), 1120-1130. [21] Palczewska L, Niedźwiecka Z., Szilagyi-Papowska L, Pawlik K.: Trend sekularny wzrastania dzieci i młodzieży warszawskiej w cupu ostatnich 20 lat. Med. Wieku Rozw., 2000:4(2), 161-176. [22] Deckert A.: Cechy morfologiczne i sprawność motoryczna studentów w świetle 40-letnich obserwacji. Praca doktorska. AM, Poznań 1999. [23] Raczek J.: Zdrowie dzieci i młodzieży w świetle przemian sprawności motorycznej. Kronika Higieny Szkolnej i Medycyny na Śląsku i w Zagłębiu, Studio Wyd. AGAT, Katowice 1994, 309-316. [24] Pośpiech J.: Zmiany w rozwoju somatycznym i motorycznym uczniów szkół makroregionu południowego (śliskiego) w latach 1979-1989. Praca doktorska. AWF, Warszawa 1992. [25] Przewęda R., Trześniowski R.: Sprawność fizyczna polskiej młodzieży w świetle badań z roku 1989. Studia i Monogr. AWF, Warszawa 1996. [26] Przewęda R.: 0 zmianach motorycznych w życiu człowieka. PTN KF, Warszawa 1990. [27] Przewęda R.: Jak zmienia się kondycja fizyczna polskiej młodzieży. Wych. Fiz. i Zdrow., 2002:49(617), 4-9. [28] Osiński W.: Wielokierunkowe związki zdolności motorycznych i parametrów morfologicznych. Monografie AWF, Poznań 1988. [29] Kopczyńska-Sikorska J.: Miejsce auksologii w promowaniu zdrowia dzieci i młodzieży. [w:] Antropologia a medycyna i promocja zdrowia. Red. Malinowski A. et al., Wyd. UŁ, łódź 1996:1, 51-57. [30] Chrzanowska M., Gołab S., Bocheńska Z., Panek S.: Dziecko krakowskie: poziom rozwoju biologicznego dzieci i młodzieży miasta Krakowa. Wyd. Monogr. AWF, Kraków 1988, 34. 16