Układ rozrodczy żeński MACICA Trzon Dno JAJOWÓD Strzępki jajowodu (cz. 1) JAJNIK Szyjka POCHWA zawiązkowe nabłonek powierzchniowy i osłonka biaława Jajnik wzrastający - nabłonek powierzchniowy: jednowarstwowy sześcienny (pochodna międzybłonka) - osłonka biaława (tk. łączna zbita) - kora: zrąb, pęcherzyki jajnikowe i ich struktury pochodne - rdzeń i wnęka: zrąb, duże naczynia krwionośne Zrąb jajnika: tkanka łączna wiotka liczne fibroblasty i fibrocyty, makrofagi, k. mięśniowe gładkie Pęcherzyk zawiązkowy (30 µm) jedna warstwa płaskich komórek pęcherzykowych Pęcherzyk pierwotny jedna warstwa sześciennych lub walcowatych komórek pęcherzykowych Pęcherzyk wzrastający bezjamisty (100 µm +) osłonka przejrzysta - zona pellucida kilka warstw komórek pęcherzykowych osłonka pęcherzyka - theca folliculi (interna, externa) Oocyt: ciałko Balbianiego liczne wczesne endosomy gromadzące białka blaszki pierścieniowate (fragmenty otoczki jądrowej w porami w cytoplazmie) liczne cząsteczki mrna Oocyt: rozproszenie i wzrost liczby organelli liczne wolne rybosomy ziarna korowe 1
Osłonka przejrzysta (zona pellucida) Oocyt Zona pellucida glikoproteidy ZP-1, ZP-2, ZP-3, ZP4 (ZP-3: receptor rozpoznający białka błonowe plemnika, ZP3 i 4 indukują reakcję akrosomalną, ZP-1 i 2 uczestniczą w blokowaniu polispermii) i komórki pęcherzykowe komunikują się poprzez wypustki przebijające otoczkę przejrzystą i połączone neksusami. Wymiana sygnałów chemicznych między oocytem a komórkami pęcherzykowymi pobudza aktywność komórek pęcherzykowych oraz umożliwia blokowanie, a następnie uruchomienie podziału mejotycznego oocytu. Komórki pęcherzykowe Zrąb Osłonka pęcherzyka (theca folliculi) wytwór łącznotkankowego zrębu otaczającego pęcherzyk osłonka zewnętrzna (theca externa) - warstwa włókien kolagenowych osłonka wewnętrzna (theca interna) liczne naczynia włosowate, zmodyfikowane komórki zrębu (fibroblasty) przekształcone w komórki steroidogenne Komórki theca interna produkują androgeny, które są przekazywane do kom. pęcherzykowych, a te przekształcają je w estrogeny (aromatyzacja, enzym - aromataza) Pęcherzyk wzrastający jamisty (0.5 mm +) zona pellucida jama pęcherzyka wypełniona płynem (liquor folliculi) warstwa ziarnista (komórki pęcherzykowe) osłonka pęcherzyka Komórki warstwy ziarnistej produkują : inhibinę, folistatynę, aktywinę, (regulacja wydzielania FSH) Komórki osłonki wewnętrznej produkują androgeny oraz: czynniki wzrostowe (rozrost warstwy ziarnistej) reninę i angiotensynę (lokalna regulacja przepływu krwi w osłonce) inhibitor proteaz (zabezpieczenie przed przedwczesnym pęknięciem pęcherzyka) Pęcherzyk Graafa (do 2.5 cm) otoczony przyszłym wieńcem promienistym na wzgórku jajonośnym duża jama pęcherzyka warstwa ziarnista osłonka pęcherzyka Komórki wzgórka: specyficzna populacja komórek pęcherzykowych połączone neksusami z oocytem wymiana sygnałów chemicznych (oocyt: czynnik rozpraszający wieniec, komórki wzgórka: czynnik indukujący mejozę) Owulacja 1. Wzrost poziomu LH 2. Wzrost przepływu krwi w naczyniach osłonki pęcherzyka 3. Wydzielenia przez komórki wzgórka czynnika indukującego mejozę 4. Oocyt przechodzi pierwszy podział mejotyczny i rozpoczyna drugi 5. Komórki warstwy ziarnistej wydzielają proteoglikany i kwas hialuronowy, które przyciągają wodę rozproszenie komórek warstwy ziarnistej, wzrost ciśnienia wewnątrz pęcherzyka 6. Utworzenie cienkiego, beznaczyniowego obszaru (stigma) na powierzchni jajnika stykającej się z pęcherzykiem 7. Komórki warstwy ziarnistej wydzielają aktywator plazminogenu, tworzy się plazmina, która aktywuje kolagenazy 8. Kolagenazy nadtrawiają rejon stigmy, powodując jego perforację 9. Oocyt wraz z wieńcem promienistym wydostają się z jajnika Struktury pęcherzyka pozostałe w jajniku przekształcą się w ciałko żółte 2
Jajnik młodej kobiety zawiera ok. 400 000 pęcherzyków zawiązkowych jednak w trakcie okresu rozrodczego tylko ok. 400 przechodzi pełny proces rozwoju i ulega owulacji. Pozostałe pęcherzyki są eliminowane w procesie atrezji. Atrezja pęcherzyków jajnikowych Ciałko żółte komórki ziarnisto-luteinowe komórki osłonkowo-luteinowe naczynia krwionośne Atrezja: apoptoza oocytu i komórek pęcherzykowych usunięcie szczątków przez makrofagi może zachodzić na wszystkich etapach rozwoju pęcherzyka, najczęściej dotyczy pęcherzyków zawiązkowych i pierwotnych część steroidogennych komórek theca interna pozostaje w zrębie jako gruczoł śródmiąższowy wczesne (c. krwotoczne) późne (degenerujące) dojrzałe ciałko białawe Tworzenie się ciałka żółtego Komórki ciałka żółtego to typowe komórki steroidogenne 1. Po owulacji: sfałdowanie warstwy ziarnistej, wylew krwi do pozostałości, jamy pęcherzyka, wytworzenie skrzepu (ciałko krwotoczne). 2. Rozpoczyna się przekształcanie komórek warstwy ziarnistej w komórki ziarnisto-luteinowe. 3. Resorbcja skrzepu, wypełnienie tego obszaru przez kom. ziarnisto-luteinowe. 4. Wnikanie z obwodu naczyń, a wraz z nimi komórek theca interna. 5. Przekształcenie komórek theca interna w komórki osłonkowo-luteinowe. Ciałko żółte produkuje: 1. Komórki ziarnisto-luteinowe: - progesteron - przekształcanie androgenów produkowanych przez komórki osłonkowo-luteinowe w estrogeny 2. Komórki osłonkowo-luteinowe: - progesteron - estrogeny, androgeny 3. Obie populacje komórkowe produkują też czynniki białkowe: - relaksynę, inhibinę, reninę Degeneracja ciałka żółtego (luteoliza): - gromadzenie lipidów w komórkach - apoptoza i autofagia - włóknienie Ciałko żółte menstruacyjne zazwyczaj zanika Ciałko żółte ciążowe pozostawia bliznę, ciałko białawe, zbudowane głównie z włókien kolagenowych i zawierające nieliczne komórki (fibrocyty) 3
Jajowód bańka cieśń odcinek śródmiąższowy Komórki dokrewne jajnika i produkowane przez nie hormony: lejek komórki pęcherzykowe (warstwy ziarnistej) komórki osłonki wewnętrznej komórki ziarnisto-luteinowe komórki osłonkowo-luteinowe komórki śródmiąższowe komórki wnękowe (rzadkie, w zrębie wnęki jajnika, podobne do komórek Leydiga w jądrze) estrogeny androgeny* progesteron, estrogeny progesteron, estrogeny, androgeny* androgeny* androgeny * mogą być aromatyzowane do estrogenów Bańka Cieśń Odcinek śródmiąższowy błona śluzowa (bardzo liczne, rozgałęzione fałdy) warstwa mięśniowa - wewnętrzna okrężna - zewnętrzna podłużna błona surowicza Nabłonek jajowodu komórki z migawkami przesuwają oocyt w kierunku macicy komórki wydzielnicze produkują substancje - tworzące optymalne mikrośrodowisko dla oocytu i plemników - ułatwiajace kapacytację plemników - ułatwiające adhezję i penetrację plemników (owiduktyny, przyłączają się do osłonki przejrzystej) komórki podstawne (macierzyste) niezróżnicowane, odpowiadają za regenerację nabłonka Macica Trzon i dno Endometrium nabłonek gruczoły żyła jama macicy Endometrium (błona śluzowa) warstwa czynnościowa (functionalis) warstwa podstawna (basalis) Myometrium (mięśniówka gładka) warstwa podśluzówkowa warstwa naczyniowa warstwa podsurowicza tętniczka prosta tętniczki spiralne tętnica i żyła łukowata nabłonek powierzchniowy: komórki z migawkami i komórki wydzielnicze bogatokomórkowa blaszka właściwa (komórki zrębowe i napływowe) proste cewkowe gruczoły surowicze naczynia krwionośne 4
Fazy cyklicznych zmian endometrium złuszczania wzrostowa (folikularna) wydzielnicza (lutealna) niedokrwienia 1. Faza wzrostowa: regeneracja warstwy czynnościowej (proste gruczoły i tętnice) 2. Faza wydzielnicza: wzrost grubości warstwy czynnościowej i aktywności wydzielniczej gruczołów (gruczoły poskręcane i rozdęte, poskręcane tętnice) 3. Faza niedokrwienia (krótka): skurcz tętniczek spiralnych, niedokrwienie i częściowa martwica warstwy czynnościowej 4. Faza złuszczania: rozkurcz tętniczek, ciśnienie krwi rozrywa zmienione martwiczo ściany naczyń, wylew krwi powoduje fragmentację i złuszczenie warstwy czynnościowej (fizjologicznie pierwsza faza cyklu) wzrostowa wczesna wydzielnicza późna wydzielnicza Komórki macierzyste endometrium Szyjka macicy Nabłonkowe komórki macierzyste: w nabłonku blisko dna gruczołów odpowiedzialne za regenerację gruczołów i nabłonka powierzchniowego komórki macierzyste Zrębowe (mezenchymatyczne) komórki macierzyste: na granicy z myometrium, z reguły w kontakcie ze ścianą naczynia, odpowiedzialne za regenerację łącznotkankowego zrębu nabłonek: komórki wydzielnicze (śluzowe) i komórki z migawkami szerokie, rozgałęzione gruczoły śluzowe blaszka właściwa bogata w włókna sprężyste, z mniejszą ilością komórek znacznie uboższa mięśniówka błona śluzowa nie złuszcza się Jajnik Dzień 1 14 28 Hormonalna regulacja cyklu Wzrost pęcherzyków Owulacja Ciałko żółte Luteoliza LH FSH Estrogeny Progesteron Tzw. strefa przejściowa: przejście nabłonka walcowatego szyjki w nabłonek wielowarstwowy płaski pochwy jest zazwyczaj miejscem transformacji nowotworowej prowadzącej do rozwoju raka szyjki macicy Endometrium w. czynnościowa w. podstawowa M Faza wzrostu Faza wydzielnicza N M (estrogenowa) (progestagenowa) (M menstruacja, N faza niedokrwienia) 5
Pochwa nabłonek bl. właściwa (bez gruczołów) Cytodiagnostyka wymazów pochwowych jest najprostszym sposobem wczesnego wykrycia raka szyjki macicy, umożliwia też ocenę stanu hormonalnego kobiety komórki superficjalne (powierzchniowe) komórki intermedialne (z warstw pośrednich) komórki parabazalne i bazalne inne komórki (stanu zapalnego, nowotworowe) mięśniówka Komórki nabłonka pochwy zawierają znaczne ilości glikogenu, przekształcanego przez naturalną florę bakteryjną w kwas mlekowy przydanka 6