PREFERENCJE KONSUMPCYJNE A STRUKTURA WYDATKÓW GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Zeszyty Naukowe Wydzału Informatycznych Technk Zarządzana Wyższej Szkoły Informatyk Stosowanej Zarządzana Współczesne Problemy Zarządzana Nr /2008 PREFERENCJE KONSUMPCYJNE A STRUKTURA WYDATKÓW GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE Irena Woronecka-Lecejewcz Wyższa Szkoła Informatyk Stosowanej Zarządzana, Warszawa ul. Newelska 6 Instytut Badań Systemowych PAN, 0-447 Warszawa, ul. Newelska 6 Małgorzata Terwńska absolwent Wydzału Informatycznych Technk Zarządzana Wyższej Szkoły Informatyk Stosowanej Zarządzana, 0-447 Warszawa, ul. Newelska 6 Praca prezentuje analzę zman w strukturze konsumpcj preferencj gospodarstw domowych w Polsce, jake zaszły po transformacj gospodarczej począwszy od 990 roku. Przedmotem badań jest także dentyfkacja różnc w strukturze preferencj konsumpcyjnych mędzy różnym grupam gospodarstw domowych, w szczególnośc pracownków, rolnków oraz emerytów rencstów. Do oszacowana preferencj wykorzystano model racjonalnych decyzj konsumenta, w którym zakłada sę, że konsument dokonuje wyboru optymalnego koszyka konsumpcyjnego maksymalzując funkcję użytecznośc przy ogranczenu budżetowym na wydatk. Przedstawone są wynk oszacowań uzyskane dla współczynnków preferencj w zakrese podstawowych grup towarów usług konsumpcyjnych oraz wybranych grup artykułów żywnoścowych nabywanych przez gospodarstwa domowe w Polsce. Uzyskane wynk wskazują na stotne zmany w herarch preferencj w okrese transformacj oraz duże zróżncowane występujące w tym zakrese mędzy różnym typam gospodarstw domowych.. Wstęp J. Kramer, ekonomsta od lat zajmujący sę badanam sfery konsumpcj w gospodarce polskej, charakteryzuje zwązek mędzy wydatkam ludnośc a zachowanam konsumpcyjnym, będącym wyrazem ndywdualnych preferencj, motywów dzałana podejmowana decyzj w sposób następujący: wydatk gospodarstw domowych są fotografą zachowań konsumpcyjnych w skal makroekonomcznej (Kramer, 997). Nnejsza praca jest pośwęcona właśne analze wzajemnych relacj mędzy strukturą wydatków gospodarstw domowych a herarchą preferencj konsumpcyjnych. Rolę konsumpcj w gospodarce podkreślał równeż wybtny polsk ekonomsta Edward Lpńsk. Wyrażoną przez nego opnę, że konsumpcja jest najpotężnejszą słą wytwórczą współczesnośc (Bywalec, Rudnck, 2002, s. 9) można

I. Woronecka-Lecejewcz, M. Terwńska potraktować z jednej strony dosłowne, ne sposób bowem wyobrazć sobe, aby w obecnych czasach produkować bez posadana rzetelnej wedzy z zakresu konsumpcj. Co węcej, właśne ta wedza jest punktem wyjśca kluczowym argumentem przy tworzenu strateg zarządzana oraz strateg marketngowych, stanow także ważny czynnk w kształtowanu poltyk gospodarczej. Z drugej strony obserwujemy coraz wększe zanteresowane problematyką konsumpcj także wśród naukowców to ne tylko wśród ekonomstów. Zagadnena konsumpcj stanową przedmot badań równeż psychologów socjologów, a także specjalstów z dzedzn nterdyscyplnarnych. Dzeje sę tak dlatego, że jak dowodzą wynk badań naukowych, stneją slne zwązk pomędzy konsumpcją a sferą potrzeb człoweka, fazam cyklu życa, mechanzmam zachowań konsumpcyjnych, ch przesłankam natury psychologcznej społecznej oraz uwarunkowanam o charakterze racjonalnym, ekonomcznym. Zmany gospodarcze społeczne, które zaszły wcąż zachodzą w Polsce znajdują odzwercedlene także w zmanach wzorców konsumpcyjnych preferencj gospodarstw domowych. Dane statystyczne wskazują, że zmenamy swoje przyzwyczajena, sposób odżywana sę, spędzana wolnego czasu. Obserwujemy ulegamy trendom mody dotyczącym uboru wyglądu, ale także urządzana wystroju meszkań domów, zmenamy też swoje preferencje odnośne wykształcena ochrony zdrowa. Wszystke te czynnk, w powązanu ze zmanam zasobnośc naszych portfel, wpływają na pozom strukturę konsumpcj. Ekonomśc wyrażają opnę, że transformacja zmenła dotychczasową herarchę potrzeb, głęboko ngerując w system preferencj konsumpcyjnych. J. Kramer wskazuje na cztery podstawowe przesłank zman w zachowanach konsumpcyjnych polskch gospodarstw domowych w okrese transformacj: zmany w dochodach realnych, ogranczene konsumpcj zborowej, zmany relacj cen konsumpcyjnych, pojawene sę rynku konsumenta-nabywcy w mejsce rynku producenta-sprzedawcy (Kramer, 997; Kramer, Kędzor, Żabńsk, 995). Szczególną uwagę autor zwraca na spadek dochodów realnych per capta na początku lat dzewęćdzesątych, na rozwarstwene gospodarstw domowych pod względem dochodów konsumpcj oraz na znaczene szarej strefy w uzyskwanu środków do życa. Towarzyszyło temu ogranczene konsumpcj zborowej w wynku wprowadzena odpłatnośc za nektóre dobra usług dotąd neodpłatne (np. w zakrese ochrony zdrowa, ośwaty, komunkacj publcznej). Wskazuje sę na występowane w zwązku z tym zjawska manfestowana przez znaczną część społeczeństwa deprywacj względnej, czyl odczuca frustracj, rozczarowana z powodu subektywnego odczuca zubożena, względnego (w porównanu z zamożnejszym gospodarstwam domowym) pogorszena warunków egzystencj. Ne bez znaczena pozostaje zjawsko konwergencj charakteryzujące procesy przenkana wzorców konsumpcyjnych, któremu towarzyszą znane w zachowanach nabywców efekty demonstracj efekty naśladownctwa), por. np. Garbarsk (200). Znajomość preferencj konsumpcyjnych jest użyteczna w modelowanu decyzj konsumpcyjnych gospodarstw domowych oraz prognozowanu welkośc struktury spożyca. Problem wyboru struktury konsumpcj jest postrzegany jako ważny ne tylko w analze zachowań konsumenta, ale w kontekśce całej gospodark, poneważ to właśne popyt konsumpcyjny jest popytem perwotnym, generu- 30

PREFERENCJE KONSUMPCYJNE A STRUKTURA WYDATKÓW W POLSCE jącym wtórny popyt na czynnk produkcj: pracę kaptał oraz popyt na dobra pośredne, tzn. na energę, surowce, materały półprodukty. Tak węc, zmany w strukturze popytu konsumpcyjnego mają stotny wpływ na zmany w strukturze zatrudnena, produkcj, majątku trwałego zużyca pośrednego. Decyzje gospodarstw domowych dotyczące struktury konsumpcj odgrywają nebagatelną rolę w kształtowanu najważnejszych zman strukturalnych w gospodarce narodowej, oczywśce, obok nnych czynnków przyczynających sę do zman strukturalnych w gospodarce, takch jak postęp technczny czy aktywna poltyka ekonomczna państwa, odgrywających znaczącą rolę w kształtowanu zman strukturalnych w gospodarce narodowej. Na wzajemne powązana mędzy sferą konsumpcj produkcj na tle współzależnośc w gospodarce narodowej wskazują mędzy nnym w swojej monograf, pośwęconej zagadnenom konsumpcj, Bywalec Rudnck (2002). W nnejszej pracy wykorzystano metodę kwantyfkacj preferencj konsumpcyjnych opartą na modelu decyzyjnym konsumenta, przedstawoną w publkacjach Woroneckej (2002, 2003). Metoda ta została zastosowana do zbadana preferencj konsumpcyjnych w odnesenu do podstawowych grup towarów usług, a także zman, jake dokonały sę w okrese transformacj w Polsce w zakrese wzorców przyzwyczajeń konsumpcyjnych. Przedmotem badań jest także dentyfkacja różnc w strukturze wydatków preferencj mędzy różnym grupam gospodarstw domowych oraz analza zman w tym zakrese, jake mały mejsce w Polsce po transformacj gospodarczej począwszy od 990 roku. Struktura optymalnego koszyka w modelu konsumenta odzwercedla strukturę popytu zależy, z jednej strony od preferencj konsumpcyjnych, które są parametram funkcj użytecznośc, z drugej - od relacj cenowych nabywanych dóbr. Zakładając, że konsumenc podejmują decyzje zgodne z prezentowanym w pracy modelem decyzj optymalnych; obserwując przy tym skutk tych decyzj, a węc zakupy realzowane przez konsumentów przy danych cenach; posadając także nformacje o cenach rynkowych - można wnoskować o preferencjach, którym kerowal sę konsumenc przy podejmowanu decyzj. W pracy pokazano, że w szczególnych warunkach, struktura preferencj może być utożsamana ze strukturą wydatków konsumpcyjnych. Stosując take podejśce oszacowano wartośc współczynnków preferencj dla polskch gospodarstw domowych ogółem oraz w podzale na różne rodzaje gospodarstw domowych, m. n.: pracownków, rolnków oraz emerytów rencstów. Badanem objęto podstawowe grupy towarów usług konsumpcyjnych, take jak: żywność, napoje alkoholowe wyroby tytonowe, odzeż obuwe, meszkane, hgena osobsta, zdrowe, transport łączność, edukacja, kultura rekreacja, a także główne grupy artykułów żywnoścowych nabywanych przez gospodarstwa domowe, take jak: peczywo produkty zbożowe, męso, ryby, nabał jaja, tłuszcze, owoce warzywa, cuker nne wyroby cukerncze, używk, kawa, herbata napoje bezalkoholowe. 3

I. Woronecka-Lecejewcz, M. Terwńska 2. Czynnk kształtujące pozom strukturę konsumpcj Czynnk, które określają ndywdualną konsumpcję podzelć można, w sposób najbardzej ogólny, na czynnk ekonomczne pozaekonomczne. Jedne druge wpływają z różną słą w różny sposób zarówno na pozom jak na strukturę konsumpcj. Nektóre z nch należą do kategor, które w stosunkowo łatwy sposób można zmerzyć wyrazć w lczbach. Ta cecha pozwala na bezpośredną analzę ch oddzaływana na konsumpcję. Należy tu wskazać przede wszystkm na czynnk ekonomczne, z których wększość merzonych jest poprzez systematyczne badana statystyczne. Uzyskane tą drogą dane stanową przedmot różnorodnych analz, które pozwalają zaobserwować zmany w pozome strukturze konsumpcj. Należy przy tym pamętać, że wszystke czynnk, ekonomczne pozaekonomczne, występują zwykle równocześne dzałają welokerunkowo, przez co trudno jest statystyczne wylczyć ch wpływ na konsumpcję (Kramer, 997, s. 79). Szerszy przegląd charakterystykę czynnków kształtujących pozom strukturę konsumpcj przedstawono w pracy magsterskej M. Terwńskej (2006). Jedna z klasyfkacj ekonomcznych czynnków konsumpcj obejmuje następujące kategore (por. Krasńsk, Pasny, Szulce, 984, ss. 7-27): dochody ludnośc, oszczędnośc kredyty, ceny, zasoby materalne ludnośc, podaż jakość pracy handlu. Dochody są jednym z najważnejszych czynnków wywerających wpływ na pozom konsumpcj ndywdualnej. Każde gospodarstwo domowe dąży do tego, aby przy danych dochodach, w sposób najlepszy najpełnejszy zaspokoć ndywdualne potrzeby członków gospodarstwa oraz gospodarstwa domowego jako całośc. Cel ten najtrudnej jest osągnąć gospodarstwom mnej zamożnym, które w szczególny sposób zmuszone są do racjonalnego gospodarowana. Nske dochody są bowem dużym ogranczenem dla konsumpcj w welu gospodarstwach domowych często koneczne jest ustalene określonej herarch struktury wydatków konsumpcyjnych. Można, zatem, przyjąć, że z ekonomcznego punktu wdzena, grupy gospodarstw o nskch dochodach postępują racjonalne, przy czym racjonalność ta jest wynkem strateg z konecznośc nastawonej na przetrwane (Grzega, 2005, s. 45). W szczególne trudnej sytuacj są te gospodarstwa domowe, których dochody stanową zaledwe mnmum socjalne, czy nawet mnmum egzystencj. Mnmum socjalne określane jest jako penężna równowartość koszyka dóbr zapewnającego ndywdualnemu konsumentow reprodukcję sł życowych, posadane wychowane potomstwa oraz utrzymane węz społecznych. Z kole mnmum egzystencj rozumane jest jako pozom dochodów zapewnający nabyce dóbr konsumpcyjnych pozwalających tylko na utrzymane człoweka przy życu, w stane zdrowa zdolnośc do pracy (Denszczuk, Sajkewcz, 996, s. 46). Jak wskazują badana statystyczne, problem ten dotyczy znacznej częśc polskego społeczeństwa. W roku 2003 zasęg ubóstwa skrajnego, za którego grancę przyjęto właśne mnmum egzystencj, oszacowano na około 2%, a odsetek osób żyjących w gospodarstwach domowych, w których pozom wydatków był nższy od mnmum socjalnego wynósł około 59% (strona nternetowa www.stat.gov.pl). Jest to sytuacja, która nepoko z co najmnej dwóch powodów. Po perwsze, z roku na rok zasęg ubóstwa wzrasta. Po druge, wzrost ubóstwa dokonywał sę w ostatnch latach przy 32

PREFERENCJE KONSUMPCYJNE A STRUKTURA WYDATKÓW W POLSCE jednoczesnej poprawe przecętnej sytuacj materalnej ogółu Polaków, co może śwadczyć o rosnących nerównoścach w sytuacj dochodowej społeczeństwa. Do ważnych czynnków ekonomcznych kształtujących konsumpcję należy też zalczyć oszczędnośc kredyty. Spojrzene na oszczędnośc jako czynnk kształtujący konsumpcję w krótkm okrese może doprowadzć do wnosku, że m węcej oszczędzamy, tym mnej środków przeznaczamy ma konsumpcję. Take podejśce odnos sę jednak tylko do konsumpcj beżącej. Decyzje dotyczące oszczędzana, uwzględnające dłuższy horyzont czasowy, są ścśle zwązane z motywam, wśród których należy wymenć: oszczędzane na starość na przyszłą edukację potomstwa, oszczędzane dla znaczącego polepszena pozomu życa, dla zysku, dla bezpeczeństwa. Należy zauważyć, że wszystke, poza ostatnm z wymenonych motywów oszczędzana, sprowadzają sę do chęc zgromadzena środków na przyszłą konsumpcję. Mmo, że tak wele przemawa za oszczędzanem, pozom oszczędnośc polskch gospodarstw domowych pozostaje na stosunkowo nskm pozome, sprzyjając tym samym konsumpcj beżącej. W ostatnch latach skumulowane oszczędnośc gospodarstw domowych stanowły około 30% PKB. Dla porównana w krajach, które wchodzły w skład Un Europejskej przed przystąpenem Polsk, średn pozom oszczędnośc osób fzycznych wynosł 200% PKB. Odmenna jest także struktura oszczędzana. W wększośc krajów Un oszczędnośc lokowane są główne w papery wartoścowe, w Polsce natomast około 70% oszczędnośc umeszczanych było na lokatach, a tylko około 9% trafało na rynek kaptałowy. Ostatnm z wymenonych wcześnej czynnków ekonomcznych jest pozom zaopatrzena rynku, stan nfrastruktury usługowo-handlowej jakość funkcjonowana systemu dystrybucj. Jeszcze klkanaśce lat temu zarówno podaż jak nfrastruktura usługowo-handlowa były na bardzo nskm pozome. Przemany gospodarcze okresu transformacj radykalne zmenły tę sytuację. Pod omawanym względam Polska ne różn sę w chwl obecnej od krajów Europy Zachodnej. Należy zaznaczyć, że mówąc o pozome zaopatrzena rynku jako czynnku wpływającym na zachowana konsumpcyjne oraz zgłaszany popyt, mamy na względze ne tylko welkość podaży, ale równeż jakość nowoczesność dóbr konsumpcyjnych. Szybk postęp technczny oraz łatwy dostęp do nformacj o nowych produktach sprawają, że obecne konsumenc częścej chętnej nż w poprzednch latach wymenają nektóre dobra na nowe. Przechodząc do charakterystyk czynnków pozaekonomcznych kształtujących potrzeby konsumpcyjne preferencje, należy wymenć (Bywalec,Rudnck, 2002, s. 56): czynnk bologczne ekologczne oraz czynnk społeczne kulturowe. Potrzeby motywują ludz do dzałana. Są słą napędową zachowań konsumenckch, będącą źródłem preferencj konsumenckch oraz w konsekwencj popytu konsumpcyjnego. Kolejnym ważnym czynnkem jest aktywność zawodowa społeczeństwa pozom wykształcena. Sprawą oczywstą jest, że osoba pracująca, uzyskująca www.europolforum.pl 33

I. Woronecka-Lecejewcz, M. Terwńska wynagrodzene za pracę posada wększe możlwośc konsumpcyjne nż osoba nepracująca, nna jest także struktura konsumpcj osób pracujących nepracujących. Dzeje sę tak mędzy nnym dlatego, że fakt posadana pracy ograncza czas wolny. Z tego powodu osoby pracujące chętnej częścej sęgają na przykład po wysoko przetworzoną żywność czy też korzystają z usług konsumpcyjnych, które pozwalają oszczędzć czas. Sposób sła oddzaływana zatrudnena na strukturę konsumpcj zależy także od płc, weku oraz mejsca zameszkana. Pozom wykształcena kształtuje konsumpcję dwojako: z jednej strony rozwja potrzeby, z drugej zaś umożlwa ch zaspakajane. W marę wzrostu śwadomośc wedzy, potrzeby człoweka podlegają ewolucj. Osoby lepej wykształcone w wększym stopnu odczuwają potrzeby wyższego rzędu, dążąc zarazem do ch zaspokojena. Mają równeż wększy zasób nformacj o rynku, przez co ch decyzje konsumpcyjne są bardzej śwadome. Ponadto wyższe wykształcene oznacza często wyższe dochody, a co za tym dze wększe możlwośc konsumpcyjne (Żelazna, Kowalczuk, Mkuta, 2002, ss. 00-0). Aby zrozumeć, w jak sposób węz z otoczenem wpływają na kształtowane zachowań konsumpcyjnych należy odwołać sę do wedzy socjologcznej z zakresu funkcjonowana grup społecznych formalnych neformalnych oraz ch wpływu na nasze wartośc przekonana, skłonność do przyjmowana kulturowych symbol ważnych dla grupy, z którą sę utożsamamy, nasze motywacje zachowane w ramach określonych ról społecznych. Grupy te stanową dla jednostk tzw. grupy odnesena (por. Turner, 998, ss. 03-08, oraz Gajewsk, 994, s. 97), wśród których można wyróżnć grupy odnesena komparatywne, statusowe zarówno aspracyjne jak negatywne, oraz normatywne. Wszystke one, choć w wynku neco odmennych mechanzmów, kształtują przekonana, postawy, wartośc wzorce postępowana jednostk. Badana marketngowe wskazują, że sła wpływu grup odnesena jest różna w zależnośc od produktu mark oraz aktualnego cyklu życa produktu. W faze wzrostu otoczene wywera stotny wpływ zarówno w przypadku produktu jak mark, w faze dojrzałośc wpływ otoczena jest wększy w przypadku mark nż produktu, w faze spadku grupy odnesena słabo oddzałują zarówno w zakrese produktu jak mark (Kotler, 999, ss. 63-65). Naturalnym dążenem człoweka jest posadane czasu wolnego oraz powększane jego zasobów. Konsumpcja stała sę współcześne najpopularnejszą formą spędzana wolnego czasu. Stąd, chcąc zwększyć swój czas wolny, człowek dąży do zwększena rozmarów konsumpcj, czemu służą tzw. dobra czasooszczędne, tj. produkty usług oszczędzające czas, w odróżnenu od tzw. dóbr czasochłonnych, określanych jako towary usług, które służą wykorzystanu czasu wolnego. Sposób wykorzystana czasu wolnego jest wyrazem chęc zaspokojena określonych potrzeb. Wyróżna sę trzy grupy potrzeb, zaspakajanych poprzez różny rodzaj aktywnośc w wolnym czase (Rogozńsk, 992, ss. 33-37). Perwszą grupą są potrzeby naturalne, nazywane także organcznym, są one zaspakajane poprzez relaks, regenerację rekreację za pomocą produktów usług czasochłonnych podstawowych. Kolejną grupą potrzeb, których zaspokajane możlwe jest dzęk posadanu czasu wolnego, są potrzeby środowskowe, prospołeczne. Człowek zaspokaja swoje potrzeby środowskowe poprzez kontakty rodznne towarzyske 34

PREFERENCJE KONSUMPCYJNE A STRUKTURA WYDATKÓW W POLSCE oraz naśladownctwo budowane prestżu. Osągnęcu tego celu sprzyja konsumpcja dóbr prestżowych, luksusowych. Trzecą, ostatną grupą są potrzeby kulturalne, które są motywacją dla kształcena oraz obcowana z wartoścam. Istneją także nne współzależnośc pomędzy czasem wolnym, a przemanam w welkośc strukturze konsumpcj. Czas wolny można manowce potraktować przedmotowo jako dobro konsumpcyjne. Z tego punktu wdzena mówć można o rynku na czas wolny, rynku czasu wolnego oraz rynkach dla czasu wolnego (Rogozńsk, 992, ss. 42-43). O rynku na czas wolny możemy mówć wówczas, gdy dążene do posadana czasu wolnego lub powększena jego zasobów, odbywa sę poprzez substytucję czasoszczędną. Przejawa sę to na przykład we wzmożonym popyce na dobra czasooszczędne w dążenu do skracana czasu pracy. Rynek czasu wolnego jest z kole rynkem, na którym spotykają sę nabywcy sprzedawcy towarów usług, a przedmotem transakcj są dobra umożlwające wykorzystane spędzene wolnego czasu. Rynk dla czasu wolnego są natomast rynkam wspomagającym rynek czasu wolnego. Wspomagane to następuje poprzez usprawnane obsług rynku wolnego czasu. Przykładam takch Rynków mogą być: rynek pracy w regonach turystycznych, rynk dóbr zwązanych z wykorzystanem czasu wolnego. Czas wolny oraz wzorce konsumpcyjne, styl życa przyzwyczajena przyczynają sę do generowana popytu na określone towary usług. Popyt ten przybera różne formy, które ujawnają sę z różną słą, w różnym czase. Efektem ewolucj popytu zwązanego z czasem wolnym są dostosowana po strone podaży, a także rozwój rynku zwązanego z czasem wolnym. Poneważ zmany te zachodzą cyklczne, wyodrębnono trzy główne fazy rozwoju tego rynku. Tabela przedstawa zestawene zjawsk charakterystycznych dla poszczególnych faz rozwoju rynku. Pozwala to zauważyć slny wpływ czynnka czasu wolnego na kształtowane sę konsumpcj. Człowek, kerując sę własnym prorytetam upodobanam decyduje o tym, czy czas wolny będze jedyne czasem konsumpcj, czy też konsumpcja będze tylko jednym ze sposobów realzowana czasu wolnego. O- znacza to ustalene określonych relacj pomędzy czasem wolnym konsumpcją, m. n. stopna zredukowana czasu wolnego do konsumpcj (Rogozńsk, 992, s. 3). Przy omawanu czynnków kształtujących konsumpcję ne sposób pomnąć czynnków kulturowych. Poneważ kultura w dużej merze kształtuje zachowana człoweka, mus węc zarazem oddzaływać na jego zachowana jako konsumenta. Kotler (Kotler P., 999) proponuje model czynnków wpływających na zachowane konsumenta, przedstawony na Rys., zgodne z którym czynnk kulturowe wywerają najwększy wpływ na zachowane konsumenta to właśne od nch zależy oddzaływane wszystkch nnych czynnków. Pojęce kultury jest nezwykle szeroke, dotyka bowem welu sfer życa człoweka. Z tego powodu użyteczne jest wyodrębnene trzech głównych komponentów tworzących kulturę (Blok, 2005, ss. 45-46): kultury duchowej, społecznej materalnej. Wszystke one są ze sobą powązane pod względem przyczynowo-skutkowym - wyrazem kultury materalnej są dobra konsumpcyjne, których kulturowy charakter można wyjaśnć odnosząc sę do wzorców zachowań konsumpcyjnych, przynależnych do kultury społecznej oraz do systemów wartośc funkcjonujących w sferze kultury duchowej. 35

I. Woronecka-Lecejewcz, M. Terwńska Tabela. Fazy rozwoju rynku zwązanego z czasem wolnym Faza I (wstępna) Faza II (ekspansj) Faza III (stablzacj) pojawene sę rozwój rynku na czas wolny na skutek postępu techncznego masowo produkuje sę określone dobra trwałego użytku; dostępność takch dóbr sprawa, że staje sę potrzebny czas na ch użytkowane; zwększene zasobów czasu wolnego jest celem osąganym w dużej merze poprzez wyberana produktów czasooszczędnych; domnacja prodomowych form wykorzystana czasu wolnego obok rynku na czas wolny pojawa sę rynek czasu wolnego Zachodzące zjawska dobra czasooszczędne wywerają wpływ na konsumpcję dóbr czasochłonnych; potrzeby zwązane z czasem wolnym tworzą wyodrębnoną grupę, wokół której tworzy sę wydzelony segment rynku; powstawane wyraźnych różnc w postawach konsumentów, wdocznych w różnych formach spędzana wolnego czasu; wzrost znaczena pozadomowych form spędzana wolnego czasu obok rozwarstwającego sę rynku czasu wolnego pojawają sę rynk dla czasu wolnego czas wolny staje sę powszechne dostępny; zjawska substytucj zachodzą główne w obrębe dóbr czasochłonnych; czas wolny stymuluje popyt na dobra czasochłonne; następuje rozwarstwene rynku na subsegmenty; dochodz do równowag mędzy domowym pozadomowym formam spędzana wolnego czasu Źródło: opracowane własne na podstawe: Rogozńsk K. (992), ss. 62-63 KULTUROWE SPOŁECZNE Kultura Subkultura Klasa społeczna Grupa odnesena Rodzna Role status OSOBISTE Wek etap cyklu życa Zawód Sytuacja ekonomczna Styl życa Osobowość ambcje życowe PSYCHOLOGICZE Motywacja Percepcja Proces uczena sę Przekonana postawy NABYWCA Rys.. Szczegółowy model czynnków wpływających na zachowane konsumenta. Źródło: Kotler (999), s. 6 Jednym z stotnejszych aspektów oddzaływana kultury na konsumpcję jest wpływ globalzacj na powszechną wymanę dóbr na rynkach mędzynarodowych. Skuteczne promowane tych samych towarów konsumpcyjnych na różnych rynkach jest możlwe dzęk poznanu różnc kulturowych stnejących mędzy tym rynkam oraz różnc wewnątrzkulturowych (Blok, 2005, ss. 50-53). Odmenność kulturowa, kształtująca konsumpcję na danym obszarze może wynkać mędzy nnym z: 36

PREFERENCJE KONSUMPCYJNE A STRUKTURA WYDATKÓW W POLSCE obyczajów, tradycj, wyznawanej relg, systemów wartośc, symbolk, etc. Te determnanty odrębnośc kulturowej są wykorzystywane w reklame, która tworzy zarazem jest środkem przekazu wzorów, wartośc norm konsumenckch. Reklama powązana jest zatem z kulturą społeczną, choć ma w rzeczywstośc jedyne cel komercyjny polegający na pobudzanu potrzeb w efekce prowadz do wzrostu konsumpcj konkretnego dobra (Blok, 2005, ss. 242-246). 3. Metoda dentyfkacj preferencj z wykorzystanem modelu optymalnych decyzyj konsumenta W modelu decyzyjnym konsumenta zakłada sę, że konsument-nabywca dokonuje wyboru optymalnego koszyka konsumpcyjnego, składającego sę z n dóbr, maksymalzując jego użyteczność przy ogranczenu budżetowym na wydatk. Ogranczene budżetowe konsumenta odzwercedla możlwośc fnansowana wydatków konsumpcyjnych, zależą one od wysokośc dochodów cen rynkowych dóbr nabywanych przez konsumenta. Użyteczność całkowta rozumana jest jako mara pozomu satysfakcj osąganej przez konsumenta ze spożyca określonej lośc poszczególnych dóbr usług. Zależy ona ne tylko od lośc konsumowanych dóbr, ale także od potrzeb preferencj konsumpcyjnych. Preferencje, z kole, stanową odzwercedlene wzorców konsumpcyjnych, stylu życa, gustów, przyzwyczajeń konsumpcyjnych, tradycj regonalnych narodowych, wyznawanych wartośc, etc. W tym znaczenu optymalny koszyk konsumpcyjny pownen być rozumany jako koszyk w najwększym stopnu zadowalający konsumenta. Jako funkcję użytecznośc przyjęto funkcję o stałej elastycznośc substytucj CES. Jej parametram są parametry: preferencj substytucj. Przyjmuje sę, że popyt zgłaszany przez konsumenta, czyl koszyk konsumpcyjny, który jest skłonny nabyć przy danych cenach, dochodach preferencjach konsument, jest rozwązanem następującego zadana optymalzacj: gdze: U ( q, q2,..., q n ) n = p q B q 0 ( =,...,n ), max U ( q, q2,..., qn ) - funkcja użytecznośc, ( q, q2,..., qn ) - koszyk składający sę z n dóbr usług konsumpcyjnych, przy czym q oznacza lość dobra ; p - cena dobra ; (=,...,n); B - ogranczene budżetowe (dyspozycyjny dochód konsumenta, kwota przeznaczona na wydatk konsumpcyjne). Do opsu użytecznośc koszyka konsumpcyjnego można zastosować np. funkcję o stałej elastycznośc substytucj (funkcję CES) o następującej postac: 37 ()

I. Woronecka-Lecejewcz, M. Terwńska 38, q U n ρ ρ λ = = (2) gdze: q - lość dobra ; (=,...,n); λ - współczynnk preferencj w odnesena do dobra, λ (0,) ; = = n λ ; ρ - parametr substytucj funkcj CES (zależność współczynnka elastycznośc substytucj σ od parametru ρ jest następująca: σ = /(+ρ) ). Pochodne cząstkowe funkcj użytecznośc mają następującą postać:.,...,n, q U q U = = ρ + λ (3) Funkcja Lagrange a Φ jest równa:, q p B U n + Φ = = α (4) gdze: α - mnożnk Lagrange a. Z warunku, że pochodne cząstkowe funkcj Lagrange a w punkce optymalnym przyjmują wartośc zerowe:,,...,n, p q U q 0 = = = Φ + α λ ρ (5) uzyskuje sę zależnośc:,...n., p q U = = + α λ ρ (6) Korzystając z powyższych zależnośc można określć relacje mędzy zmennym q (=,...,n). Stosunek zmennej q do zmennej q k wyraża sę wzorem (Gadomsk, Woronecka, 998, 999):,...,n. k,, p p q q k k k = = ρ+ λ λ (7) Przy założenu, że B q p n = =, uzyskuje sę formułę oblczenową na zestaw koszyka konsumpcyjnego:

PREFERENCJE KONSUMPCYJNE A STRUKTURA WYDATKÓW W POLSCE B qk =, k =,...n p n k ρ+ λ p k p ρ + λ = (8) Formuła ta może być wykorzystywana w modelu odzwercedlającym zachowane konsumenta jego decyzje określające pozom strukturę popytu. Na decyzje te mają wpływ ceny poszczególnych dóbr oraz preferencje konsumpcyjne. Informacje na temat preferencj konsumpcyjnych można czerpać bezpośredno z badań anketowych ndywdualnych konsumentów lub gospodarstw domowych, z wywadów, testów (w badanach konsumentów najczęścej stosowane są testy preferencj zalczane do technk porządkujących). Jednak badana anketowe stanową źródło danych zarówno pracochłonne, konsekwencją tego jest ch wysok koszt, jak, z różnych względów, ne w pełn warygodne. O preferencjach konsumpcyjnych można równeż wnoskować pośredno na podstawe zachowań konsumenckch, przede wszystkm tych, które znajdują odzwercedlene w dostępnych danych statystycznych. Dane te dotyczą budżetów gospodarstw domowych, w tym uzyskwanych dochodów, oszczędnośc, wydatków konsumpcyjnych na różne towary usług, a także wskaźnków cen konsumpcyjnych mających wpływ na koszty utrzymana dochody realne. W nnejszej pracy podjęto próbę kwantyfkacj preferencj konsumpcyjnych, przy założenu, że konsument podejmuje decyzje w sposób racjonalny, zgodne z przedstawonym w pracy modelem. Zadane optymalzacyjne konsumenta pozwala na wyznaczene optymalnej struktury popytu na poszczególne dobra. Stosunek popytu na dobro (q ) do popytu na dobro k (q k ) wyraża sę wzorem (7). Z tej zależnośc można wyprowadzć wzajemne relacje preferencj w odnesenu do poszczególnych dóbr. Relacja preferencj dobra w stosunku do dobra k jest wyrażona wzorem (Woronecka, 2002, 2003): ρ + λ q p =,, k =,..., n. k q (9) λ k p k Do oblczeń wykorzystano dane statystyczne o nomnalnych wydatkach gospodarstw domowych w Polsce oraz wskaźnkach cen dóbr konsumpcyjnych za lata 990-999. Informacje te stanowły bazę do określena struktury wydatków realnych. Na podstawe znanej struktury konsumpcj (struktury wydatków realnych) oraz relacj cenowych oblczono parametry preferencj dla poszczególnych grup towarowych w kolejnych latach przyjmując jedną z grup towarów usług konsumpcyjnych jako grupę odnesena. Następne dokonano standaryzacj uzyskanych n = parametrów preferencj tak, aby ch suma była równa jeden: λ =. Wybór produktu odnesena ne mał wpływu na wynk oblczeń. 39

I. Woronecka-Lecejewcz, M. Terwńska Należy zauważyć, że dla parametru substytucj ρ = 0 (elastyczność substytucj jest wtedy równa ), tzn. dla przypadku, gdy jako funkcję użytecznośc przyjmemy potęgową funkcję typu Cobba-Douglasa, relacje preferencj w odnesenu do poszczególnych dóbr są wyrażone następującym wzorem: λ λ k = q q k p p k,, k =,..., n. (0) Ma to bardzo klarowną nterpretację, w tym uproszczonym przypadku struktura preferencj jest utożsamana ze strukturą wydatków konsumpcyjnych. Oszacowań współczynnków preferencj dokonano dla warantowych założeń dotyczących kształtowana sę wartośc współczynnka elastycznośc substytucj σ, a tym samym dla różnych wartośc parametru substytucj ρ. Pełne wynk w zakrese preferencj konsumpcyjnych w Polsce w latach dzewęćdzesątych dla warantowych założeń dotyczących elastycznośc substytucj oraz różnych grup gospodarstw domowych przedstawono w pracy Woronecka (2002). 3. Zmany preferencj konsumpcyjnych w latach dzewęćdzesatych Badane preferencj przeprowadzono dla gospodarstw domowych pracownków ogółem w zakrese sedmu podstawowych grup towarów usług konsumpcyjnych, takch jak: żywność, napoje alkoholowe wyroby tytonowe, odzeż obuwe, meszkane, hgena osobsta zdrowe, transport łączność, a także edukacja, kultura rekreacja. Bardzej szczegółowej analze poddano osem grup artykułów żywnoścowych, nabywanych przez gospodarstwa domowe, takch jak: peczywo produkty zbożowe, męso, ryby, nabał jaja, tłuszcze jadalne, owoce warzywa, cuker nne wyroby cukerncze oraz używk, kawa, herbata napoje bezalkoholowe. Wybrane wynk oszacowań parametrów preferencj dla pracownczych gospodarstw domowych w Polsce w latach 990-999 przedstawono w Tabelach 2 3. Uzyskane wynk (Tabela 2) wskazują na następującą herarchę preferencj konsumpcyjnych w Polsce na początku lat dzewęćdzesątych (990 rok):. żywność, 2. odzeż obuwe, 3. meszkane, 4. edukacja, kultura rekreacja, 5. transport łączność, 6. hgena osobsta zdrowe, 7. napoje alkoholowe wyroby tytonowe. Zgodne z uzyskanym wynkam, najwększą wagę w 990 roku konsumenc przykładal do zakupów żywnośc (współczynnk preferencj na pozome 0,403), w drugej kolejnośc - odzeży obuwa (współczynnk preferencj równy 0,53) oraz w trzecej - do wydatków na meszkane (współczynnk preferencj na pozome 40

PREFERENCJE KONSUMPCYJNE A STRUKTURA WYDATKÓW W POLSCE 0,23). W wydatkach na meszkane meszczą sę wydatk zwązane zarówno z wyposażenem meszkana jak jego użytkowanem, z wydatkam na czynsz nośnk energ włączne. Następne grupy dóbr konsumpcyjnych w kolejnośc przypsywanych m preferencj to: usług w zakrese edukacj, kultury, rekreacj turystyk (współczynnk preferencj równy 0,2), transport łączność (0,082), a na końcu, przy nemal dentycznych preferencjach, hgena osobsta ochrona zdrowa (0,059) oraz napoje alkoholowe wyroby tytonowe (0,058) por. Rys. 2. Tabela 2. Współczynnk preferencj w stosunku do podstawowych grup towarów usług. Wynk oszacowań dla pracownczych gospodarstw domowych Lp. Grupy towarów Współczynnk preferencj λ dla σ =,5 usług konsumpcyjnych 990 992 994 996 998 999 Żywność 0,403 0,339 0,37 0,298 0,257 0,232 2 Napoje alkoholowe wyroby tytonowe 0,058 0,048 0,05 0,058 0,06 0,059 3 Odzeż obuwe 0,53 0,6 0,05 0,02 0,099 0,089 4 Meszkane 0,23 0,87 0,200 0,200 0,26 0,233 5 Hgena osobsta ochrona zdrowa 0,059 0,094 0,7 0,6 0,2 0,0 6 Transport łączność 0,082 0,04 0,2 0,28 0,39 0,55 7 Edukacja, kultura rekreacja 0,2 0,3 0,098 0,098 0,6 0,23 Źródło: opracowane własne Tabela 3. Współczynnk preferencj w stosunku do podstawowych artykułów żywnoścowych. Wynk oszacowań dla pracownczych gospodarstw domowych Lp. Grupy towarów usług Współczynnk preferencj λ dla σ =,5 konsumpcyjnych 990 992 994 996 998 999 Peczywo produkty zbożowe 0,20 0,3 0,5 0,3 0,52 0,52 2 Męso 0,323 0,270 0,253 0,234 0,238 0,230 3 Ryby 0,04 0,046 0,043 0,042 0,050 0,050 4 Nabał jaja 0,098 0,27 0,35 0,37 0,43 0,42 5 Tłuszcze jadalne 0,09 0,084 0,087 0,08 0,08 0,077 6 Owoce warzywa 0,50 0,75 0,7 0,6 0,6 0,66 7 Cuker nne wyroby cukerncze 0,07 0,095 0,08 0,086 0,08 0,08 8 Używk, kawa, herbata 0,068 0,09 0,5 0,27 0,095 0,02 Źródło: opracowane własne W latach dzewęćdzesątych prorytety w stosunku do poszczególnych dóbr konsumpcyjnych uległy zmane. Oto kolejność preferencj przypsywanych przez polske gospodarstwa domowe w 999 r. poszczególnym dobrom konsumpcyjnym: 4

I. Woronecka-Lecejewcz, M. Terwńska. meszkane, 2. żywność, 3. transport łączność, 4. edukacja, kultura rekreacja, 5. hgena osobsta zdrowe, 6. odzeż obuwe, 7. napoje alkoholowe wyroby tytonowe. W roku 999 na perwszym mejscu z najwyższym współczynnkem preferencj równym 0,233, znalazło sę wyposażene użytkowane meszkana (parametr preferencj wzrósł w latach dzewęćdzesątych w przyblżenu dwukrotne); żywność - dotychczasowy lder wśród grup towarowych, spadła na druge mejsce, parametr preferencj w odnesenu do żywnośc zmnejszył sę o ok. 42%, z pozomu 0,403 do 0,232. Z pątego na trzece mejsce przesunęła sę grupa towarów usług obejmująca transport łączność. W tym przypadku nebagatelną rolę odegrał dynamczne rosnący popyt na samochody osobowe oraz usług w zakrese telekomunkacj por. Rys. 3. Z kole, Rys. 4 5 przedstawają zmany preferencj konsumpcyjnych w Polsce, jake dokonały sę w analzowanym dzesęcolecu. Wdoczna jest wzrostowa tendencja w preferencjach przypsywanych przez konsumentów usługom, w szczególnośc usługom komunkacyjnym, medycznym usług meszkanowym (zwązanym z wyposażenem użytkowanem meszkana). Wększą wagę konsumenc zaczęl przypsywać hgene ochrone zdrowa, przy czym wzrost współczynnków preferencj wystąpł jedyne w perwszej połowe lat dzewęćdzesątych - można podejrzewać, że na to zjawsko mógł meć wpływ proces częścowej prywatyzacj branży usług medycznych. Zdecydowane nższe preferencje w porównanu z początkem okresu transformacj konsumenc zaczęl przypsywać zakupom odzeży obuwa. Ta grupa towarów spadła w latach dzewęćdzesątych z drugego na szóste mejsce. Jeśl przyjrzeć sę wewnętrznej strukturze preferencj grupy towarowej żywność (Rys. 3), można zauważyć, że wśród dóbr żywnoścowych najwyższym preferencjam charakteryzuje sę męso jego przetwory. Jest to cecha wspólna dla wszystkch rodzajów gospodarstw domowych w Polsce, zarówno gospodarstw pracownczych (pracownków zatrudnonych na stanowskach robotnczych, a także na stanowskach nerobotnczych), jak rolnków oraz emerytów rencstów 2. Dalsza kolejność produktów żywnoścowych, które najchętnej spożywal polscy konsumenc na początku lat dzewęćdzesątych, jest następująca: owoce warzywa, produkty zbożowe, cuker wyroby cukerncze, nabał jaja, tłuszcze, używk na końcu ryby. Charakterystyczne dla tradycyjnego wzorca żywenowego w polskch gospodarstwach domowych jest przypsywane najwyższego prorytetu spożycu męsa wędln, a najnższego - konsumpcj ryb. Można jednak zauważyć, że w tej dzedzne przyzwyczajena żywenowe ulegały stopnowym zmanom. Wdoczny jest efekt substytucyjny - powolne zastępowane męsa rybam we wzorcach żywe- 2 Zróżncowane preferencj według grup gospodarstw domowych przedstawono w Woronecka (2002). 42

PREFERENCJE KONSUMPCYJNE A STRUKTURA WYDATKÓW W POLSCE nowych; coraz wększą wagę gospodarstwa domowe przypsują spożycu ryb, a coraz mnejszą - spożycu męsa. 990 Transport łączność 8,2% Edukacja, kultura rekreacja 2,% Żywność 40,3% Hgena ochrona zdrowa 5,9% M eszkane 2,3% Odzeż obuwe 5,3% Akohol wyroby tytonowe 5,8% 999 Transport łączność 5,5% Edukacja, kultura rekreacja 2,3% Żywność 23,2% Akohol wyroby tytonowe 5,9% Hgena ochrona zdrowa % Meszkane 23,3% Odzeż obuwe 8,9% Rys. 2. Preferencje konsumpcyjne w stosunku do podstawowych grup towarów usług. Porównane struktury z roku 990 999. Źródło: opracowane własne 43

I. Woronecka-Lecejewcz, M. Terwńska 990 Cuker 0,7% Używk 6,8% Peczywo 2,0% Owoce warzywa 5,0% Tłuszcze 9,% Nabał 9,8% Ryby 4,% Męso 32,3% 999 Cuker 8,% Używk 0,2% Peczywo 5,2% Owoce warzywa 6,6% Męso 23,0% Tłuszcze 7,7% Nabał 4,2% Ryby 5,0% Rys. 3. Preferencje konsumpcyjne w stosunku do artykułów żywnoścowych. Porównane struktury z roku 990 999. Źródło: opracowane własne 44

PREFERENCJE KONSUMPCYJNE A STRUKTURA WYDATKÓW W POLSCE,75,50,25,00 0,75 0,50 0,25 0,00 Męso Cuker Tłuszcze Owoce Ryby Produkty Nabał warzywa zbożowe Używk Rys. 4. Indeksy wzrostu preferencj - podstawowe grupy towarów usług. Rok 999 w stosunku do 990. Źródło: opracowane własne,75,50,25,00 0,75 0,50 0,25 0,00 Męso Cuker Tłuszcze Owoce Ryby Produkty Nabał warzywa zbożowe Używk Rys. 5. Indeksy wzrostu preferencj - artykuły żywnoścowe. Rok 999 w stosunku do 990. Źródło: opracowane własne Zmany w preferencjach żywenowych na przestrzen lat dzewęćdzesątych dotyczyły ne tylko męsa (spektakularny spadek wartośc parametru preferen- 45

I. Woronecka-Lecejewcz, M. Terwńska cj z 0,323 do 0,230), ale nnych produktów żywnoścowych. Najslnejszym tendencjam wzrostowym charakteryzowały sę preferencje w stosunku do używek (parametr preferencj wzrósł w latach 990-999 o blsko 50% - z pozomu 0,068 do 0,02) oraz nabału jaj. Na uzyskany rezultat dla używek (chodz tu przede wszystkm o kawę, herbatę napoje bezalkoholowe) mogła meć wpływ poprawa zaopatrzena rynku w latach dzewęćdzesątych w wynku lberalzacj rynku oraz efekt psychologczny, który można scharakteryzować jako efekt przenesena, zwązany z nezaspokojonym w latach gospodark socjalstycznej potrzebam konsumpcyjnym. Śwadczy o tym fakt, że wzrost preferencj nastąpł w perwszej połowe lat dzewęćdzesątych, a w latach późnejszych obserwowano newelk ch spadek. Należy nadmenć, że zjawsko to ne jest charakterystyczne wyłączne dla tej grupy produktów żywnoścowych, dotyczy ono równeż nnych dóbr konsumpcyjnych. Wdoczne są stopnowe zmany w kerunku zdecydowane zdrowszej nż dotychczas dety - wystąpło osłabene preferencj przypsywanych spożycu męsa, cukru tłuszczów wraz ze wzmocnenem rang nabału, ryb oraz owoców warzyw. 4. Zróżncowane preferencj w polskch gospodarstwach domowych w latach dzewęćdzesatych Przedmotem badań dotyczących preferencj konsumpcyjnych w latach dzewęćdzesątych w Polsce były także różnce występujące w tym zakrese mędzy różnym gospodarstwam domowym w Polsce. Do oblczeń wykorzystano dane statystyczne o nomnalnych wydatkach konsumpcyjnych w 998 roku dla następujących grup gospodarstw domowych: pracownków ogółem, pracownków zatrudnonych na stanowskach robotnczych, pracownków zatrudnonych na stanowskach nerobotnczych, rolnków, emerytów rencstów. Wynk oszacowań współczynnków preferencj konsumpcyjnych dla powyższych grup gospodarstw domowych zameszczono w Tabelach 3 4. Znaczne szersze omówene wynków uzyskanych w badanu budżetów gospodarstw domowych preferencj konsumpcyjnych w różnych grupach gospodarstw domowych można znaleźć w pracy Woronecka (2002). Tabela 4 zawera wynk dla gospodarstw domowych pracownków, w podzale na zatrudnonych na stanowskach robotnczych nerobotnczych, rolnków oraz emerytów rencstów, dotyczące preferencj w odnesenu do podstawowych grup towarów usług konsumpcyjnych, takch jak: żywność, napoje alkoholowe wyroby tytonowe, odzeż obuwe, hgena osobsta, meszkane, zdrowe, transport łączność oraz edukacja, kultura rekreacja. Zgodne z tym wynkam, najwększą wagę konsumenc przykładają do wydatków na żywność meszkane. W wydatkach na meszkane meszczą sę wydatk zwązane z wyposażenem meszkana jego użytkowanem, z wydatkam na czynsz nośnk energ włączne. Następne grupy dóbr konsumpcyjnych 46

PREFERENCJE KONSUMPCYJNE A STRUKTURA WYDATKÓW W POLSCE według przypsywanych preferencj to: transport łączność, usług w zakrese edukacj, kultury, rekreacj turystyk, odzeż obuwe, następne napoje alkoholowe wyroby tytonowe przed artykułam usługam medycznym, na końcu: hgena osobsta. Tabela 5 zawera wynk oszacowań preferencj dla artykułów żywnoścowych, takch jak: peczywo produkty zbożowe, męso, ryby, nabał jaja, tłuszcze jadalne, owoce warzywa, cuker nne wyroby cukerncze, a także używk, kawa, herbata napoje bezalkoholowe w podzale na różne grupy gospodarstw domowych. Wśród dóbr żywnoścowych najwyższym preferencjam charakteryzuje sę męso jego przetwory. Jest to cecha wspólna dla wszystkch rodzajów gospodarstw domowych. Dalsza kolejność produktów żywnoścowych według przypsywanej m ważnośc uzależnona jest od tego, jake gospodarstwa domowe są analzowane: dla wększośc konsumentów są to owoce warzywa, ale już np. dla rolnków nabał jaja, a dla pracownków zatrudnonych na stanowskach robotnczych - peczywo produkty zbożowe. Jeśl jako grupę odnesena przyjąć przeważające lczebne pracowncze gospodarstwa domowe ogółem, to kolejność artykułów żywnoścowych według preferencj konsumpcyjnych zaczynając od najwyższej jest następująca: męso, owoce warzywa, produkty zbożowe, nabał jaja, używk, cuker nne wyroby cukerncze, tłuszcze na ostatnm mejscu ryby. Charakterystyczne dla wzorca żywenowego w polskch gospodarstwach domowych jest przypsywane najwyższego prorytetu spożycu męsa wędln, a najnższego rybom. Wynk wskazują na znaczne różnce w preferencjach konsumpcyjnych w różnych grupach gospodarstw domowych. Najwększe dysproporcje występują mędzy gospodarstwam pracownków zatrudnonych na stanowskach nerobotnczych a gospodarstwam emerytów rencstów oraz mędzy gospodarstwam pracownków zatrudnonych na stanowskach nerobotnczych a gospodarstwam rolnczym. I tak, preferencje pracownków zatrudnonych na stanowskach nerobotnczych różną sę stotne od upodobań wzorców konsumpcyjnych charakterystycznych dla emerytów rencstów. Pracowncy zatrudnen na stanowskach nerobotnczych przywązują dużo wększą wagę do zakupów odzeży obuwa (parametr preferencj λ = 0,03) nż emeryc rencśc (parametr preferencj λ = 0,08). Równeż wyżej nż emeryc ceną towary usług w zakrese transportu telekomunkacj - parametr preferencj λ dla pracownków zatrudnonych na stanowskach nerobotnczych dla tej grupy towarowousługowej wynos 0,56, podczas gdy dla emerytów rencstów zaledwe 0,02. Podobne jest w przypadku usług w zakrese edukacj, kultury, rekreacj turystyk - parametr preferencj λ dla pracownków zatrudnonych na stanowskach nerobotnczych dla tych usług wynos 0,29, podczas gdy dla emerytów tylko 0,078. Dla transportu telekomunkacj oraz edukacj, kultury rekreacj różnca w preferencjach, merzonych wartoścą parametru λ, mędzy pracownkam zatrudnonym na stanowskach nerobotnczych a emerytam przekracza 50%. Rozważając preferencje konsumpcyjne w odnesenu do żywnośc, najwększe różnce wdoczne są mędzy pracownkam zatrudnonym na stanowskach nerobotnczych (najnższa wartość parametru λ = 0,23) a rolnkam, którzy przywązują najwększą wagę spośród wszystkch analzowanych grup gospodarstw domowych do spożyca żywnośc (parametr preferencj λ został oszacowany na 47

I. Woronecka-Lecejewcz, M. Terwńska pozome 0,344). Odwrotne jest w przypadku wydatków na hgenę osobstą. Tu najwyższym preferencjam charakteryzują sę pracowncy zatrudnen na stanowskach nerobotnczych (parametr preferencj λ = 0,055), a najnższym - gospodarstwa rolncze (parametr preferencj λ = 0,040). Do usług zdrowotnych najwększą wagę przywązują emeryc rencśc, co jest oczywste ze względu na przedzał weku stan zdrowa członków tych gospodarstw (parametr preferencj λ wynos 0,096), najmnejszą zaś - rolncy (λ = 0,057). Wzorce konsumpcyjne preferencje zwązane ze spożycem alkoholu wyrobów tytonowych najbardzej różną sę w gospodarstwach domowych pracownków zatrudnonych na stanowskach robotnczych (najwyższe preferencje, λ = 0,069) nerobotnczych (najnższe preferencje, λ = 0,052). Tabela 4. Współczynnk preferencj dla podstawowych grup towarów usług konsumpcyjnych w podzale na grupy gospodarstw domowych Lp. Współczynnk preferencj λ dla elastycznośc substytucj σ =,5 Gospodarstwa domowe pracownków na stanowskach Grupy towarów usług konsumpcyjnych ogółem robotnczych nerobotnczych Gospodarstwa domowe rolnków emerytów rencstów Żywność 0,257 0,283 0,23 0,344 0,294 2 Napoje alkoholowe wyroby tytonowe 0,06 0,069 0,052 0,064 0,056 3 Odzeż obuwe 0,099 0,097 0,03 0,099 0,08 4 Hgena osobsta 0,052 0,049 0,055 0,040 0,043 5 Meszkane 0,26 0,22 0,22 0,84 0,250 6 Zdrowe 0,060 0,057 0,062 0,066 0,096 7 Transport łączność 0,39 0,20 0,56 0,24 0,02 8 Edukacja, kultura rekreacja 0,6 0,03 0,29 0,079 0,078 Źródło: opracowane własne Analzując wewnętrzną strukturę grupy towarowej żywność można zauważyć, że najwększe dysproporcje w preferencjach przypsywanych różnym artykułom żywnoścowym dotyczą gospodarstw domowych pracownków zatrudnonych na stanowskach nerobotnczych gospodarstw rolnków. Stosunkowo wększą wagę, w porównanu z rolnkam, pracowncy zatrudnen na stanowskach nerobotnczych przywązują do spożyca ryb, owoców warzyw oraz używek, kawy herbaty, mnejszą zaś w stosunku do męsa, peczywa produktów zbożowych, tłuszczów, cukru oraz nabału jaj. Szczególne duże różnce występują w preferencjach konsumpcyjnych w odnesenu do owoców warzyw parametr preferencj oszacowany dla gospodarstw pracownków zatrudnonych na stanowskach nerobotnczych wynos 0,66 jest ponad dwukrotne wyższy w porównanu z parametrem preferencj uzyskanym dla gospodarstw rolnków. 48

PREFERENCJE KONSUMPCYJNE A STRUKTURA WYDATKÓW W POLSCE Tabela 5. Współczynnk preferencj konsumpcyjnych dla artykułów żywnoścowych w podzale na grupy gospodarstw domowych Lp. Współczynnk preferencj λ dla elastycznośc substytucj σ =,5 Gospodarstwa domowe pracownków Peczywo produkty zbożowe 49 na stanowskach Grupy towarów usług konsumpcyjnych ogółem robotnczych nerobotnczych Gospodarstwa domowe rolnków emerytów rencstów 0,52 0,58 0,45 0,60 0,53 2 Męso 0,238 0,244 0,230 0,275 0,237 3 Ryby 0,050 0,049 0,052 0,045 0,05 4 Nabał jaja 0,43 0,4 0,47 0,62 0,49 5 Tłuszcze jadalne 0,08 0,085 0,074 0,090 0,088 6 Owoce warzywa 0,6 0,56 0,66 0,072 0,63 7 Cuker nne wyroby cukerncze 0,08 0,080 0,082 0,22 0,078 8 Używk, kawa, herbata 0,095 0,088 0,04 0,073 0,082 Źródło: opracowane własne 5. Analza struktury wydatków preferencj konsumpcyjnych do 2004 roku Pełne wynk badań dochodów wydatków konsumpcyjnych w Polsce oraz zman zachodzących w strukturze budżetów gospodarstw domowych w herarch preferencj zostały zawarte w pracy magsterskej M. Terwńskej (2006). W nnejszym rozdzale przedstawono jedyne wybrane aspekty przeprowadzonej analzy. Dla parametru substytucj funkcj CES jest równego 0 (ρ=0), tym samym współczynnka elastycznośc substytucj równego (σ=), funkcja CES sprowadza sę do funkcj Cobba-Douglasa (por. Welfe Welfe, 2004, s. 57). Zakładając, że funkcja użytecznośc, charakteryzująca użyteczność koszyka konsumpcyjnego, jest funkcją Cobba-Douglasa, stosunek parametrów preferencj przyjmuje uproszczoną postać (por. równana 9 0). Oznacza to, że w takej sytuacj struktura preferencj pokrywa sę ze strukturą nomnalnych wydatków konsumpcyjnych. W konsekwencj współczynnk preferencj mogą być nterpretowane jako udzały wydatków na poszczególne kategore dóbr w wydatkach na dobra konsumpcyjne ogółem. Strukturę preferencj dla ogółu gospodarstw domowych przedstawa Tabela 6. W roku 996 na perwszym mejscu konsumenc preferowal żywność napoje bezalkoholowe, a na kolejnych mejscach znalazły sę użytkowane meszkana nośnk energ, transport, odzeż obuwe, rekreacja kultura, wyposażene meszkana prowadzene gospodarstwa domowego, zdrowe, napoje alkoholowe wyroby tytonowe, edukacja, łączność (brak danych dotyczących restauracj hotel z tego okresu). Na konec badanego okresu, w roku 2004, nastąpły stotne zmany w strukturze preferencj. Żywność napoje bezalkoholowe, w stosunku do których preferencje utrzymywały sę na najwyższym pozome, stracły na znaczenu, o

I. Woronecka-Lecejewcz, M. Terwńska czym śwadczy spadek współczynnka preferencj o 25,3% w analzowanym okrese. Jest to stotna zmana, zwłaszcza w odnesenu do kategor dóbr, która stanow przeszło jedną trzecą wszystkch realnych wydatków. Obnżyły sę równeż preferencje konsumentów przypsywane odzeży obuwu, napojom alkoholowym edukacj (edukacja była w 2004 najmnej preferowaną kategorą dóbr konsumpcyjnych). Bardzo zyskały na znaczenu usług konsumpcyjne, zwłaszcza łączność, ochrona zdrowa, a także dobra zwązane z czasem wolnym, czyl rekreacja kultura oraz restauracje hotele. Nadal stotną pozycję w strukturze preferencj zachowują: użytkowane meszkana nośnk energ oraz transport. Najwększym zmanom uległy preferencje w stosunku do łącznośc (Rys. 6). Ta tendencja dotyczy wszystkch gospodarstw domowych. Należy jednak pamętać, że wydatk na łączność stanową newelką część wydatków, na przykład w gospodarstwach zwązanych z rolnctwem wydawano w przelczenu na osobę mnej nż 2 zł, co stanowło około 0,65% wszystkch wydatków konsumpcyjnych. Przy tak nskm pozome wydatków nawet newelk ch wzrost w stotny sposób przekłada sę na dynamkę zman. Tabela 6. Struktura preferencj konsumpcyjnych gospodarstw domowych ogółem 996 997 998 999 2000 200 2002 2003 2004 Żywność napoje bezalkoholowe, w % 50 Zmana w % 996-2004 39,2 37,40 35,06 32,33 32,87 32,22 30,8 29,0 29,3-25,26% Napoje alkoholowe wyroby tytonowe, w % 3,22 3,26 3,30 3,28 3,20 3,7 3,2 2,98 2,86 -,35% Odzeż obuwe, w % 7,32 7,27 7,00 6,32 5,87 5,50 5,47 5,35 5,5-29,67% Użytkowane meszkana nośnk energ, w % 8,7 8,49 8,38 9,05 8,90 9,62 20,77 2,95 2,5 6,40% Wyposażene meszkana prowadzene gospodarstwa domowego, w % 4,0 4,6 5,55 6,52 5,54 5,08 5,22 5,25 5,2 24,74% Zdrowe, w % 3,74 3,98 4,42 4,47 4,72 4,7 4,73 5, 5,27 40,76% Transport, w % 8,87 8,44 8,66 9,64 9,25 9,4 8,9 8,95 9,47 6,68% Łączność, w %,50,85 2,32 2,87 3,73 4,47 4,70 4,89 4,88 225,07% Rekreacja kultura, w % 5,53 5,82 6,49 7,0 6,75 6,78 6,72 6,85 7,07 27,83 Edukacja, w %,98 2,06,29,38,53,54,68,60,58-20,2% Restauracje hotele, w % 0,00 0,00,26,40,50,45,69,8,84 46,73% Źródło: opracowane własne