ZAWARTOŚĆ AKTOWA ZESPOŁÓW DOWÓDZTW DYWIZJI PIECHOTY LUDOWEGO WOJSKA POLSKIEGO Z LAT WOJNY

Alina Miętek ZAWARTOŚĆ AKTOWA ZESPOŁÓW DOWÓDZTW DYWIZJI PIECHOTY LUDOWEGO WOJSKA POLSKIEGO Z LAT WOJNY 1943 1945 Spośród wszystkich rodzajów wojsk najpoważniejszą siłę bojową w ostatniej wojnie światowej tworzyły związki taktyczne piechoty. Dotyczy to również ludowego Wojska Polskiego 1. W drugiej połowie 1944 roku dywizje piechoty stanowiły blisko połowę ogólnego stanu liczbowego LWP. Znamiennym jest również fakt, że pierwszym polskim samodzielnym związkiem taktycznym, będącym zalążkiem późniejszego ludowego Wojska Polskiego, była właśnie wielka jednostka piechoty 1 Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Podstawą do formowania dywizji stało się postanowienie Państwowego Komitetu Obrony ZSRR z dnia 6 maja 1943 roku 2. Kolejne związki taktyczne piechoty Wojska Polskiego formowane były na podstawie rozkazów organizacyjnych polskich sztabów wojskowych 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR (2 i 3 DP), 1 Armii Polskiej w ZSRR (4, 5 i 6 DP) oraz Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego (7, 8, 9 i 10 DP) 3. Formowanie tych dywizji rozpoczęło się w maju 1943 1 Por. W. J u r g i e l e w i c z, Organizacja ludowego Wojska Polskiego (22.07.1944 9.05.1945), Warszawa 1968, s. 360. 2 Por. Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, t. 7, Warszawa 1973, s. 415. 3 Zwięzłe dane, dotyczące strony organizacyjnej, dyslokacji i szlaku bojowego poszczególnych dywizji piechoty LWP podaje S. K o m o r n i c k i, Regularne jednostki ludowego Wojska Polskiego. Krótki

roku (1 DP), a zakończyło w listopadzie 1944 roku (10 DP). Ośrodki formowania początkowo rozmieszczone były w ustalonych rejonach Związku Radzieckiego, a następnie na wyzwolonych terenach Polski. Ważnymi punktami organizowania jednostek piechoty były więc: obóz sielecki (1, 2 i 3 DP), Sumy (4 DP), Żytomierz (5 i 6 DP), Lublin (7 DP), Siedlce (8 DP), Białystok (9 DP) i Rzeszów (10 DP). Wszystkie związki taktyczne piechoty posiadały jednolitą strukturę organizacyjną i uzbrojenie, ponieważ sformowane zostały w oparciu o wspólne dla nich etaty radzieckie dywizji piechoty gwardii (nr 04/500) dla dowództwa i dalsze dla podległych oddziałów oraz pododdziałów 4. Dywizje piechoty WP posiadały w swym składzie dowództwo i sztab oraz następujące oddziały i pododdziały: trzy pułki piechoty, pułk artylerii lekkiej, samodzielny batalion szkolny, dywizjon artylerii lekkiej, dywizjon artylerii samochodowej, samodzielną kompanię zwiadowczą, samodzielny batalion saperów, samodzielną kompanię łączności, samodzielną kompanię chemiczną, samodzielną kompanię samochodową, piekarnię polową, pralnię polową,, batalion sanitarny, ambulans weterynaryjny, warsztaty mundurowe, pluton dowodzenia dowódcy artylerii, kasę polową i pocztę polową 5. Korpus oficerski i podoficerski w jednostkach piechoty, formowanych na ziemi radzieckiej, tworzyli oficerowie i podoficerowie polscy z armii przedwrześniowej, oficerowie radzieccy polskiego pochodzenia oraz oficerowie instruktorzy Armii Czerwonej. Polscy oficerowie, podoficerowie i szeregowcy rekrutowali się z ochotników uchodźców, przesiedleńców oraz członków Polonii Radzieckiej. Po wyzwoleniu terenów polskich większość składu osobowego nowoformowanych tu dywizji tworzyli Polacy, powołani do służby wojskowej drogą informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej, część 1. Warszawa 1965, s. 125 162. 4 Wyjątek stanowi tu struktura organizacyjna 1 dywizji piechoty, wynikająca z nadania jej roli specyficznej jednostki zalążka ogólnowojskowej armii polskiej. W początkowym okresie organizacja jej została oparta na zmodyfikowanym etacie radzieckim dywizji piechoty gwardii 04/500, poprzez uzupełnienie go nieetatowymi oddziałami rodzajów broni i służb. W jej skład weszły: trzy pułki piechoty, pułk artylerii lekkiej, dwa samodzielne dywizjony artylerii przeciwpancernej, samodzielny dywizjon moździerzy, pułk czołgów, dywizjon artylerii przeciwlotniczej, eskadra lotnictwa myśliwskiego, batalion kobiecy i inne pododdziały specjalne. Por.: Inwentarz akt ludowego Wojska Polskiego. Jednostki bojowe, część 1. Warszawa 1961, s. 5 oraz W. J u r g i e l e w i c z, Organizacja..., s. 24 i K. S o b c z a k, Z genezy Armii Polskiej w ZSRR, Wojskowy Przegląd Historyczny nr 3, 1973, s. 146. 5 W. J u r g i e l e w i c z, Organizacja..., s. 125.

mobilizacji, a także absolwenci specjalistycznych kursów i szkół wojskowych. Dużą rolę odgrywały jednak instruktorskie kadry radzieckie 6. Szkolenie bojowe i polityczno-wychowawcze odbywało się zarówno w ośrodkach formowania jednostek piechoty, jak też w czasie postojów, między przemarszami wojsk i w okresie przerw w walkach. Zwycięski szlak bojowy piechoty LWP rozpoczął się dwudniową bitwą pod Lenino (12 13.10.1943 roku), a zakończył udziałem w operacjach berlińskiej i praskiej w składzie 1 i 2 armii Wojska Polskiego, w sile po pięć dywizji piechoty. W składzie 1 armii Wojska Polskiego w dniu 1 maja 1945 roku znajdowała się 1, 2, 3, 4 i 6 DP, pozostałe dywizje stanowiły związki taktyczne 2 AWP. Cztery następne dywizje piechoty, będące w końcowym okresie wojny w odwodzie Naczelnego Dowództwa WP 7, nie brały udziału w walkach, ponieważ znajdowały się dopiero w toku formowania i szkolenia. * * * Archiwalia dowództw wielkich jednostek piechoty ludowego Wojska Polskiego, biorących udział w walkach w czasie drugiej wojny światowej zgromadzone zostały w Centralnym Archiwum Wojskowym w dziesięciu zespołach archiwalnych 8. Ogólna ilość jednostek archiwalnych, składających się na te zespoły akt, wynosi 2.250. Najpełniej reprezentowany jest wytwór kancelaryjny 1 Warszawskiej Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki (722 j.a.). Akta tego zespołu, podczas opracowywania archiwalnego, nie były poddawane selekcji. Chodziło o stworzenie badaczowi możliwości zapoznania się z względnie pełnym wytworem kancelarii 6 Por. S. K o m o r n i c k i, Regularne jednostki..., s. 131 oraz T. R a w s k i, Z. S t ą p o r i J. Z a m o j s k i, Wojna wyzwoleńcza narodu polskiego w latach 1939 1945, Warszawa 1966, s. 414 415. 7 Chodzi o 11, 12, 13 i 14 dywizje piechoty LWP. 8 Inwentarze zespołów akt dowództw dywizji piechoty zostały ogłoszone drukiem. Por. Inwentarz akt..., część 1: 1 DP (III-7) s. 134, 2 DP (III-23) s. 191, 3 DP (III-36) s. 222, 4 DP (III-49) s. 250, 5 DP (III-60) s. 274, 6 DP (III-75) s. 288, 7 DP (III-90) s. 309, 8 DP (III-111) s. 326, 9 DP (III-112) s. 346, 10 DP (III-127) s. 363.

pierwszej jednostki ludowego Wojska Polskiego 9. W dziewięciu pozostałych zespołach archiwalnych dowództw dywizji piechoty przeprowadzono selekcję materiału aktowego, wydzielając od 14 do 97 teczek akt oczywistej makulatury 10. Kolejnymi, co do ilości zachowanych archiwaliów, są zespoły akt 2 Warszawskiej Dywizji Piechoty im. Henryka Dąbrowskiego (320 j.a.), 3 Pomorskiej Dywizji Piechoty im. Romualda Traugutta (236 j.a.) oraz 6 Pomorskiej Dywizji Piechoty (217 j.a.). Zbliżone, pod względem stanu ilościowego materiałów, są zespoły akt 7 Łużyckiej, 8 i 9 Drezdeńskich oraz 10 Sudeckiej Dywizji Piechoty (od 122 do 177 j.a.). Działania bojowe w czasie drugiej wojny światowej nie oszczędzały wytworu kancelaryjnego jednostek LWP. Ma to odbicie w zasobie aktowym CAW z tego okresu. Dla przykładu można podać, że z omawianych zespołów archiwalnych w dowództwie 4 Pomorskiej Dywizji Piechoty zachowały się, na skutek działań wojennych, jedynie 94 jednostki archiwalne. Jeszcze mniej bo tylko 49 jednostek archiwalnych pozostało w zespole dowództwa 5 Saskiej Dywizji Piechoty (głównie z powodu przymusowego palenia akt podczas okrążenia). * Dla zespołów akt dowództw dywizji piechoty opracowano w Centralnym Archiwum Wojskowym specjalny schemat klasyfikacji akt 11, który był pomocny przy ich porządkowaniu i opracowywaniu. Schemat ten wprowadza podział zgromadzonych akt na odpowiednie grupy rzeczowe, zbliżone w swej treści do wytworu kancelaryjnego poszczególnych komórek organizacyjnych. W omawianych zespołach archiwalnych zachowały się akta o charakterze operacyjnym, personalnym, kancelaryjnym, jak również odzwierciedlające działalność 9 1 dywizja piechoty, spośród wszystkich samodzielnych związków taktycznych piechoty, była jednostką o najdłuższej przeszłości bojowej. Miało to wpływ na wielkość jej wytworu kancelaryjnego. Krótszym okresem działalności (zwłaszcza w odniesieniu do związków wchodzących w skład 2 AWP), jak również przebiegiem działań bojowych (np. okrążeniem i związanym z tym przymusowym paleniem dokumentów) tłumaczy się skromniejszą spuściznę aktową innych jednostek. 10 Ogółem wydzielono w czasie prac porządkowych 298 teczek akt oczywistej makulatury. 11 Por. Inwentarz akt..., część 1, s. 25 oraz J. M a l c z e w s k i, O zawartości zasobu aktowego ludowego Wojska Polskiego. Wybrane zagadnienia z teorii i. praktyki wojskowej służby archiwalnej, Warszawa 1967, s. 52 53.

polityczno-wychowawczą, a także pracę poszczególnych służb. A k t a o p e r a c y j n e. Archiwalia, dotyczące działań bojowych wielkich jednostek piechoty LWP, znajdują się we wszystkich omawianych zespołach, choć w różnym stanie ilościowym. Najliczniej występują one w zespole akt 1, a następnie 2 dywizji piechoty. Najmniej zachowało się ich w zespole akt 5 DP. Wśród dokumentów operacyjnych na szczególną uwagę zasługują rozkazy oraz zarządzenia bojowe i operacyjne władz zwierzchnich, jak też dowódców poszczególnych dywizji. Podobną wartość poznawczą mają meldunki bojowe dowódców dywizji i oddziałów dywizyjnych. Wskazać tu również trzeba na sprawozdania, opisy i dzienniki, dotyczące przebiegu działań bojowych. Zachowane w zespołach dywizyjne dzienniki działań bojowych mają w większości krańcowe daty zapisu, zgodne lub zbliżone z datami sformowania dywizji oraz zakończenia wojny. Tylko dzienniki bojowe 4 i 10 DP obejmują inny czasokres 12. Interesujące w tej grupie archiwaliów są plany działań bojowych oraz schematy rozlokowania i organizacji obrony dywizji, oddziałów i pododdziałów, marszu lub celów artyleryjskich. W pojedynczych wypadkach zachowały się protokoły przekazania odcinków frontu i zabezpieczenia styków 13. Są też meldunki o stanie bojowym, zaopatrzeniu w sprzęt oraz o służbie garnizonowej i granicznej poszczególnych dywizji. Oddzielną grupę, wśród materiałów o charakterze operacyjnym, stanowią archiwalia dotyczące szkolenia bojowego, głównie z lat 1944 1945. Są to rozkazy, zarządzenia, instrukcje, plany i programy szkolenia bojowego, a także najbardziej cenne sprawozdania. Należy jednak zaznaczyć, że tylko w nielicznych zespołach zachował się pełen zestaw tych materiałów 14. A k t a z w i a d o w c z e. Do najbardziej typowych źródeł, obrazujących działalność zwiadowczą zaliczyć należy biuletyny informacyjne władz zwierzchnich o 12 Dzienniki bojowe 4 dywizji piechoty (formowanej w kwietniu i maju 1944 roku) mają daty krańcowe 19.09.1944 30.04.1945. Por. CAW, III-49-13, 14 i 23. Analogiczne przekazy źródłowe 10 dywizji piechoty (formowanej w październiku i listopadzie 1944 roku) nie posiadają ciągłości zapisu, obejmują jedynie kwiecień, maj i lipiec 1945 roku. Por. CAW, III-127-15, 20 i 21. 13 Protokoły przekazania odcinków obrony innych oddziałów i zabezpieczenia styków występują wśród akt 1 DP (III-7-44), 3 DP (III-36-10) 4 DP (III-49-21) i 6 DP (III-75-8). 14 Najpełniej archiwalia te występują w zespołach akt 1 i 2 dywizji piechoty. Znajdują się tam rozkazy i zarządzenia w sprawach szkolenia bojowego (III-7-50, 110 oraz III-23-22 do 25), plany i programy szkoleniowe (III-17-48, 51, 52 i 54; III-23-1 do 3, 14, 22, 27), instrukcje szkoleniowe (III-7-12, 13) i odpowiednie sprawozdania (III-7-48 51, 52, 106, 111 oraz III-23-51 do 53).

sytuacji bojowej na terenie działań, o sytuacji nieprzyjaciela i położeniu własnym. Zainteresowany problemem badacz może zapoznać się z treścią zarządzeń rozpoznawczych, instrukcjami o pracy zwiadu, planami zwiadowczymi oraz planami i programami szkoleniowymi. Szczególnie interesujące są licznie zachowane w zespołach sprawozdania i meldunki zwiadowcze, omawiające zarówno metody, jak i wyniki działania pododdziałów zwiadowczych 15. A k t a s ł u ż b y ł ą c z n o ś c i. Materiały obrazujące stan łączności w dywizjach piechoty WP są bardzo skromnie reprezentowane. Niemal zupełny ich brak daje się zauważyć w zespołach akt dowództw 3, 4 i 5 DP. W pozostałych spotykane są rozkazy, zarządzenia, instrukcje i programy dotyczące szkolenia w zakresie łączności. Sporadycznie również występują meldunki o stanie sprzętu łączności oraz tabele sygnałów radiowych i porozumiewawczych, haseł i odzewów. A k t a s p r a w p e r s o n a l n y c h. Akta typu ewidencyjnopersonalnego stanowią najpokaźniejszą grupę wśród omawianych archiwaliów. Najwięcej zachowało się ich w zespole akt pierwszej dywizji piechoty (320 j.a.), najmniej w czwartej (12 j.a.). Wśród tych materiałów przeważają rozkazy personalne władz zwierzchnich i dowódców poszczególnych dywizji nominacyjne, odznaczeniowe i awansowe. W kilku zespołach zachowały się zarządzenia i instrukcje o prowadzeniu ewidencji personalnej oraz meldunki o stanie osobowym, stratach bezpowrotnych i wypadkach nadzwyczajnych 16. Pokaźną grupę akt w większości omawianych zespołów tworzą księgi ewidencji stanu osobowego oficerów, podoficerów i szeregowców oraz odpowiednie skorowidze, choć nie zawsze kompletne. Tego rodzaju materiałów ewidencyjnych brak zupełnie w zespołach akt dowództw 4 i 10 DP. W niektórych zespołach (głównie 3, 6 i 8 DP) zachowały się ewidencje poległych i zaginionych. W omawianej grupie archiwaliów występują również wnioski awansowe i odznaczeniowe oraz wykazy imienne obsady etatowej. Ponadto w zespołach akt dowództw poszczególnych dywizji zachowały się różnorakie wykazy imienne oraz 15 Materiały te posiadają wszystkie zespoły akt dowództw dywizji piechoty z wyjątkiem zespołu akt 5 DP. Najobficiej reprezentowane są w zespole akt 1 DP. Por. CAW, III-7-134 do 151. 16 Archiwalia te znajdują się w zespołach: III-7-165, 290, 303;III-23-83, 142 do 146; III-75-57.

skorowidze: awansowanych, odznaczonych, uczestników walk, rannych, zaginionych bez wieści, wziętych do niewoli, zdemobilizowanych, chorych, poległych, rozstrzelanych na podstawie wyroków sądowych. A k t a k a n c e l a r y j n e. Na szczególną uwagę badacza zasługują rozkazy dzienne dowódców dywizji piechoty. Najliczniej zachowały się rozkazy dzienne dowódcy 1 DP (od maja 1943 roku do grudnia 1945 roku) 17 i 2 DP (od sierpnia 1943 roku do końca roku 1945) 18. Tylko częściowo ocalały rozkazy dzienne dowódcy 3 DP 19 ; zupełny ich brak daje się odczuć w zespołach aktowych innych dowództw. Bogato natomiast reprezentowane są rozkazy typu ogólnowojskowego wyższych dowództw. Wiele rozkazów własnych dotyczy spraw organizacyjnych, sanitarnych, finansowych i innych. W poszczególnych zespołach akt dowództw dywizji piechoty zachowały się ponadto następujące dokumenty kancelaryjne: protokoły zniszczenia akt 20, spisy akt przekazanych do archiwum 21 oraz wykazy używanych pieczęci i stempli 22. A k t a a p a r a t u p o l i t y c z n o - w y c h o w a w c z e g o. Szczególnie cenne przekazy źródłowe wytworzone zostały przez aparat politycznowychowawczy. Wśród tych archiwaliów przeważają rozkazy, zarządzenia i instrukcje w sprawach pracy kulturalno-oświatowej, politycznej oraz kształcenia kadr aparatu polityczno-wychowawczego. Wyjątkowo wartościowy materiał poznawczy stanowią zachowane kroniki i historie dywizji oraz ich oddziałów. Wśród przechowywanych w Centralnym Archiwum Wojskowym kronik można rozróżnić pisane na bieżąco w czasie działań wojennych oraz odtworzone później, głównie z okazji pierwszych rocznic powstania dywizji na podstawie sprawozdań i meldunków sztabów dywizji, oddziałów i pododdziałów. Do wyjątków pod tym względem należy kronika 7 DP, w części odtworzona, a w części prowadzona na bieżąco 23. Jedna z kronik sporządzona została 17 Por. CAW, III-7-468, 488 do 494, 503 do 508. 18 Por. CAW, III-23-216, 221 i 228. 19 Obejmują one okres od 30 stycznia do 7 kwietnia 1944 roku. Patrz: CAW, III-36-122. 20 Por. CAW, III-23-225, 229, 230, 235; III-49-38; III-101-88. 21 Por. CAW, III-36-125, 126; III-75-146. 22 Por. CAW, III-23-218, 231. 23 Por. CAW, III-90-53. Jak cennym przekazem źródłowym są kroniki dywizyjne może świadczyć

w formie stenogramu z wypowiedzi kadry dowódczej na odprawach oficerów liniowych i politycznych 24. Kroniki pisane były na maszynie, piórem, a nawet ołówkiem; te ostatnie są bardzo zróżnicowane pod względem staranności wykonania. Kilka z nich posiada ilustracyjny materiał uzupełniający: fotografie, wycinki z ówczesnej prasy wojskowej, rysunki, plany, szkice 25. Większość oprawiona jest w karton, jedna z kronik zachowała się w postaci zeszytu szkolnego 26. Niektóre kroniki posiadają ozdobne, trwałe oprawy, podkreślające uroczysty charakter 27. Ciekawe również źródło poznawcze wśród wytworu aktowego dowództw dywizji stanowią zarysy historii. Na uwagę zasługuje tu fakt, że występują one zwykle w tych zespołach, gdzie brak jest kronik, niejako je zastępując. Wyjątek stanowi zespół akt dowództwa 1 DP, który posiada oba te przekazy źródłowe. Natomiast w zespole akt dowództwa 2 dywizji piechoty nie zachował się żaden z nich. Własne opracowania historii macierzystej jednostki mają zespoły akt dowództw 1, 3, 5, 9 i 10 DP 28. Zainteresowany historiami jednostek badacz znajdzie w nich odpisy lub wyciągi najważniejszych rozkazów organizacyjnych, bojowych i dziennych. Występują tu również opisy szlaków bojowych, metod szkolenia bojowego i politycznego, epizodów bojowych i bohaterskich czynów żołnierzy. Z dokumentów, będących wytworem aparatu polityczno-wychowawczego dowództw dywizji, a również sekcji polityczno-wychowawczych oddziałów i pododdziałów, na specjalną uwagę zasługują meldunki dzienne i dekadowe. Stanowią one bowiem materiał źródłowy merytorycznie najbardziej wszechstronny 29. W meldunkach tych poruszane są na bieżąco takie zagadnienia, jak sytuacja bojowa, a fakt niezwykle częstego powoływania się na nie przez badaczy. Por. m. in. przypisy w pracy S. G a c i a, 7 dywizja piechoty. Warszawa 1971. 24 W ten sposób opracowana została przez L. Szenwalda kronika 1 DP. Por. CAW, III-7-557, 557a i 558. 25 Ilustrowane kroniki zachowały się w zespole akt dowództwa 1 DP (III-7-588) oraz 4 DP (III-49-41). 26 Por. kronikę 6 DP (III-75-131). 27 Np. kronika 8 DP wyróżnia się spośród wszystkich kronik dywizyjnych staranną szatą zewnętrzną i bogactwem materiału ilustracyjnego. Por. CAW, III-101-95. 28 Por. CAW, III-7-618; III-36-135 i 136; III-60-2; III-112-85; III-127-73 i 75. 29 Interesującym przykładem tego rodzaju źródeł są meldunki zastępców dowódców 1 i 2 dywizji piechoty do spraw polityczno-wychowawczych (np. III-7-571 i III-23-249).

nawet aktualna analiza i ocena zdolności bojowej dywizji. Badacz znajdzie w nich również wiadomości o wyszkoleniu bojowym, zmianach dyslokacyjnych jednostek, o dyscyplinie i stanie moralnym żołnierzy, o sytuacji gospodarczej, nastrojach wśród żołnierzy i ludności cywilnej. Omówione są tu również dane, dotyczące wypadków nadzwyczajnych i strat bojowych, a także ukazane postawy poszczególnych bohaterskich żołnierzy w działaniach bojowych. Meldunki te informują również o pracy polityczno-wychowawczej w wojsku i wśród miejscowej ludności. Istotną sprawą wydaje się możliwość śledzenia w tych przekazach procesu szkolenia politycznego żołnierzy i sposobów walki o utrzymanie dyscypliny wojskowej. Badacza zainteresować mogą też opisane formy pomocy wojska dla ludności cywilnej (organizowanie administracji cywilnej i komitetów Opieki Społecznej oraz działalność propagandowo-rozrywkowa i inna). W grupie omówionych archiwaliów wymienić należy także plany i programy dotyczące działalności polityczno-wychowawczej 30, gazetki polowe dywizji 31, konspekty pogadanek 32, odezwy do żołnierzy i społeczeństwa polskiego oraz ulotki frontowe 33. Wskazać trzeba również na ważne dokumenty z czasów wojny pierwsze projekty statutów i instrukcji dotyczące pracy kulturalno-oświatowej i politycznej w LWP 34. A k t a d o w ó d z t w a r t y l e r i i d y w i z y j n e j. Do najbardziej reprezentatywnych materiałów należą tu rozkazy bojowe i dzienne dowódców artylerii dywizyjnej oraz sprawozdania i meldunki z działań bojowych. Uzupełniają je plany, dzienniki i opisy działań bojowych artylerii oraz schematy celów ogniowych i obrony styków. W tej grupie akt znajdują się również archiwalia dotyczące przebiegu szkolenia artyleryjskiego, głównie w postaci programów i meldunków. 30 Por. m.in. CAW, III-7-549; III-23-256; III-36-130 i 149. 31 Por. CAW, III-23-242 do 244; III-112-86. 32 Wiele z nich zachowało się wśród akt 1 DP (III-7-551, 562) oraz 7 DP (III-75-119). 33 Por. m. in. CAW, III-7-584 do 586, III-112-86 i 100. 34 W maju 1943 roku Związek Patriotów Polskich opracował pierwszy projekt Tymczasowego Statutu Oficerów Politycznych na okres szkolenia jednostek (III-7-548, k. 7 oraz Organizacja i działania bojowe ludowego Wojska Polskiego w latach 1943 1945, t. 4, Warszawa 1963, s. 51). Projekt ten został później przeredagowany (III-7-548, k. 4). Por. też instrukcję tymczasową o służbie kulturalno-oświatowej 1 Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki (III-7-567, k. 1; Organizacja i działania bojowe..., t. 4, s. 53; K. S o b c z a k, Z genezy..., s. 142).

A k t a s ł u ż b y i n ż y n i e r y j n o - s a p e r s k i e j. Wśród archiwaliów służby inżynieryjno-saperskiej na czoło wysuwają się rozkazy, zarządzenia, meldunki i plany dotyczące przede wszystkim działań bojowych saperów, rozminowania terenu oraz budowy i zabezpieczenia mostów i umocnień rzecznych. Występują tu również wytyczne i instrukcje w sprawach szkolenia saperskiego 35. A k t a s ł u ż b y c h e m i c z n e j. Najczęściej spotykanymi przekazami źródłowymi są tu rozkazy, zarządzenia, instrukcje. i programy dotyczące obrony chemicznej i szkolenia specjalnego. Sporadycznie występują meldunki o działaniach bojowych służby chemicznej, o stanie bojowym pododdziałów służby chemicznej oraz o stanie sprzętu chemicznego. A k t a k w a t e r m i s t r z o s t w a. Wytwór aktowy służby kwatermistrzowskiej w zespołach akt dowództw dywizji piechoty stanowi odbicie działalności i funkcji kilku komórek organizacyjnych. Wśród akt wydziału zdobyczy wojennej zachowały się pojedyncze meldunki i sprawozdania o przejęciu jeńców i zdobyczy wojennej. Wydział organizacyjnoplanowy reprezentują głównie plany przewozu jednostek dywizyjnych. Prace wydziału intendentury obrazują sprawozdania o zaopatrzeniu dywizji w sprzęt kwatermistrzowski. Działalność wydziałów zaopatrzenia technicznego sygnalizują zachowane sprawozdania o stanie broni i amunicji oraz zniszczeniu i zużyciu sprzętu bojowego. Akta dywizyjnej służby samochodowej zachowały się głównie w postaci rozkazów i zarządzeń o wykorzystaniu taboru samochodowego oraz sprawozdań o stanie parku samochodowego. W grupie akt kwatermistrzowskich znajdują się również przekazy obrazujące działalność dywizyjnej służby zdrowia. Są to przede wszystkim rozkazy, instrukcje i zarządzenia władz zwierzchnich w sprawach sanitarnych oraz dzienniki pracy i meldunki. Wśród akt szefostwa służby weterynaryjnej przeważają instrukcje w sprawie leczenia koni, protokoły o wybrakowaniu i sprzedaży koni oraz ich ewidencje. 35 Por. m.in. CAW, III-7-650 do 652 oraz III-127-111 do 113. Na temat akt dotyczących rozminowania pisze R.L. P o l k o w s k i, Materiały dotyczące pierwszego całkowitego rozminowania terytorium Polski w zbiorach Centralnego Archiwum Wojskowego, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 2, 1970, s. 105 112.

Z archiwaliów o charakterze finansowym wymienić można licznie występujące listy płacy (oficerów, podoficerów, pracowników cywilnych). Ponadto zachowały się sprawozdania finansowe. A k t a s ł u ż b y s p r a w i e d l i w o ś c i. Omawiając zawartość aktową dowództw dywizji piechoty, należy wspomnieć też o archiwaliach obrazujących działalność tej służby. W Centralnym Archiwum Wojskowym znajduje się wiele akt do poznania dziejów wojskowych sądów polowych przy dowództwach dywizji piechoty LWP 36. Wśród tej grupy akt na czoło wysuwają się rozkazy, zarządzenia i instrukcje władz zwierzchnich w sprawach proceduralnych, zasad prawnych, pracy sądów polowych, sposobu prowadzenia kancelarii sądowej i sprawozdawczości. W mniejszej ilości zachowały się rozkazy dzienne oraz plany pracy sądów. Dość licznie występują natomiast sprawozdania z działalności i meldunki dyslokacyjne sądów, stanowiące interesujący materiał poznawczy. Do licznie zachowanych dokumentów należy zaliczyć wyroki i postanowienia sądów, rejestry spraw i wyroków oraz repertoria. W niektórych zespołach akt dowództw dywizji piechoty, przechowywanych w Centralnym Archiwum Wojskowym, znajdują się przekazy źródłowe obrazujące działalność prokuratur wojskowych 37. Z wyjątkiem wytworu kancelaryjnego Wojskowej Prokuratury 8 dywizji piechoty gdzie zachowały się wyłącznie akta spraw karnych wszystkie pozostałe posiadają materiały o charakterze ogólnym. Wśród nich przeważają rozkazy i zarządzenia władz zwierzchnich w sprawach związanych z funkcjami prokuratorskimi 38, rozkazy dzienne 39, sprawozdania z działalności 40, protokoły przesłuchań, rejestry spraw śledczych oraz ewidencje 41. 36 Archiwalia omówionych dywizyjnych sądów polowych posiadają opracowane w CAW inwentarze drukowane (jako części składowe odpowiednich zespołów dowództw dywizji' piechoty). Szczegółowsze informacje o aktach sądów wojskowych LWP podaje A. M i ę t e k, Materiały źródłowe obrazujące działalność sądów wojskowych ludowego Wojska Polskiego w okresie wojny 1943 1945, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 3, 1971, s. 133 143. 37 Akta te były już szczegółowo omawiane. Por. A. M i ę t e k, Materiały źródłowe obrazujące działalność prokuratur wojskowych ludowego Wojska Polskiego w okresie wojny 1943 1945, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 2, 1970, s. 84 94. 38 Por. CAW, III-36-225, 226, 231 oraz III-49-77 do 79. 39 Por. CAW, III-75-197, 216 i 217. 40 Por. CAW, III-23-316 i 318 oraz III-75-204, 205 i 187. 41 Do najczęściej spotykanych należą ewidencje wypadków nadzwyczajnych, aresztowanych oraz dowodów rzeczowych (III-49-83, 85, 87, 94 oraz III-75-192).

* * * Podstawową bazą źródłową do badań nad całością piechoty LWP czy poszczególnych jej wielkich jednostek, znajdujących się w składzie dwu polskich armii ogólnowojskowych, stanowią archiwalia zgromadzone i opracowane w Centralnym Archiwum Wojskowym w zespole akt 1 i 2 armii Wojska Polskiego. Niebagatelny jednak materiał, często wręcz unikalny, znajduje się w omawianych wyżej zespołach akt dowództw dywizji piechoty. Studiowanie tych przekazów źródłowych może być pomocne badaczowi przy odtwarzaniu struktury jednostek piechoty LWP, procesu ich szkolenia bojowego i politycznego oraz przebiegu działań bojowych. Archiwalia te pozwalają poznać też ówczesne warunki bytowe żołnierza, nastroje polityczne i stan dyscypliny. Analiza omówionych materiałów umożliwia dokonanie konfrontacji planów oraz zamierzeń organizacyjnych i bojowych wielkich jednostek piechoty LWP z ich rzeczywistą realizacją.