Na czym w praktyce polega konwersja wierzytelności-długu na kapitał zakładowy?

Kompensata (potrącenie) i konwersja wierzytelności dotychczasowego wspólnika i spółki aspekt prawn Na czym w praktyce polega konwersja wierzytelności-długu na kapitał zakładowy? Stan faktyczny: spółka uzyskała pożyczkę od dotychczasowego wspólnika. Spółka rozważa dokonanie kompensaty lub konwersji wierzytelności wspólnika z tytułu udzielonej jej pożyczki z przysługującą jej wierzytelnością o pokrycie kapitału zakładowego w związku z jego podwyższeniem. 1. Aspekt prawny wykonania zobowiązania w drodze potrącenia Zobowiązanie wygasa przez jego wykonanie, czyli spełnienie świadczenia zgodnie z jego treścią. Dochodzi w ten sposób do zaspokojenia interesu wierzyciela i osiągnięcia tym samym celu zobowiązania. Wygaśnięcie zobowiązania może nastąpić również w drodze potrącenia, czyli wzajemnej kompensaty obu wierzytelności lub zaliczenia jednej wierzytelności na poczet drugiej. W wyniku potrącenia dochodzi do realizacji (skompensowania) wierzytelności, jaką posiada potrącający wierzyciel w stosunku do dłużnika i wierzytelności przeciwnej przysługującej dłużnikowi. Potrącający wykorzystuje do realizacji własnej wierzytelności wierzytelność przysługującą mu w stosunku do dłużnika. W wyniku potrącenia umarzane są dwie wierzytelności poprzez zaliczenie jednej na poczet drugiej. 1 / 13

W przypadku potrącenia wierzytelności, podobnie jak wykonanie zobowiązania, powoduje ono efektywne zaspokojenie wierzyciela: uzyskuje on w zasadzie w wyniku potrącenia taką samą korzyść, jaką zapewnia mu wykonanie zobowiązania. Potrącenie, jako forma regulowania zobowiązań występuje w obrocie prawnym w różnych postaciach. Rozróżnia się bowiem: - kompensaty (potrącenia), u których podstaw leży umowa zainteresowanych stron (kompensaty, potrącenia umowne), nie podlegają one regulacji kodeksu cywilnego, są powszechnie dopuszczalne, a umowy powinny być zgodnie z ogólnymi zasadami prawnymi dotyczącymi umów cywilnoprawnych, w szczególności z wyrażoną w kodeksie zasadą swobody umów; - kompensaty (potrącenia), których podstawą są przepisy art. 498-505 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. Nr 16 poz. 93 ze zm.), dalej: KC, dokonywane w drodze jednostronnej czynności prawnej przez jednego z wierzycieli i skuteczne o tyle tylko, o ile są zachowane przesłanki określone w tych przepisach (potrącenie ustawowe, potrącenie jednostronne, potrącenie w ścisłym tego słowa znaczeniu lub po prostu - najczęściej używane określenie - potrącenie). W związku z powyższym, w przypadku wierzytelności wspólnika wobec spółki lub spółki wobec wspólnika, możemy mówić o następujących rodzajach potrącenia: - potrącenie umowne (porozumienie kompensacyjne); - potrącenie jednostronne dokonane przez wspólnika; - potrącenie jednostronne dokonane przez spółkę. 2 / 13

Według art. 498 KC, przesłankami dopuszczalności jednostronnego potrącenia są: - wzajemność wierzytelności, - jednorodzajowość wierzytelności, - wymagalność wierzytelności potrącającego, - zaskarżalność wierzytelności potrącającego, - tożsamość osób (istnienia wierzytelności między tymi samymi osobami). Dwie wierzytelności są wzajemne, gdy wynikają ze stosunków między tymi samymi stronami i jedna przysługuje jednej, a druga - drugiej stronie. Każda zatem ze stron jest jednocześnie wierzycielem i dłużnikiem drugiej. Przykładowo brak jest cechy wzajemności pomiędzy wierzytelnościami: wierzytelnością danej osoby w stosunku do wspólnika spółki jawnej i zarazem wierzytelnością tej spółki jawnej wobec tej samej osoby. Wymaganie wzajemności wierzytelności wynika z istoty każdego kompensacyjnego sposobu regulowania zobowiązań. Wierzytelności powinny być wzajemne w chwili dokonywania potrącenia. Do potrącenia może dojść tylko w sytuacji, gdy dwóm podmiotom przysługują względem siebie wierzytelności wynikające z dwóch różnych stosunków obligacyjnych, np. gdy jest to umowa pożyczki, roszczenie spółki do wspólnika o pokrycie udziałów w jej kapitale. Wymaganie, aby wierzytelności były jednorodzajowe, podobnie jak wymaganie wzajemności wierzytelności, wynika z istoty potrącenia: umożliwia niejako odjęcie jednego świadczenia od drugiego. Dwie wierzytelności są w świetle art. 498 1 KC jednorodzajowe, jeżeli przedmiotem obu są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku. 3 / 13

Przyjmuje się, że nieodzowną przesłanką potrącenia jest wymagalność tylko wierzytelności potrącającego; gdy zaś chodzi o wierzytelność drugiej strony, to wystarcza, że potrącający może uczynić jej zadość przez spełnienie objętego nią świadczenia. Wierzytelność potrącającego jest wymagalna, gdy: - nadejdzie termin, w którym należne potrącającemu świadczenie ma być spełnione, oznaczony w ustawie lub przez czynność prawną albo wynikający z właściwości zobowiązania; lub - potrącający, w braku oznaczenia terminu spełnienia świadczenia i niemożności jego ustalenia na podstawie właściwości zobowiązania, wezwał drugą stronę do niezwłocznego uiszczenia należnego mu od niej świadczenia (art. 455 KC). Z chwilą ziszczenia się wszystkich przesłanek potrącenia dochodzi do powstania stanu potrącalności, czyli stanu, w którym potrącenie stało się możliwe. Zgodnie z art. 499 KC potrąc enia dokonuje się przez oświadczenie złożone drugiej stronie. Powstanie stanu potrącalności prowadzi więc do tego, że na rzecz jednej lub więcej stron owych wzajemnych wierzytelności powstaje uprawnienie, pozwalające jednostronnym oświadczeniem woli doprowadzić do potrącenia. Ustawodawca wprowadził jednak wyjątki od możliwości wygaśnięcia zobowiązania w drodze potrącenia. Zgodnie z art. 505 KC nie mogą być umorzone przez potrącenie: - wierzytelności nie ulegające zajęciu; - wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania; - wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych; 4 / 13

Kompensata (potrącenie) i konwersja wierzytelności dotychczasowego wspólnika i spółki aspekt prawn - wierzytelności, co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne. Zgodnie z powyższym przepisem nie mogą być umorzone przez potrącenie m.in. te wierzytelności, co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne. Takie wyłączenie wynika przykładowo z przepisów ustawy z 15 września 2000 r. (Dz. U. z 2000 r. Nr 94, poz. 1037 ze zm.) dalej zwana: KSH. Na podstawie art. 14 4 KSH wspólnik i akcjonariusz nie może potrącać swoich wierzytelności wobec spółki kapitałowej z wierzytelnością spółki względem wspólnika z tytułu należnej wpłaty na poczet udziałów albo akcji. Możliwość wygaśnięcia zobowiązania dotychczasowego wspólnika/akcjonariusza spółki (nie nowego wspólnika/akcjonariusza) w drodze jednostronnego potrącenia dokonywanego przez tego wspólnika/akcjonariusza została więc wyłączona przez przepisy szczególne. Przepisy szczególne - KSH nie ograniczają jednak możliwości dokonania potrącenia umownego (porozumienie kompensacyjne) o czym wprost stanowi art. 14 4 KSH oraz jednostronnego potrącenia dokonywanego przez spółkę kapitałową. Konstrukcja przepisu zdania pierwszego art. 14 4 KSH stanowi, że zakres podmiotowy zakazu jednostronnego potrącania dotyczy tylko wspólników lub akcjonariuszy spółki kapitałowej. W związku z powyższym w przypadku spółki potrącenie może być dokonane albo w drodze umowy pomiędzy spółką a dotychczasowym wspólnikiem, albo w drodze jednostronnego potrącenia dokonanego przez spółkę, ponieważ: - pożyczkodawca jest dotychczasowym udziałowcem spółki, a więc nie nabywa lub nie obejmuje udziałów w kapitale zakładowym spółki po raz pierwszy; 5 / 13

- wierzytelność z tytułu udzielonej spółce pożyczki przez pożyczkodawcę podlegać będzie potrąceniu z wierzytelnością spółki względem pożyczkodawcy z tytułu należnej wpłaty na poczet udziałów. W przypadku spółki nie jest możliwe wygaśnięcie zobowiązania z pożyczki w drodze jednostronnego oświadczenia pożyczkodawcy, ze względu na brzmienie przepisu art. 14 4 KSH. Porozumienie kompensacyjne pomiędzy spółką a pożyczkodawcą powinno spełniać wymagania wynikające z zasady swobody umów (art. 353 1 KC). Zgodnie z tą zasadą strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściw ości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Prawne konsekwencje zarówno potrącenia umownego, jak i potrącenia jednostronnego dokonywanego przez spółkę kapitałową są tożsame. W wyniku potrącenia obie wierzytelności zostają bowiem umorzone do wysokości wierzytelności mniejszej. Przy czym, gdy do potrącenia została przedstawiona tylko część wierzytelności, przy ustalaniu zakresu umorzenia uwzględnia się nie całą wierzytelność, lecz jedynie część przedstawioną do potrącenia. 6 / 13

2. Aspekt prawny konwersji wierzytelności Konwersja wierzytelności na kapitał zakładowy to zamiana" - przekształcenie wierzytelności przysługującej wspólnikowi wobec spółki na udziały, akcje w podwyższonym przez spółkę kapitale zakładowym. W przypadku konwersji wierzytelności nie chodzi jednak o umowę zamiany, o której mowa w art. 603 KC. Konwersja wierzytelności może być dokonywana przede wszystkim w drodze potrącenia umownego, odnowienia lub zwolnienia z długu. W zakresie potrącenia umownego właściwe dla konwersji wierzytelności są również uwagi zawarte w punkcie 1. Różnice pomiędzy potrąceniem dokonywanym w ramach konwersji wierzytelności a potrąceniem umownym dokonywanym poza tą konwersją zostały wskazane w punkcie 3. Drugim sposobem dokonania konwersji wierzytelności jest odnowienie, o którym mowa w art. 506 KC. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli w celu umorzenia zobowiązania dłużnik zobowiązuje się za zgodą wierzyciela spełnić inne świadczenie albo nawet to samo świadczenie, lecz z innej podstawy prawnej, zobowiązanie dotychczasowe wygasa (odnowienie). 7 / 13

Odnowienie może więc wystąpić w dwóch postaciach, po pierwsze jako umowa na mocy której dłużnik zobowiązuje się spełnić inne świadczenie. Po drugie, jako umowa zobowiązująca dłużnika do spełnienia tego samego co dotychczas świadczenia, z tym, że z innej już podstawy prawnej. Odnowienie jest sposobem umorzenia dotychczasowego zobowiązania, łączącym się z zaspokojeniem wierzyciela, albowiem w miejsce dawnego świadczenia, które wygasa, wierzyciel otrzymuje nową wierzytelność. W wyniku odnowienia dotychczas istniejące zobowiązanie wygasa, natomiast obciążająca dłużnika powinność spełnienia świadczenia wynika z nowego zobowiązania, którego treść różni je od poprzedniego. Wygaszenie dotychczasowego zobowiązania na skutek odnowienia następuje już w chwili zawarcia umowy zobowiązującej dłużnika do spełnienia świadczenia z nowej podstawy prawnej. Odnowienie podlega ogólnym regułom obowiązującym przy zawieraniu umów, nie istnieją tu zwłaszcza szczególne wymagania co do jej formy. W przypadku konwersji wierzytelności pożyczkodawcy z tytułu udzielonej spółce pożyczki z wierzytelnością spółki o pokrycie kapitału zakładowego przez pożyczkodawcę w drodze nowacji (odnowienia) dług (zobowiązanie) spółki do zwrotu pożyczki wygaśnie i zostanie odnowione" w postaci zobowiązania spółki do spłaty udziałów objętych przez pożyczkodawcę. Trzecim sposobem konwersji wierzytelności jest zwolnienie z długu, o którym mowa w art. 508 KC. Przez zwolnienie dłużnika z długu wierzyciel rezygnuje z urzeczywistnienia celu, który przyświecał powstaniu zobowiązania. Zwolnienie z długu jest umową, która zostaje zawarta, gdy wierzyciel zwalnia dłużnika z długu, ten zaś zwolnienie przyjmuje. Tym sposobem dochodzi do umorzenia zobowiązania 8 / 13

bez zaspokojenia interesu wierzyciela. W związku z powyższym, w przypadku konwersji wierzytelności w drodze zwolnienia z długu pierwotne zobowiązanie spółki - do spłaty pożyczki wraz z odsetkami będzie podlegać umorzeniu, w wyniku czego interes pożyczkodawcy - wierzyciela nie zostanie zaspokojony. W przypadku konwersji wierzytelności pożyczkodawcy z tytułu udzielonej spółce pożyczki z wierzytelnością spółki o pokrycie kapitału zakładowego przez pożyczkodawcę w drodze zwolnienia z długu, dług (zobowiązanie) spółki do zwrotu pożyczki będzie podlegać umorzeniu, natomiast w wyniku podwyższenia kapitału zakładowego spółki i objęcia udziałów przez pożyczkodawcę po stronie spółki powstanie zobowiązanie do spłaty udziałów objętych przez pożyczkodawcę. 3. Skutki prawne potrącenia wierzytelności oraz konwersji wierzytelności na udziały na gruncie prawa handlowego w przypadku podwyższenia kapitału zakładowego KSH nie zawiera odrębnej regulacji, która unormowałaby sposób podwyższenia kapitału zakładowego w drodze potrącenia lub konwersji wierzytelności. KSH wspomina jedynie o konwersji wierzytelności na gruncie przywołanego już art. 14 4 KSH stwierdzając, iż w określonej sytuacji nie jest możliwe potrącenie jednostronne. W przypadku potrącenia dokonywanego poza konwersją wierzytelności (zarówno umownego, jak i jednostronnego) czyli wzajemnej kompensaty obu wierzytelności, umarzane są dwie wierzytelności poprzez zaliczenie jednej na poczet drugiej. 9 / 13

W związku z funkcją zapłaty takiego potrącenia dokonywanego poza konwersją wierzytelności - potrącający jako dłużnik spłaca swój dług poprzez umorzenie wierzytelności, jaką sam posiada wobec wierzyciela, a skutki prawne tego potrącenia są równoznaczne z wykonaniem obowiązku wynikającego ze stosunku obligacyjnego. Co oznacza, iż w przypadku potracenia dokonywanego poza konwersją wierzytelności należy przyjąć, że spółka spłaciła pożyczkę wraz z odsetkami naliczonymi na dzień potrącenia, a pożyczkodawca - udziałowiec pokrył środkami pieniężnymi przyznane mu udziały w podwyższonym kapitale spółki. W przypadku potrącenia dokonywanego poza konwersją wierzytelności, na gruncie KSH udziały są pokrywane wkładem pieniężnym, a nie aportem, czyli wkładem niepieniężnym. W związku z powyższym jednostronne potrącenie dokonywane przez spółkę poza konwersją wierzytelności lub potrącenie umowne dokonywane przez spółkę oraz wspólnika poza konwersją wierzytelności jest możliwością skutecznego podwyższenia kapitału zakładowego wkładem pieniężnym. Na gruncie KSH konwersja wierzytelności to szczególny - nominalny sposób podwyższenia kapitału zakładowego, który nie wynika wprost z przepisów KSH. Konwersja wierzytelności jest dokonywana na gruncie prawa cywilnego w drodze: potrącenia, odnowienia lub zwolnienia z długu. Konsekwencje tych sposobów wygaśnięcia zobowiązania na gruncie KSH są 10 / 13

porównywalne. Każdy z tych sposobów wygaśnięcia zobowiązania różni się natomiast w zakresie konsekwencji na gruncie prawa podatkowego. Na gruncie KSH konwersja wierzytelności może być rozpatrywana z dwóch perspektyw. Z perspektywy wspólnika jest to konwersja wierzytelności na udziały. Z perspektywy spółki mówimy o konwersji długu na kapitał zakładowy. Oba te pojęcia, tj. konwersja wierzytelności i konwersja długu mogą być używane zamiennie, gdyż opisują tę samą konstrukcję prawną, tzn. transformację wierzytelności w inne prawo majątkowe - udziały, akcje. Z punktu widzenia wspólnika oznacza to, że poprzez rezygnację" z przysługującej mu wierzytelności (pożyczki) wobec spółki otrzymuje w zamian udziały w podwyższonym kapitale zakładowym. W tej sytuacji wierzytelność wspólnika będąca przedmiotem wkładu na pokrycie podwyższonego kapitału wygasa w wyniku konfuzji, gdyż nie można być jednocześnie względem siebie wierzycielem i dłużnikiem. Dla spółki-dłużnika operacja konwersji długu (pożyczki) na kapitał zakładowy oznacza umorzenie jej długu wobec wspólnika z tytułu udzielonej pożyczki. W zależności od tego, jaki sposób konwersji wierzytelności został wybrany przez strony, powstają określone konsekwencje cywilnoprawne i podatkowe po stronie spółki i wspólnika. Natomiast bez względu na sposób przeprowadzenia konwersji wierzytelności, konsekwencje konwersji wierzytelności na gruncie KSH są tożsame, tzn. wspólnik uzyskuje udziały w 11 / 13

podwyższonym kapitale zakładowym. Bez względu więc na to, czy konwersja wierzytelności lub długu na kapitał zakładowy jest dokonywana w trybie potrącenia, odnowienia lub zwolnienia z długu, ostatecznym wynikiem dla wspólnika na gruncie KSH są udziały w kapitale zakładowym spółki. Różnica pomiędzy potrąceniem poza konwersją wierzytelności a konwersją wierzytelności w ramach wszystkich jej trzech sposobów polega na tym, iż konwersja wierzytelności-długu jest operacją przeprowadzaną na pasywach spółki, której istotą jest bilansowe przeniesienie konwertowanej wierzytelności z pozycji zobowiązania" na pozycję kapitał zakładowy". Skutkiem przeprowadzenia tej operacji zmniejsza się wysokość zobowiązań spółki, a wzrasta kapitał zakładowy, nie zostają więc wniesione do spółki nowe aktywa. W wyniku konwersji długu na kapitał zakładowy następuje jedynie zmiana w bilansie w strukturze pasywów. Wobec powyższego, na gruncie KSH w wyniku konwersji wierzytelności-długu na kapitał, udziały są obejmowane w zamian za wkład niepieniężny (aport), którym jest wierzytelność pożyczkodawcy względem spółki. W literaturze wyrażony został pogląd, że konwersja wierzytelności-długu może zostać uznana za metodę pokrywania podwyższonego kapitału zakładowego. Konwertowana wierzytelność powinna jednak posiadać pełne pokrycie w wolnych, nieobciążonych aktywach. Reasumując, koncepcja konwersji wierzytelności-długu na kapitał zakładowy polega na objęciu przez wierzyciela spółki udziałów powstałych w wyniku podwyższenia kapitału zakładowego w tej spółce, podobnie jak w przypadku potrącenia dokonywanego poza konwersją wierzytelności. Przy czym w przypadku konwersji wierzytelności udziały te zostają pokryte przez wierzyciela przysługującą mu wobec spółki wierzytelnością. W obu jednak przypadkach 12 / 13

wierzytelność umarza się, a dług spółki wobec wierzyciela wygasa, co powoduje określone skutki na gruncie prawa podatkowego. 13 / 13