Diametros nr 3 (marzec 2005): 27 55 1 Marcin Miłkowski, Robert Poczobut 1. Filozofia umysłu a kognitywistyka 1.1. ródła wiedzy o umyle 1.1.1. Istniej trzy rodzaje wiedzy na temat funkcji i procesów umysłowych, rónice si pod wzgldem treci, zakresu oraz statusu metodologicznego wiedza potoczna, filozoficzna i naukowa. Kada z nich odwołuje si do naturalnych ródeł poznania i moe by przedmiotem krytycznej dyskusji. Wiedza naukowa spełnia najwysze standardy metodologiczne, dlatego jest najbardziej wiarygodna. Wiedza filozoficzna jest zrónicowana pod tym wzgldem, zalenie od tego, czy filozof dokonuje słabo zaangaowanych teoretycznie opisów/analiz (fenomenologicznych, lingwistycznych), czy buduje wyjanienia o charakterze spekulatywnym, które nie spełniaj norm metodologicznych nakładanych na procedury eksplanacyjne stosowane w nauce. 1.1.2. Nie trzeba by filozofem ani naukowcem, by wiedzie, e ludzie myl, maj wyobraenia, pojcia, przekonania, przypomnienia i pragnienia, s wiadomi swoich działa, podejmuj decyzje, maj subiektywne przeycia, indywidualne punkty widzenia i złoone stany uczuciowo-emocjonalne. Potoczne poznanie procesów umysłowych nie ogranicza si wyłcznie do ludzi. Bez trudu dostrzegamy, e wiele funkcji umysłowo-poznawczych (percepcja, pami, uwaga, orientacja w otoczeniu, prymitywna wiadomo, marzenia senne, emocje, antycypacja, inteligentne zachowania) wystpuje w postaci rudymentarnej równie u zwierzt. Ludzi uznajemy za inteligentniejszych od psów, psy od ab, za aby od robaków. Dostrzegamy rónice osobnicze w obrbie gatunków, a 1 Poniszy artykuł stanowił wprowadzenie do debaty:, która odbyła si na forum ICF Diametros w dniach 18-20 lutego 2005. Nawizujce do niego głosy innych dyskutantów wraz z odpowiedziami autorów wprowadzajcego tekstu zamieszczamy w dziale Dyskusje (przyp. red.). 27
take rónice dotyczce tego samego osobnika w rónym czasie. Wiemy, e podobne funkcje umysłowo-poznawcze pełni systemy znacznie rónice si pod wzgldem budowy wewntrznej. 1.1.3. Poznanie potoczne nie stanowi rezultatu systematycznie i metodycznie prowadzonych bada, uwzgldnia wski zbiór danych empirycznych, odznacza si niskim stopniem uteoretyzowania i znikom moc eksplanacyjnoprognostyczn. Rzetelne obserwacje współwystpuj tu z elementami mitologicznymi. Pozostajc wyłcznie na poziomie potocznego poznania umysłu, nie potrafimy wyjani jego działania, poniewa nie odkrywa ono mechanizmów realizacji poszczególnych funkcji umysłowych. Mylimy, jestemy wiadomi, mamy przypomnienia, złoone doznania i reprezentacje pojciowe, lecz nie rozumiemy, w jaki dokładnie sposób te stany i funkcje powstaj. Stwierdzamy wystpowanie deficytów i dysfunkcji umysłowo-poznawczych, lecz nie wiemy, dlaczego tak si dzieje. Nie potrafimy wyjani, dlaczego niektórzy dysponuj talentem muzycznym, literackim lub matematycznym, podczas gdy inni s go całkowicie pozbawieni. Brak szczegółowej wiedzy na temat mechanizmów realizacji umysłu był i nadal pozostaje jedn z głównych przyczyn ich wtórnej mitologizacji polegajcej na produkowaniu pseudo-wyjanie odwołujcych si do bytów fikcyjnych (wystpujcych w roli czynników rzekomo wyjaniajcych procesy umysłowe). 1.1.4. Pomimo swoich wad, poznanie potoczne dostarcza wanych informacji, które wykorzystuje si w toku systematycznych bada. Potoczne obserwacje (poddane odpowiedniej obróbce) s ródłem danych empirycznych dla prototeorii i teorii stricte naukowych. Zadanie nauki polega midzy innymi na ich systematyzacji, wykluczeniu błdnych koncepcji oraz budowie modeli wyjaniajcych genez, struktur i funkcje umysłu. W wikszoci wypadków rozwój teorii naukowych nie prowadzi do radykalnej eliminacji własnoci, stanów czy funkcji postulowanych przez psychologi potoczn i filozoficzn. W psychologii poznawczej i kognitywistyce nadal mówi si o percepcji, pamici, inteligencji, wiadomoci czy abstrakcyjnym myleniu. Chocia wyjciowe kategorie zostaj zachowane (nie tylko nominalnie), w miar rozwoju nauki zmianie i pogłbieniu 28
ulega ich interpretacja. Dokładne okrelenie charakteru zmian teoretycznopojciowych, z jakimi mamy tu do czynienia, jest jednym z zada analitycznej filozofii umysłu i filozofii nauk kognitywnych. 1.2 Dlaczego filozofi umysłu naley uprawia w kontekcie nauki? 1.2.1. Stany umysłu s poznawczo dostpne w dowiadczeniu, nic wic dziwnego, e zajmuj si nimi rozmaite dyscypliny naukowe. To, co kiedy uchodziło za intuicyjne pogldy na temat natury umysłu, okazywało si czstokro empiryczn prototeori. Naukowcom nie wystarcza powierzchniowy (fenomenologiczny, lingwistyczny) opis procesów umysłowych. Poszukuj oni mechanizmów odpowiedzialnych za ich realizacj. Jeli filozofia ma wypowiada si na temat umysłu, musi korzysta z moliwie szerokiej wiedzy na jego temat. Współczenie tego rodzaju wiedzy dostarcza nauka, w szczególnoci dyscypliny zaliczane do psychologii i grupy nauk kognitywnych: psychologia kognitywna, jzykoznawstwo kognitywne, psycholingwistyka, neuronauka kognitywna, cybernetyka, sztuczna inteligencja, robotyka kognitywna, teoria ewolucji systemów poznawczych (obejmujca psychologi rozwojow i psychologi ewolucyjn), teoria sieci neuronowych oraz logika (głównie epistemiczna i doksastyczna, a take teoria systemów dedukcyjnych z twierdzeniami limitacyjnymi). Kada z nich zajmuje si badaniem innego aspektu, wymiaru lub poziomu organizacji procesów umysłowo-poznawczych. Powysza lista pozostaje otwarta, gdy w skład psychologii lub/i kognitywistyki niemal automatycznie wchodzi kada teoria (dyscyplina) majca co interesujcego do powiedzenia na temat umysłu. 1.2.2. Obecnie w orbicie zainteresowa kognitywistyki znajduj si niemal wszystkie problemy dotyczce umysłu poznajcego, jakie sformułowano na gruncie potocznym i filozoficznym. Istnieje równie spora grupa zagadnie, które znalazły si w krgu zainteresowa filozofii umysłu tylko dziki rozwojowi okrelonych dyscyplin naukowych (ewolucja umysłów, symulacja czynnoci umysłowych i umysły syntetyczne, neuronalne korelaty wiadomoci, kwantowe teorie umysłu etc.). Oddziaływania midzy filozofi umysłu a nauk s wzajemne 29
i wzajemnie korzystne. Filozofia umysłu pełni wobec kognitywistyki funkcj heurystyczn: jest ródłem bardziej lub mniej inspirujcych pomysłów, formułuje wiedzotwórcze pytania, stawia nowe problemy; odgrywa take rol metanauki: wskazuje na metodologiczne ograniczenia i niedostatki teorii i prototeorii zaliczanych do kognitywistyki, dokonuje logicznej analizy kognitywistycznego aparatu pojciowego, ukazuje zwizki i zalenoci niedostpne z perspektywy poszczególnych teorii (tzw. relacje midzypoziomowe). Kognitywici najczciej doceniaj znaczenie filozofii umysłu. Nie jest wyłcznie wyrazem kurtuazji z ich strony, e poród dyscyplin zaliczanych do szeroko rozumianej kognitywistyki umieszczaj równie filozofi umysłu. 1.2.3. Filozofia umysłu nie jest dyscyplin w pełni autonomiczn. Z jednej strony wyrasta z wiedzy potocznej, z drugiej za pozostaje zalena od wiedzy naukowej dotyczcej umysłowych procesów poznawczych. Jako dział filozofii jest silnie zwizana z ontologi, epistemologi, filozofi jzyka i filozofi nauki, a take z antropologi, etyk, estetyk i filozofi religii. Uprawianie filozofii umysłu poza kontekstem nauki (kognitywistyki) jest mówic najdelikatniej poznawczo ryzykowne (a mówic wprost: anachroniczne). Przypomina uprawianie filozofii matematyki poza kontekstem matematyki lub filozofii przyrody poza kontekstem nauk przyrodniczych. Odkd procesy umysłowe stały si obiektem systematycznych, metodycznych i wszechstronnych bada naukowych, filozof umysłu nie ma ju wyboru. Musi uprawia sw dyscyplin lepiej lub gorzej, ale w kontekcie nauki. Nie ma odrbnych standardów metodologicznych dla filozofa umysłu i kognitywisty. Jeli pierwszy z nich chce by partnerem w dyskusji z drugim, musi respektowa normy metodologiczne obowizujce w szeroko rozumianej nauce. 1.2.4. W sposób szczególny dotyczy to jednego z głównych działów filozofii umysłu, którym jest ontologia umysłu. Ontolog stara si odpowiedzie na pytania podstawowe dotyczce natury procesów umysłowych oraz ich miejsca w wiecie fizycznym (sposobu istnienia oraz relacji do procesów i własnoci niszych rzdów ). Tylko w kontekcie nauki mona dzi sytuowa argumentacj na rzecz takiego lub innego rozwizania problemu psychofizycznego. Jeli problem 30
psychofizyczny dotyczy charakteru relacji midzy stanami umysłowymi i stanami fizycznymi, to jego rozwizanie zaley od naszych teorii na temat tego, co umysłowe i tego, co fizyczne. Te teorie nie s nam wrodzone ani dane w iluminacji. Ontolog umysłu jest skazany na korzystanie z wyników, jakie uzyskuj naukowcy. Zakrawa na ironi, e niektórzy staraj si poda rozwizanie problemu psychofizycznego ustalajc znaczenie terminów psychiczny / umysłowy i fizyczny na podstawie analiz rodem z XVII wieku. Od tego czasu fizyka przeszła kilka radykalnych przełomów, powstała teoria ewolucji i neurobiologia, ukonstytuowała si kognitywistyka, pojawiły si i poczyniły znaczne postpy: teoria sztucznego ycia, teoria sztucznej inteligencji i robotyka kognitywna. Nasze rozumienie wiata fizycznego oraz miejsca, jakie zajmuj w nim procesy umysłowo-poznawcze, stało si zdecydowanie antykartezjaskie. Nie da si dzi traktowa serio takich stanowisk, jak dualizm substancji, epifenomenalizm czy paralelizm psychofizyczny (okazjonalizm i teoria harmonii przedustawnej dawno zostały relegowane do grupy zabytków myli filozoficznej). Zdaniem autorów tego tekstu, właciwym kontekstem teoretycznym dla debaty na temat statusu ontycznego procesów umysłowych s współczesne spory na temat redukcji i emergencji. 2. Czym jest umysł? 2.1. Kryteria umysłu 2.1.1. Nie ma takiej rzeczy (substancji), o której moglibymy powiedzie, e jest umysłem. S natomiast rozmaite funkcje, własnoci i stany, o których twierdzi si, e s umysłowe (psychiczne). Nazwa umysł nie jest nazw konkretnej rzeczy, któr dałoby si oddzieli od reszty naszego naturalnego (fizycznego, chemicznego, neurobiologicznego, obliczeniowego) wyposaenia. Umysł jest nazw kolektywn o czciowo nieostrym zakresie, do którego nale rozmaite funkcje, własnoci, zdarzenia, procesy, stany, dyspozycje etc., a wic jednostki reprezentujce róne kategorie ontologiczne. O systemach, które w jakim stopniu je realizuj, powiemy niezobowizujco, e maj umysły. 31
2.1.2. Dopóki nie zostanie przeprowadzona definitywna redukcja jednych kategorii ontologicznych do innych (np. procesów do zdarze, własnoci do dyspozycji czy vice versa), naturalne jest przyjcie stanowiska pluralizmu kategorialnego. Mówic o zdarzeniach, własnociach czy funkcjach umysłowych, zakładamy (implicite lub explicite) jak koncepcj zdarze, własnoci, funkcji. Jest to o tyle wane, e rozstrzygnicie wielu subtelnych problemów z zakresu analitycznej filozofii umysłu, zaley od przyjtej koncepcji wymienionych kategorii. W dalszym cigu nie wchodzc w szczegóły tego zagadnienia opowiadamy si za pluralizmem kategorialnym. Z jednym wszake wyjtkiem. Zgodnie z programowo antykartezjaskim podejciem, wykluczamy kategori zdolnych do samodzielnego istnienia substancji umysłowych (prostych, niepodzielnych, wiecznych) uznajc je za filozoficzn fikcj. Do natury wszelkich stanów umysłowych naley midzy innymi to, e s ontycznie i funkcjonalnie niesamodzielne. Powysz tez mona wyrazi w sposób precyzyjny w argonie emergencji i superweniencji. Natomiast jej uzasadnienia dostarcza bogata wiedza empiryczna na temat mechanizmów realizacji oraz onto/filogenezy poszczególnych funkcji umysłowych. 2.1.3. Przez kryteria umysłu rozumiemy niepust klas charakterystyk stanowicych podstaw odpowiedzi na pytanie: Czy x ma umysł? Charakterystyki te okrela równie mianem wskaników umysłu [marks of the mental]. Do klasy kryteriów (wskaników) umysłu naley niezwykle bogata i zrónicowana grupa własnoci, stanów, funkcji, procesów etc. realizowanych przez wyspecjalizowane orodki funkcjonalne organizmów i systemów nieorganicznych. Jedno z zada filozofa umysłu polega na skompletowaniu ich listy oraz sformułowaniu opisu analitycznego i klasyfikacji (bd typologii) tej rozmaitoci. Nie majc pretensji do podania kompletnego ani dobrze usystematyzowanego katalogu funkcji i stanów umysłowych, wymienimy (w telegraficznym skrócie) te najczciej dyskutowane. 2.1.3.1. Do strukturalnie najprostszych stanów umysłowych nale doznania zmysłowe (ból, swdzenie, łaskotanie, wraenia ustrojowe, doznania wzrokowe, słuchowe, dotykowe etc.) powstajce wskutek aktywnoci rónych grup receptorów oraz odpowiednich orodków kory 32
mózgowej. Znacznie bardziej złoony charakter maj emocje, uczucia oraz przeycia o charakterze aksjologicznym tworzce bogat mozaik stanów umysłowych (rado, lk, miło, nienawi, zdziwienie, rozbawienie, przeraenie, wstyd, poczucie winy, rozpacz, ekstaza, przywizanie, zazdro, wstrt etc.). Kademu z nich odpowiada charakterystyczny sposób przeywania oraz okrelony mechanizm realizacji, którego uszkodzenie moe trwale lub przejciowo pozbawia moliwoci posiadania przey okrelonego rodzaju. Przywołane stany odznaczaj si jakociowym profilem fenomenalnym (okrelanym mianem qualiów), za pomoc którego umiemy je identyfikowa, odrónia od siebie i opisywa, co jest jednym z zada fenomenologii umysłu. Nie jest przedmiotem sporu, e co najmniej niektóre zwierzta maj doznania, proste stany emocjonalne i s wiadome fenomenalnie. Natomiast wysze formy wiadomoci intencjonalnej i samowiadomoci wymagaj złoonoci porównywalnej ze stopniem złoonoci ludzkich mózgów. 2.1.3.2. Na wyszym poziomie organizacji procesów umysłowych mamy do czynienia z postawami (nastawieniami) propozycjonalnymi majcymi tre propozycjonaln i charakterystyczny sposób odniesienia do tej treci (wiem, e; wierz, e; mam nadzieje, e; spodziewam si, e; przypuszczam, e; rozumiem, e; przypominam sobie, e). Do warunków koniecznych posiadania tego rodzaju stanów nale: dysponowanie pamici i aktowo zorganizowan wiadomoci, bycie uytkownikiem jzyka, bycie członkiem społecznoci, dysponowanie odpowiednio złoonym aparatem poznawczym (mózgiem lub systemem o funkcjonalnie podobnej architekturze) oraz pozostawanie w relacjach przyczynowoinformacyjnych ze rodowiskiem. Zdolno do realizacji złoonych postaw propozycjonalnych cechuje przede wszystkim ludzi, poniewa wymaga odpowiednio ustrukturowanego jzyka. Jednak postawy i nastawienia o wyranie intencjonalnej lub protointencjonalnej organizacji spotykamy równie w królestwie zwierzt: oczekiwania, proste zachowania 33
komunikacyjne (wymiana informacji), róne rodzaje pamici, antycypacja, rudymentarna empatia. 2.1.3.3. Systemy spełniajce wymienione warunki s zdolne do uczenia si i zachowa twórczych, konstruuj złoone, dynamiczne reprezentacje (symulacje) rodowiska, wnioskuj, rozwizuj zadania, antycypuj, działaj w sposób ukierunkowany na realizacj celów (teleofunkcje), buduj narzdzia praktyczne i teoretyczne (np. teorie naukowe bdce podstaw wyrafinowanych prognoz i wyjanie), maj stany wolicjonalne (zamiary, decyzje, zdolno do autodeterminacji, sprawstwo) i cile z nimi zwizan perspektyw aksjologiczn. Czynnikiem bdcym miar skutecznej realizacji powyszych funkcji jest inteligencja. W kadym wypadku jest to miara skutecznoci okrelonego działania, bdca funkcj jego złoonoci oraz czasu potrzebnego do jego wykonania. Nie ma czego takiego jak inteligencja czysta. Wyrónia si inteligencj praktyczn i teoretyczn, emocjonaln i społeczn, obliczeniow, twórcz etc. Zachowania inteligentne przejawiaj systemy znacznie rónice si budow wewntrzn i pochodzeniem: ameby, ddownice, strusie, termity, makaki, ludzie i roboty kognitywne rónych generacji. 2.1.3.4. Kady system poznawczy ma niepowtarzaln histori oraz czciowo zindywidualizowany układ warunków społeczno- rodowiskowych, w których powstaje, rozwija si i aktualizuje wrodzone dyspozycje. Neurobiologicznym odpowiednikiem tego faktu jest nieistnienie w wiecie dwóch identycznych mózgów. Indywidualno umysłów, ich osobnicza rónorodno, przejawia si na wszystkich poziomach organizacji procesów umysłowych i stanowi wdziczny przedmiot literackiej i fenomenologicznej idiografii. Pitno indywidualnoci jest dostrzegalne niemal w kadej formie aktywnoci umysłowej człowieka: od sposobu doznawania, poprzez system reprezentacji, preferencje i profil aksjologiczny, a po całociowy indywidualny model wiata. Jednake owa wieloraka indywidualno jest pochodna wzgldem całokształtu warunków, w jakich powstaj i rozwijaj si umysły. Systemy 34
nieodrónialne pod wzgldem całokształtu warunków (mikrostrukturalnych i eksternalnych, synchronicznych i diachronicznych, społecznych i kulturowych) istotnych dla konstytucji ich umysłowoci byłyby równie nieodrónialne pod wzgldem umysłowym. To kontrfaktyczne twierdzenie (o wyranie idealizacyjnym charakterze) jest bardzo swobodn parafraz twierdzenia o superweniencji psychofizycznej. 2.1.4. Nie jest jasne, czy istnieje wspólna charakterystyka przysługujca wszystkim wymienionym stanom, funkcjom i własnociom. Wyrónione miejsce w tym katalogu zajmuj: wiadomo oraz zdolno do tworzenia abstrakcyjnych reprezentacji. Jednak ani wiadomo, ani reprezentacje nie stanowi funkcjonalnego ani strukturalnego monolitu. Istnieje wiele rodzajów i stopni wiadomoci: od biernej wiadomoci doznaniowej (wzrokowej, słuchowej etc.) po aktowo zorganizowan samowiadomo. Wiemy, e niektóre procesy informacyjno-poznawcze przebiegaj podprogowo. Toczy si powana debata na temat, czy teoria reprezentacji i metareprezentacji umysłowych wystarcza do wyjanienia natury kadej odmiany wiadomoci (istniej róne wersje reprezentacyjnych teorii wiadomoci). Sprawa jest tym bardziej skomplikowana, e nie wiemy do koca, które funkcje i stany umysłowe musz współwystpowa z innymi. Nie dysponujemy wystarczajco jednolitym i wszechstronnym ujciem umysłu, a jedynie zbiorem bardziej lub mniej dopracowanych uj czstkowych. Natomiast nie ulega wtpliwoci, e biorc pod uwag róne kryteria, mona mówi o rónych rodzajach umysłów. 2.2. Rodzaje umysłów 2.2.1. Własnoci i funkcje umysłowe powstały w wyniku procesów ewolucyjnych, podobnie jak wiele innych własnoci złoonych. Nie tylko ludzie maj umysły: wytworem ewolucji s take umysły zwierzce. Mona mie wtpliwoci, czy uprawnione jest przypisywanie elementarnej odmiany ycia umysłowego, na przykład, bakteriom wiatłolubnym, lecz nie odmówimy funkcji umysłowych rozwinitym ssakom. Wyznaczenie ostrej granicy midzy posiadaczami umysłu a bezumysłowcami jest bardzo trudne i wymaga pewnej 35
idealizacji. W ramach tej idealizacji naleałoby wyróni minimalny zbiór warunków koniecznych i wystarczajcych, jakie musi spełni układ, aby mona było mu przypisa własnoci umysłowe. Warunki te mona charakteryzowa na niszych poziomach organizacji, to znaczy nie na poziomie funkcji umysłowych, lecz ich uwarunkowa mikrostrukturalnych, funkcjonalnych czy adaptacyjno- rodowiskowych. Układ, który spełnia minimalne kryteria umysłowoci, nazwijmy posiadaczem umysłu minimalnego. Podanie cisłej charakterystyki takiego układu stanowi ambitne zadanie na przyszło zarówno dla przedstawicieli nauk empirycznych, jak i filozofów. 2.2.1.1. Pojcie umysłu minimalnego jest idealizacj, a wic konstruktem teoretycznym. Na podobnej zasadzie mona mówi o umysłach minimalnych (bd maksymalnych) ze wzgldu na realizacj specyficznej funkcji umysłowej. Istniej układy, które s obdarzone wikszymi zdolnociami ni człowiek: niektóre zwierzta maj lepiej rozwinity aparat percepcyjny, maszyny obliczeniowe szybciej rozwizuj problemy matematyczne itd. 2.2.1.2. Umysły mona rónicowa biorc pod uwag rozmaite kryteria: dokładno i liczb receptorów zmysłowych, inteligencj (we wszystkich jej odmianach), pojemno pamici, moliwo korzystania z jzyka symbolicznego, zdolnoci komunikacyjne, zdolno do wytwarzania tosamoci osobowej, wystpowanie i skal emocji, pochodzenie (naturalne lub sztuczne), wystpowanie i rodzaj stanów wiadomych. Podane kryteria nie s ostre i nie stanowi wyczerpujcej listy. Rónice midzy umysłami mona przynajmniej czciowo tłumaczy rónymi zestawami funkcji umysłowych, a take rónicami dotyczcymi poszczególnych funkcji. 36
2.2.1.3. Umysły zdolne do wytwarzania tosamoci osobowej, odpowiednio inteligentne, komunikujce si i samowiadome, obdarzone wolnoci działania, odpowiedzialnoci moraln i racjonalnoci bdziemy okrela mianem umysłów osobowych. W filozofii moralnoci coraz czciej dostrzega si problem wyznaczenia klasy podmiotów moralnych. Nie bdziemy uznawa za nie wyłcznie ludzi, lecz wszystkie istoty wyposaone w umysły osobowe. Podanie cisłych kryteriów umysłowoci osobowej wykracza poza ramy tego tekstu. Jest to jednak wany problemem z zakresu filozofii umysłu. Granica midzy umysłami osobowymi a nieosobowymi jest nieostra równie ze wzgldu na ewolucyjn genez umysłów osobowych z nieosobowych. Jednym z zada psychologii ewolucyjnej i rozwojowej jest wyjanienie, w jaki sposób powstaj i kształtuj si umysły osobowe. 2.2.2. Poniewa pojcie umysłu stosujemy do kadego obiektu, który wykazuje si pewnymi zdolnociami umysłowymi, nie zawamy go biologicznie. Nie tylko bezporednie wytwory doboru naturalnego, lecz równie artefakty mog by nonikami własnoci umysłowych. Sdzimy, e, na przykład, przypadkowe konfiguracje czstek elementarnych maj mał szanse, aby sta si umysłami minimalnymi, gdy układ dysponujcy zdolnociami umysłowymi powinien by systemem wzgldnie izolowanym, odróniajcym si od otoczenia; musi by odpowiednio ustrukturowany, co oznacza, e nie moe podlega szybkim procesom zwizanym z entropi. W tym celu musi pobiera energi z otoczenia; wówczas jednak nie bdzie on chwilow konfiguracj czstek, lecz odpowiednio stabilnym układem fizycznym. S to oczywicie tylko niektóre z fizycznych warunków koniecznych bycia umysłem. 2.2.2.1. Umysły naturalne uznajemy za wytwory doboru naturalnego, natomiast umysły syntetyczne za wytwór doboru sztucznego, kierowanego przez umysły naturalne. Moliwo istnienia umysłów sztucznych wydaje si realna, cho ich umysłowo moe by zawona zaledwie do kilku aspektów umysłu ludzkiego. Istniejce ju maszyny wykazuj si w niektórych dziedzinach znaczn sprawnoci (np. gr w 37
szachy), przewyszajc umysły naturalne zwierzce, ale niekiedy i ludzkie. Jednak aby mona było przypisa maszynie umysłowo osobow, musi ona spełni odpowiednie kryteria, midzy innymi musi stanowi układ wzgldnie izolowany na kadym z poziomów charakterystycznych dla umysłu. 2.2.2.2. Umysły naturalne róni si od sztucznych specyfik organiczn: s cile dostosowane do niszy rodowiskowej, w której wystpuj, a ich funkcje i struktury s bardzo złoone i w duej mierze odporne na negatywny wpływ otoczenia. Niekiedy funkcje umysłowe s potrzebne organizmom tylko w okrelonym celu i przez krótki czas: niektóre achwy, proste zwierzta morskie z podtypu osłonic, w pierwszej fazie rozwoju poszukuj miejsca na dnie oceanu dla formy dojrzałej, a gdy je znajd, osiadaj na nim i poeraj swój rudymentarny układ nerwowy, który nie jest im póniej potrzebny. T rodowiskow specyfik eksponuje si w nurcie filozofii umysłu badajcym ucielenion podmiotowo. Jednym z celów badawczych jest tutaj wytworzenie prostych umysłów sztucznych, które cechowałyby si praktycznym dostosowaniem do zmiennych warunków rodowiskowych. Takie sztuczne umysły mona na razie uzna jedynie za ogromnie uproszczone modele umysłów organicznych, cechujcych si znacznie wiksz złoonoci budowy. Ocenia si, e moc przetwarzania układu nerwowego myszy (pesymici sdz, e pszczoły) faktycznie siga mocy obliczeniowej najwikszego istniejcego superkomputera NEC w Japonii (Earth Simulator, moc 40 Tflopów) słucego do przewidywania zmian klimatycznych i ruchów tektonicznych. 2.2.3. Istniejce umysły i systemy poznawcze s rónorodne, a przysługujce im zdolnoci stopniowalne. Prostsze umysły, choby nie spełniały wielu ludzkich kryteriów umysłowoci, mog stanowi podstaw opracowania wstpnych teoretycznych modeli umysłu. Jest empirycznie dane, e człowiek dysponuje wikszymi zdolnociami pamiciowymi ni mrówka. Komunikacja pszczół stanowi przykład procesu przekazywania informacji, który zachodzi midzy innymi systemami poznawczymi. Badania zachowa poznawczo-społecznych 38
orangutanów pozwalaj lepiej zrozumie mechanizmy tego rodzaju wystpujce u innych ssaków naczelnych, w tym człowieka. Wyrafinowane metody echolokacji nietoperzy, czułe receptory temperatury komarów czy psi wch to przykłady adaptacyjnie wartociowych narzdzi poznawczych, które z pewnoci zasługuj na miano funkcji umysłowych. Łatwiejsza do uzyskania wiedza na temat prostszego organizmu moe stanowi wstp do bardziej złoonych bada nad człowiekiem. Co wicej, mniejsza złoono relacji midzy funkcjami umysłowymi, a wic i systemowych własnoci prostych umysłów, umoliwia badanie poszczególnych funkcji umysłowych w wikszej izolacji od siebie. 2.2.4. Owocne s równie badania nad urzdzeniami do przetwarzania informacji, które byłyby w stanie spełnia pewne formalno-analityczne kryteria umysłowoci, jak np. zachowywanie formalnej poprawnoci rozumowa. Te badania mog okaza si dla epistemologii i ontologii umysłu przynajmniej równie istotne, jak ongi epistemologia genetyczna J. Piageta, a dzi teorie rozwoju umysłowego dzieci, psychologia ewolucyjna i porównawcza, zoopsychologia, etologia i inne dyscypliny naukowe. Bogaty materiał empiryczny, jakiego dostarcza wiedza o uszkodzeniach układu nerwowego i ich korelacjach z dysfunkcjami umysłowymi, stanowi dobry przykład, w jaki sposób rónego rodzaju strukturalne zaburzenia pozwalaj zrozumie relacj midzy struktur organizmu (w szczególnoci mózgu i centralnego układu nerwowego) a funkcjami umysłowymi. Podobnego materiału dostarczaj psychopatologia i psychiatria. Klasyczne badania A. Łurii ujawniły istnienie licznych korelacji midzy uszkodzeniami mózgów (powstałymi u ołnierzy na froncie) a dysfunkcjami psychicznymi. Jednake zaburzenia psychiczne nie zawsze maj u podłoa fizyczne uszkodzenia struktury układu nerwowego i czsto wynikaj z dysfunkcji na innych poziomach organizacji umysłu (równie rodowiskowo-adaptacyjnym). 2.2.5. Neodarwinowska teoria ewolucji, obok psychologii i kognitywistyki, stanowi bardzo istotny kontekst dla filozofa umysłu. Jak wczeniej zwracalimy uwag, dzisiaj nie gabinetowi filozofowie, lecz badacze ewolucji s w stanie powiedzie, jakie jest stanowisko umysłu w kosmosie. Dlaczego? Poniewa 39
wspieraj swoje wywody nieporównywalnie wiksz wiedz empiryczn na temat procesów umysłowo-poznawczych. 2.3. Modele umysłu 2.3.1. Współczenie w kognitywistyce i filozofii umysłu za pomoc pojcia systemu poznawczego eksplikuje si tezy, które tradycyjnie wyraano z uyciem pojcia podmiotu poznawczego. System ten jest analizowany w kognitywistyce jako majcy okrelon struktur. Najczciej uznaje si j za uporzdkowan hierarchicznie i modularn. Koncepcje tej struktury okrela si mianem modeli umysłu. Tocz si spory, jaki model umysłu czyli jaka koncepcja struktury podmiotu, przede wszystkim poznawczego jest adekwatny. Mona uzna, e satysfakcjonujcym modelem umysłu ludzkiego byłby taki model, który z jednej strony uwzgldnia istotne kryteria umysłowoci (wskaniki umysłu), z drugiej za strony jest modelem umysłu złoonego, stojcego wysoko w hierarchii rodzajów umysłu. W modelu uwzgldnione musz by podstawowe funkcje poznawcze, a zatem musi on wyjania, w jaki sposób realizowana jest aktywno poznawcza systemu. 2.3.2. Istniejce modele umysłu mona podzieli na jedno- i wielowymiarowe. W modelach jednowymiarowych uwzgldnia si tylko jeden poziom wyjaniania, na przykład poziom procesów fizykochemicznych, poziom obliczeniowy lub poziom reprezentacyjny. W modelach wielowymiarowych chodzi o sprzenie wyjanie z wielu poziomów, czyli wielu modeli czstkowych. Modele jednowymiarowe nie s adekwatne, nie tylko z racji niekompletnoci tych modeli, lecz take ze wzgldów ontologicznych. Nie ma w nich bowiem miejsca na relacj realizacji wyszego poziomu organizacji przez poziom niszy. Co za tym idzie, stany czy własnoci umysłowe nie mog by adekwatnie ujte jako emergentne wzgldem stanów czy własnoci niszego poziomu. Optymalny, z naszego punktu widzenia, model umysłu uwzgldnia (co najmniej) nastpujce poziomy: fizykochemiczny (z uwzgldnieniem poziomu kwantowego), neurobiologiczny, obliczeniowy, 40
reprezentacyjny, rodowiskowo-adaptacyjny, wiadomociowy. 2.3.2.1. Kady poziom mona analizowa bardziej szczegółowo. Wiele funkcji i własnoci umysłowych wymaga uwzgldnienia relacji midzy poszczególnymi poziomami organizacji. Nale do nich funkcje reprezentacyjne, które z jednej strony wymagaj bardziej lub mniej złoonego przetwarzania informacji (poziom obliczeniowy), z drugiej za strony odwzorowuj okrelone aspekty rodowiska wewntrznego lub zewntrznego. W tradycyjnej kognitywistyce badacze zwykle koncentrowali si na poziomie obliczeniowym, który jest poziomem funkcjonalnej analizy algorytmów poznawczych. Jak wielokrotnie zauwaano, modele czysto obliczeniowe nie mog wyjani, na przykład, rónic indywidualnych pod wzgldem inteligencji, gdy ani czynniki dziedziczne, ani rodowiskowe nie nale do tego poziomu. Jednak w optymalnym modelu wielowymiarowym moliwe jest uwzgldnienie genetycznie zdeterminowanej maszynerii umysłu oraz na przykład zbyt ubogiego w bodce rodowiska, w jakim rozwija si dziecko. 2.3.2.2. Mówic o poziomie rodowiskowo-adaptacyjnym, mamy na myli nie tylko analizy, które prowadzi si z punktu widzenia psychologii ewolucyjnej, gdzie funkcje umysłowe s badane pod ktem ich wartoci adaptacyjnej. Tutaj take naley nurt poznania ucielenionego [embodied cognition], w którym podkrela si społeczne i praktyczne aspekty funkcji umysłowych. Owe społeczne i praktyczne konteksty mona rozpatrywa z rónych punktów widzenia, czy to w nurcie eksternalizmu, negujcego indywidualistyczne teorie znacze jzykowych i treci mentalnych, czy to w nurcie bada nad sztuczn inteligencj, wyrastajcym z fenomenologicznych analiz M. Merleau-Ponty ego i M. Heideggera. Obecne koncepcje tego poziomu nazwa naley raczej prototeoriami, gdy nie mamy tu do czynienia z instytucjonaln nauk normaln, lecz dopiero z poszukiwaniem paradygmatu. 41
2.3.2.3. Modele, w których umysł sprowadzano do czystej wiadomoci, wydaj si nam równie wadliwe, jak model czysto adaptacyjno- rodowiskowy (np. behawiorystyczny) lub czysto obliczeniowy. Uznajemy, e rónorakie badania, od analiz fenomenologicznych, przez współczesne badania introspekcyjne, po neurofenomenologi, przynosz wyniki, które musz by uwzgldniane w wielowymiarowym modelu umysłu. Obecne badania nad wiadomoci s dobrze ugruntowane empirycznie. Szczególnie płodne wydaj si te dotyczce korelacji midzy zdarzeniami na niszych poziomach organizacji umysłu a przeyciami wiadomymi. W ostatnich dziesicioleciach nastpuje ogromny postp w wiedzy o wiadomoci. Jednak jest za wczenie, aby mówi o dojrzałej teorii wiadomoci mamy natomiast wiele obiecujcych prototeorii. 2.3.2.4. Do jednowymiarowych modeli umysłu nale równie modele kwantowe, które wystpuj w rónorodnych odmianach. Niektórzy postuluj, aby przyj istnienie procesów wiadomociowych sui generis ju na poziomie czstek elementarnych, co wydaje si rozwizaniem ad hoc. Modele kwantowe postuluje si take w celu wyjanienia mocy obliczeniowych ludzkiego umysłu. Nie wiemy jednak, czy ani jaki przełom w teorii umysłu przyniesie konstrukcja komputerów kwantowych. Biorc pod uwag fakt, e wikszo procesów wyszych rzdów zaley w jaki sposób od procesów kwantowo-mechanicznych, przedwczesne byłoby spychanie modeli kwantowych poza obszar zainteresowa filozofa umysłu. Z drugiej za strony, istniej stany umysłowe, jak wikszo treci reprezentacyjnych, które determinowane s wyłcznie przez stany makrofizyczne. W ich zrozumieniu mechanika kwantowa pomóc po prostu nie moe. 2.3.2.5. Na wszystkich wymienionych poziomach prowadzi si funkcjonalne analizy działania struktur umysłowych. O tyle te zgadzamy si z funkcjonalizmem, czyli z tez, i własnoci umysłowe s własnociami funkcjonalnymi odgrywajcymi odpowiednie role przyczynowe w działajcych systemach. Nie zawamy jednak zakresu własnoci 42
funkcjonalnych do poziomu analiz obliczeniowych. Równie relacje przyczynowo-skutkowe rozumiemy szeroko i przyznajemy, e mog zmienia swoje własnoci w systemach rónych rodzajów. Operujemy zatem odpowiednio uogólnionymi pojciami przyczyny oraz funkcji stosujc je do analizy systemów biologicznych (teleonomia) i umysłowych (teleofunkcje). 2.3.3. Adekwatnego wielowymiarowego modelu umysłu mona poszukiwa w badaniach empirycznych. Powinien on spełni podstawowe kryteria dojrzałej teorii naukowej (głównie eksplanacyjne i prognostyczne). Odrzucenie wskich uj, w których przyjmowano załoenie metodologicznego solipsyzmu (abstrahowano od determinant pozaindywidualnych), nauka zawdzicza w duej mierze rozwaaniom filozoficznym. Uzasadnione jest wic oczekiwanie, e i w dalszych badaniach wkład filozofów umysłu w tworzenie adekwatnego modelu moe by istotny. Jak wspomnielimy, o adekwatnoci modelu wiadcz wzgldy epistemologiczne i ontologiczne: umysł na mocy przypisywanej mu przez model struktury musi dysponowa zdolnociami poznawczymi, które s wyjaniane i przewidywane w modelu. Sama ta struktura musi by ujmowana wielowymiarowo, z uwzgldnieniem relacji midzypoziomowych. Wielowymiarow, hierarchicznie ujt struktur okrela si w kognitywistyce mianem architektury umysłu. Ontologiczne i epistemologiczne badania nad tak architektur mog stanowi istotny wkład w budow wielowymiarowej teorii umysłu, ale tylko pod warunkiem, e badania te bd prowadzone w kontekcie nauki. 2.3.4. Dzisiejsze modele wielowymiarowe, w których podkrela si, na przykład, nie tylko neurofizjologiczne, ale i obliczeniowo-symboliczne aspekty poznania, s zaledwie czstkowe. Próby pozytywnej oceny tej czstkowoci w ramach tak zwanych koncepcji modularnych uzna naley za chybione. Cho koncepcja modułu umysłowego wyrónionej wzgldnie samodzielnej struktury mózgu, która realizuje okrelon funkcj umysłow moe okaza si słuszna, na razie istniej zbyt nikłe przesłanki empiryczne, aby móc uzna umysł za prosty zlepek rozmaitych modułów na tym samym poziomie organizacji. Istotne jest wic, aby w lad za postulowaniem istnienia modułów umysłowych szła cisła definicja 43
pojcia modułu. Istniejce ogólne modele umysłu s na razie wstpne, lecz niektóre funkcje umysłowe, na przykład zwizane z percepcj, doczekały si zaawansowanych teorii. Nie mona liczy na to, e adekwatny wielowymiarowy model powstanie przez proste zestawienie teorii czstkowych. Jednak badania czstkowe stanowi warunek sine qua non przyszłej unifikacji. Proces dojrzewania modeli umysłu zapewne potrwa jeszcze długo. 3. O sposobie istnienia umysłu 3.1. Relacje psychofizyczne jako relacje midzypoziomowe 3.1.1. Jeden z głównych problemów dyskutowanych na gruncie analitycznej ontologii umysłu i filozofii nauki dotyczy relacji midzypoziomowych zachodzcych midzy rónymi poziomami organizacji wiata oraz jzykami teorii rónych rzdów. Oprócz rónych działów fizyki, istnieje niezwykle rozbudowana grupa dyscyplin szczegółowych zajmujcych si badaniem wyszych poziomów organizacji: od chemii fizycznej, po neurobiologi, neuropsychologi, psychologi poznawcz, neurofenomenologi, nauki społeczne i jzykoznawstwo. Kada z nich ma własny aparat jzykowo-konceptualny, za pomoc którego opisuje i wyjania zachowanie i własnoci okrelonej klasy obiektów, a take regularnoci, jakim one podlegaj. Do najintensywniej badanych i dyskutowanych relacji midzypoziomowych nale: emergencja, superweniencja, realizacja (implementacja) i redukcja. Filozofowie, czsto równie naukowcy, wykorzystuj je do charakterystyki relacji, w jakich własnoci i procesy wyszych rzdów (chemiczne, neurobiologiczne, obliczeniowe, wiadomociowe) pozostaj do bazowych własnoci i procesów fizycznych (badanych w ramach dyscyplin zaliczanych do fizyki). 3.1.2. Poszczególne poziomy organizacji nie s od siebie niezalene ani w pełni autonomiczne. Istnienie, zachowanie, a take specyfika własnoci przysługujcych obiektom wyszych rzdów, s co najmniej czciowo determinowane przez ich mikrostruktur. Dotyczy to własnoci pojedynczych atomów, molekuł, zwizków chemicznych, komórek, organizmów wielokomórkowych, ludzi, całych populacji i 44
ekosystemów etc. Istnienie przyczynowoci typu mikro-makro [upward causation] nie przekrela wzgldnej autonomii struktur wyszego rzdu. Autonomia tych ostatnich jest moliwa dziki zwrotnej przyczynowoci typu makro-mikro [downward causation]. Niektóre własnoci obiektów wyszych rzdów podlegaj równie zewntrznym determinacjom rodowiskowym, na skutek oddziaływa z obiektami nalecymi do tego samego poziomu organizacji. W odniesieniu do nich wyjanienia mikrostrukturalne zawodz. 3.1.3. Własnoci i procesy umysłowe nie stanowi wyjtku od powyszej reguły. Nie mog one przysługiwa organizmom, jeli nie zostały spełnione minimalne warunki mikrostrukturalne lub/i społeczno-rodowiskowe. Ich istnienie i specyfika zale od wewntrznej organizacji systemu, który je przejawia. Wystpowanie u ludzi skomplikowanych funkcji umysłowych (wiadomo, intencjonalno, abstrakcyjne mylenie, racjonalne działanie, pami, uczenie si, percepcja, wnioskowanie) wymaga złoonoci porównywalnej ze złoonoci ludzkich mózgów. Powysz prawidłowo w sposób skondensowany wyraa twierdzenie o superweniencji mereologicznej: systemy o takich samych mikrostrukturach przejawiaj ceteris paribus takie same systemowe makrowłasnoci umysłowe. Warunek ceteris paribus jest istotny z uwagi na istnienie stanów umysłowych (treci) determinowanych historycznie i rodowiskowo (uwarunkowania społeczno-kulturowe). Zastosowanie twierdzenia o superweniencji do tego rodzaju własnoci wymaga przyjcia dodatkowych załoe o nieodrónialnoci warunków zewntrznych i historycznych relewantnych dla determinacji tyche własnoci. Widziany z tej perspektywy problem psychofizyczny staje si szczególnym przypadkiem szerszego problemu relacji midzypoziomowych. 3.1.4. Problem psychofizyczny rozpatrywany w całej złoonoci jest znacznie bardziej skomplikowany, ni sugeruje to powyszy szkic. Istnieje wiele relacji psychofizycznych, których członami s z jednej strony poszczególne własnoci i stany umysłowe, z drugiej za złoone własnoci i stany fizyczne, chemiczne, neurobiologiczne, informacyjno-obliczeniowe, które łcznie konstytuuj zbiór warunków koniecznych i wystarczajcych posiadania umysłów. Inne s 45
mechanizmy realizacji dla rónych odmian pamici czy wiadomoci, jeszcze inne dla treci reprezentacyjnych stanów intencjonalnych. Problem psychofizyczny ulega w ten sposób rozpisaniu na dziesitki problemów szczegółowych, które maj co najmniej jedn cech wspóln: w kadym wypadku w gr wchodzi specyficzna relacja midzypoziomowa. Nie jest moliwe zrozumienie ani wyjanienie takich relacji przy uwzgldnieniu tylko jednego poziomu organizacji (resp. poziomu wyjaniania). Biorc to pod uwag nie naley oczekiwa, e gabinetowy fenomenolog lub filozof analityczny rozwie choby jeden problem psychofizyczny. Niezbdne jest uwzgldnienie drugiego członu (-ów) tych relacji. Teorii na ich temat dostarczy mog tylko nauki empiryczne (od mechaniki kwantowej po neurobiologi i teori informacji). Zrozumienie natury relacji psychofizycznych wymaga równoczesnego uwzgldniania wielu poziomów organizacji badanych na gruncie dyscyplin rónych rzdów. Relacje psychofizyczne s relacjami transkategorialnymi, poniewa ich członami s własnoci i procesy wystpujce na rónych poziomach organizacji. Transkategorialne relacje midzypoziomowe oraz relacje interteoretyczne nie s dostpne z perspektywy poszczególnych teorii ani nawet całych dyscyplin empirycznych. Ich uchwycenie wymaga bada transdyscyplinarnych. 3.2. Poziomy strukturalnej złoonoci a własnoci umysłowe 3.2.1. Poziom wewntrznej autonomii danego układu jest dodatnio skorelowany ze stopniem jego złoonoci: inna jest autonomia komórki, inna prostego organizmu, jeszcze inna istoty samowiadomej i racjonalnej. Kategoria autonomii (wolnoci, podmiotowoci, zdolnoci do autodeterminacji, sprawstwa), podobnie jak wikszo tzw. kategorii naturalnych, jest ewolucyjnie i strukturalnie stopniowalna. Idea ontycznie prostego (tj. nie majcego adnej złoonoci ani struktury wewntrznej) podmiotu substancjalnego, który byłby podmiotem złoonych funkcji umysłowo-poznawczych, okazuje si niespójna z dobrze potwierdzon wiedz naukow. Jest całkowicie niezrozumiałe, w jaki sposób to, co ontycznie proste, miałoby by podmiotem tak skomplikowanych czynnoci, jak pami, uczenie si, wiadomo czy abstrakcyjne mylenie. Co, co nie jest w 46
aden sposób wewntrznie zrónicowane (na podobiestwo matematycznego punktu), nie mogłoby niczego zapamita, nauczy si ani pomyle. Nie mogłoby mie adnych reprezentacji ani wiadomoci. Obowizuje dobrze potwierdzona empirycznie zasada: im wiksza złoono, tym bardziej wyrafinowane funkcje umysłowe. Całkowicie niezłoony a mylcy podmiot substancjalny to obiekt fikcyjny, wytwór wyobrani nie liczcej si z przytłaczajcym zbiorem wiadectw empirycznych na rzecz dodatnich korelacji midzy stopniem złoonoci organizmów i rodzajem realizowanych przez nie funkcji umysłowo-poznawczych. 3.2.2. Przez poziom strukturalnej złoonoci rozumiemy taki poziom opisu układu, na którym mona uchwyci stosunkowo najwicej regularnoci, a wic który zapewnia najwiksz przewidywalno. Z grubsza biorc, poziomy organizacji mona scharakteryzowa tak jak w punkcie 2.3.2, czyli przez wyliczenie (fizykochemiczny, neurobiologiczny, obliczeniowy, rodowiskowoadaptacyjny, reprezentacyjny, wiadomociowy). Wszystkie te poziomy daj si rozkłada na kolejne podpoziomy, o ile stopie złoonoci układu na to pozwala. Jeli na danym podpoziomie wystpuj stabilne regularnoci, to jest on równie poziomem złoonoci strukturalnej. Poszczególnym poziomom odpowiadaj odpowiednie teorie lub grupy teorii. Najlepiej opracowane s teorie zaliczane do fizyki. S to teorie podstawowe o charakterze uniwersalnym. Niektórym sporód nich przysługuje status teorii fundamentalnych ich prawa dotycz wszystkich przedmiotów istniejcych w czasoprzestrzeni. Jeeli mamy do czynienia z regularnociami, które nie sprowadzaj si do prawidłowoci opisywanych przez teorie zaliczane do fizyki, mówimy wówczas o emergentnych poziomach organizacji. 3.2.2.1. Istniej układy stosunkowo proste, których opis na wysokim poziomie organizacji okazuje si pusty. Mona, na przykład, stara si znale regularno w działaniu kłódki, opisujc jej wiadome przeycia: jak to jest by kłódk na drzwiach. Jednak taki opis nie moe posłuy do efektywnego przewidywania innego zachowania ni to, które inynierowie przewiduj dla takich narzdzi, jak kłódki. Kłódki nie maj wic wiadomociowego poziomu organizacji. Twierdzenie to jest niemal 47
truizmem, lecz wskazuje na wan zasad, aby dla kadej funkcji znajdowa adekwatny poziom opisu i analizy. 3.2.2.2. Teoria złoonoci stanowi wany punkt odniesienia dla filozofii umysłu. Ta rozwijajca si dyscyplina matematyczna, z licznymi zastosowaniami empirycznymi, pokazuje, e tradycyjne pojcia prostoty i złoonoci były bardzo uproszczone. Definicja poziomu organizacji wyraona w słowniku teorii złoonoci jest zreszt cilejsza ni swobodne okrelenie podane wyej. W wypadku umysłów istotna jest nie tylko dynamika nieliniowa, chwytajca rónorodne efekty nieliniowe, od poziomu kwantowego po (by moe) poziom postrzegania podprogowego. Istotne s równie badania nad złoonoci obliczeniow (postulowane obliczenia systemów poznawczych musz by wykonalne w odpowiednim czasie) i złoonoci strukturaln, czyli złoonoci algorytmiczn w sensie G. Chaitina. W relacjach midzy poziomami organizacji oraz midzy teoriami odpowiednich poziomów organizacji mog wystpowa rozmaite efekty badane przez takie dyscypliny, jak teoria chaosu, synergetyka czy teoria systemów. 3.2.2.3. Poziomy opisu regularnoci odpowiadaj odpowiednim teoriom, które ujmuj te prawidłowoci w postulowanych prawach, dlatego te kryterium wyróniania poziomu organizacji moe by istnienie odpowiednich teorii. S to kryteria równowane, pod warunkiem, e teorie interpretujemy idealizacyjnie i realistycznie, a wic jako chwytajce rzeczywiste regularnoci w wiecie. Faktycznie jednak nasze obecne teorie s niepełne, co prowadzi do powstawania rónic midzy teoretycznym a regularnociowym kryterium wyróniania poziomów organizacji. Nie ma lepszych operacyjnych kryteriów wyodrbniania oraz identyfikacji naturalnych poziomów organizacji od kryteriów odwołujcych si do teorii i dyscyplin naukowych. 3.2.3. Na poziomie organizacji, który zgrubnie okrelilimy jako wiadomociowy, nie mówi si właciwie nic na temat poziomu fizycznego. 48
Moe si on jawi jako niezaleny od pozostałych poziomów organizacji. Jednak w momencie, gdy zaczynamy głbiej bada rozmaite procesy wiadomociowe (ich genez, ufundowanie), natychmiast pojawia si odniesienie do wielorakich procesów z innych, w tym hierarchicznie niszych, poziomów organizacji. To samo dotyczy pozostałych poziomów emergentnych: wyrónia si je włanie z uwagi na ich wzgldn niezaleno. Rozwizujc dany problem psychofizyczny (w tym wypadku problem relacji midzy zjawiskami wiadomociowymi a procesami fizycznymi), musimy uwzgldnia to, co mieci si midzy fizycznym a wiadomociowym poziomem organizacji, a wic poziomy: neurobiologiczny, obliczeniowy, reprezentacyjny i rodowiskowo-adaptacyjny. Mona je łcznie charakteryzowa jako poziomy funkcjonalne, gdy obiekty wyróniane na tyche poziomach s jednostkami funkcjonalnymi, czyli jednostkami wyrónianymi ze wzgldu na realizowan funkcj (własnoci funkcjonalne). S to elementy układu odgrywajce odpowiednie role przyczynowo-skutkowe. 3.2.4. Całokształt jednostek funkcjonalnych nazwijmy struktur funkcjonaln. Nazwa ta wskazuje na cisł korelacj midzy struktur układu a realizowan przez niego funkcj. Sdzimy, e od złoonoci struktury funkcjonalnej zaley bezporednio złoono realizowanych przez ni funkcji umysłowych. Teza ta ma poparcie w danych empirycznych. Na przykład mózg jea jest strukturalnie niewielki: ma zbyt mało połcze neuronowych, aby mógł realizowa złoone abstrakcyjne rozumowania czy funkcje symboliczne. Badania porównawcze nad rónymi układami nerwowymi wyranie wskazuj na wyjtkow złoono ludzkich mózgów, nawet na tle innych ssaków człekokształtnych. Szacuje si, e w ludzkim mózgu wystpuje ok. 100 miliardów komórek nerwowych, które wytwarzaj ogromn sie połcze, których ilo przekracza liczb protonów we wszechwiecie. Jednak jak ju wspominalimy, struktura funkcjonalna zaley równie od miejsca zajmowanego przez system poznawczy w rodowisku (od jego niszy). 3.2.5. Opis struktury funkcjonalnej, czyli architektury systemu poznawczego, jest wic istotny jako element rozwizania problemu psychofizycznego. Architektury systemów poznawczych, zgodne z wielowymiarowymi modelami umysłu, 49
stanowi jeden z głównych przedmiotów zainteresowania kognitywistów i filozofów umysłu, zarówno pod wzgldem ontologicznym, jak i epistemologicznym (stanowi rdze znaturalizowanej epistemologii). Wynika z tego, e badania nad architekturami systemów poznawczych powinny by transdyscyplinarne i obejmowa wszystkie istotne dla nich poziomy organizacji. 3.3. W stron monizmu emergencyjnego 3.3.1. wiat widziany z naukowej i filozoficznej perspektywy poznawczej jest hierarchicznie ustrukturowany. Procesy prowadzce do powstania złoonych, samoorganizujcych si układów hierarchicznych (fizycznych, chemicznych, biologicznych, neuronalnych, społecznych) generowane s przez ewolucyjnie zmienne zasady samoorganizacji. Na rónych poziomach spotykamy róne rodzaje prawidłowoci, własnoci, funkcji oraz relacji przyczynowo-skutkowych. Na przykład dla poziomu biologicznego charakterystyczne s takie funkcje, jak wzrost, rozwój, homeostaza, reprodukcja, metabolizm, adaptacja etc. Systemy biologiczne przejawiaj wiele własnoci i funkcji emergentnych, których nie spotyka si na niszych poziomach organizacji. Pojedyncze komórki i organizmy nie s prostymi agregatami obiektów mikrofizycznych, lecz odznaczaj si swoist form organizacji (struktur) oraz swoistym profilem nomologicznoprzyczynowo-funkcjonalnym. 3.3.2. To samo dotyczy stanów i własnoci umysłowych realizowanych przez przedstawicieli gatunku homo sapiens. Nie pojawiaj si one ex nihilo, lecz powstaj w długotrwałym procesie ewolucyjnym. Chocia nie znamy wszystkich mechanizmów ewolucji emergentnej, jej etapy umiemy odtworzy z relatywnie du dokładnoci. Zrozumienie natury relacji midzy mózgiem a poszczególnymi funkcjami umysłowymi nie jest moliwe bez uwzgldnienia ewolucji i zasad działania samego mózgu. Ewolucja umysłu ma charakter koewolucji. Mózg nie jest tajemniczym filtrem, za pomoc którego substancjalny podmiot umysłowy (istniejcy poza czasem i przestrzeni) przejawiałby si w wiecie fizycznym. Wraz z innymi składnikami centralnego układu nerwowego, mózg pełni rol konstytutywn dla poszczególnych funkcji umysłowych. Jego 50
niezaburzona aktywno jest jednym z warunków koniecznych (przynajmniej w wypadku ludzi) ich istnienia. Niektóre z tych warunków mog znajdowa si poza czaszk (ciałem, organizmem) i wystpowa w roli zewntrznych czynników determinacji stanów umysłowych (tzw. stanów treci szerokiej). Do zbioru warunków moliwoci istnienia umysłów w wiecie nale równie prawa fizyczne, chemiczne, biologiczne, które z jednej strony ograniczaj zakres tego, co w wiecie moe zaistnie, z drugiej za umoliwiaj powstawanie systemów o złoonoci niezbdnej do realizacji wyrafinowanych procesów umysłowych. Wielu z tych praw, zwłaszcza dotyczcych procesów samoorganizacji, jeszcze nie znamy. Jednak wszechwiat ju u swego zarania musiał zawiera potencj do wytworzenia złoonych systemów pełnicych wyrafinowane funkcje umysłowopoznawcze. Gdyby było inaczej, dzi nie moglibymy si nad tym zastanawia. 3.3.3. Powstawanie samowiadomych i racjonalnych organizmów jest całkowicie zgodne z prawami fizyki, chocia same prawa fizyczne nie wystarczaj do zrozumienia wszystkich aspektów ich funkcjonowania. Opisy i wyjanienia samowiadomych, intencjonalnych i racjonalnych podmiotów wyłcznie w kategoriach struktury i dynamiki ich mikrofizycznych składników s zasadniczo niekompletne. Jest to szczególny przypadek tzw. luki eksplanacyjnej, z któr mamy do czynienia zawsze, gdy w gr wchodzi nowy emergentny poziom organizacji. Opisy i wyjanienia własnoci emergentnych w kategoriach mechanizmów ich realizacji s niezbdne dla zrozumienia ich ufundowania (ucielenienia). Jednak ograniczanie si wyłcznie do tego typu danych pociga za sob utrat wanych informacji na temat specyfiki własnoci i stanów emergentnych. Na przykład, ograniczajc analiz wiadomoci (fenomenalnej) do analizy jej neuronalnych korelatów, uzyskujemy informacje dotyczce wyłcznie tyche korelatów, lecz nie samej wiadomoci. Niezbdna jest równie analiza fenomenologiczna, dziki której ujmujemy swoisto zjawisk wiadomociowych. Z drugiej za strony, jeli poprzestaniemy wyłcznie na analizach fenomenologicznych, moe powsta jake złudne wraenie, e wiadomo nulla re indiget ad existendum. Neurofenomenologia i neuropsychologia nie s teoretycznymi hybrydami, lecz coraz intensywniej rozwijanymi programami badawczymi uwzgldniajcymi kilka 51