Czy szkoła uczy (się) przeciwdziałać dyskryminacji i wykluczeniu raport z badań. Magdalena Chustecka Sesja II/7
TOWARZYSTWO EDUKACJI ANTYDYSKRYMINACYJNEJ Misja: rozwijanie i upowszechnianie edukacji antydyskryminacyjnej tak, aby każda osoba współtworzyła świat wolny od dyskryminacji i przemocy. Główne obszary działania: - rozwijamy kompetencje osób zajmujących się edukacją antydyskryminacyjną, - budujemy standardy edukacji antydyskryminacyjnej, - działamy na rzecz włączenia edukacji antydyskryminacyjnej do systemu edukacyjnego w Polsce:
1. JAK DEFINIUJEMY EDUKACJĘ ANTYDYSKRYMINACYJNĄ? Edukacja antydyskryminacyjna to świadome działanie podnoszące wiedzę, umiejętności i wpływające na postawy, które ma na celu przeciwdziałanie dyskryminacji i przemocy motywowanej uprzedzeniami oraz wspieranie równości i różnorodności. Edukacja antydyskryminacyjna: - rozwija wiedzę na temat mechanizmów dyskryminacji i wykluczenia, - buduje kompetencje przeciwdziałania dyskryminacji, - rozwija wiedzę na temat grup dyskryminowanych oraz ruchów emancypacyjnych, - wzmacnia grupy i osoby dyskryminowane na zasadach włączania i upodmiotowienia.
2. JAK DEFINIUJEMY EDUKACJĘ ANTYDYSKRYMINACYJNĄ? Edukacja antydyskryminacyjna jest odpowiedzią na nierówne traktowanie ze względu m.in. na płeć, kolor skóry, pochodzenie narodowe i/lub etniczne, religię lub światopogląd (a także wyznanie lub bezwyznaniowość), stopień sprawności fizycznej, stan zdrowia (fizycznego i psychicznego), wiek, orientację seksualną, status społeczny i ekonomiczny. ( Edukacja antydyskryminacyjna i jej standardy jakościowe, red. M. Rawłuszko, Towarzystwo Edukacji Antydyksryminacyjnej, Warszawa, 2011) definicja stosowana w dokumencie Pełnomocnika Rządu ds. Równego Traktowania Krajowy Program Działań na Rzecz Równego Traktowania na lata 2013 2015
PROJEKT BADAWCZY WIELKA NIEOBECNA. O EDUKACJI ANTYDYSKRYMINACYJNEJ W SYSTEMIE EDUKACJI FORMALNEJ W POLSCE Monitoring systemu edukacji formalnej pod kątem obecności treści związanych z edukacją antydyskryminacyjną. - system kształcenia i doskonalenia nauczycieli/ek - system kształcenia obowiązkowego dzieci I młodzieży Przesłanki wzięte pod uwagę: płeć, wiek, niepełnosprawność, choroba psychiczna, status uchodźcy / migranta, pochodzenie etniczne / narodowe, wyznanie i bezwyznaniowość, orientacja seksualna
CO ZBADALIŚMY? 2 rozporządzenia Ministerstwa Edukacji Narodowej oferty 19 placówek doskonalenia nauczycieli (w tym Ośrodek Rozwoju Edukacji) ofertę 1023 kursów studiów podyplomowych 2 podstawy programowe 55 podręczników i zeszytów ćwiczeń z przedmiotów historia, język polski, wychowanie do życia w rodzinie oraz wiedza o społeczeństwie. Raport z badania został dopełniony wnioskami z 6 wywiadów indywidualnych z ekspertami i ekspertkami z dziedziny edukacji oraz podsumowaniem 4 badań fokusowych z nauczycielami i nauczycielkami z czterech różnych miast Polski.
1. JAK BADALIŚMY? METODOLOGIA BADANIA - zliczanie słów kluczy: (np. Czarny, rasizm, emancypacja, poniżanie, równość), - analiza narracji, w jakiej zostały użyte słowa klucze, - badanie kontekstu, w jakim zostały przedstawione osoby z grup dyskryminowanych/ narażonych na dyskryminację analiza ilościowa i jakościowa
2. JAK BADALIŚMY? METODOLOGIA BADANIA
I PYTANIE BADAWCZE Czy i w jaki sposób system kształcenia i doskonalenia nauczycieli/nauczycielek w Polsce rozwija ich kompetencje związane z edukacją antydyskryminacyjną, w szczególności kompetencje do: budowania i wzmacniania wiedzy, umiejętności i postaw uczniów/uczennic związanych z edukacją antydyskryminacyjną, prowadzenia zajęć edukacyjnych w sposób równościowy i włączający, to znaczy tak, aby każdy uczeń / każda uczennica miał/miała równy dostęp i mógł/mogła w równym stopniu korzystać z prowadzonych zajęć.
WYNIKI, WNIOSKI... - w wykazie kwalifikacji zawodowych nauczyciela, lub innego pracownika pedagogicznego brak tych, dotyczących edukacji antydyskryminacyjnej ( rozporządzenia MEN), - istniejąca oferta kształcenia i doskonalenia nauczycieli i nauczycielek związana z edukacją antydyskryminacyjną jest niekompletna i w ograniczonym stopniu dostępna zainteresowanym nauczycielom/nauczycielkom dobra praktyka ORE tematyka Holokaustu w persp. współ. - obecność treści równościowych w nauczaniu zależy w dużej mierze od dobrej woli indywidualnych nauczycieli i ich osobistych motywacji, brakuje mocniejszego podkreślenia wagi perspektywy antydyskryminacyjnej ze strony decydentów/decydentek polityki oświatowej.
II PYTANIE BADAWCZE Czy i w jaki sposób system kształcenia uczniów/uczennic w Polsce rozwija ich kompetencje związane z edukacją antydyskryminacyjną, w szczególności ich: wiedzę na temat powstawania i działania mechanizmów dyskryminacji, wiedzę i umiejętność stosowania instrumentów przeciwdziałania dyskryminacji, wiedzę na temat sposobów wzmacniania grup i osób dyskryminowanych, wiedzę na temat grup dyskryminowanych i ruchów emancypacyjnych.
MNIEJSZOŚCI ETNICZNE // NARODOWE // WYZNANIOWE - uwzględnione przede wszystkim w opisach historycznych (tolerancja religijna i różnorodność etniczna Polski Obojga Narodów, w kontekście II RP) - bardzo niewielka liczba odniesień do współczesności oraz obecnie żyjących w Polsce różnych grup poza religią katolicką wyznaniowych, ateistów/ek oraz reprezentantów mniejszości etnicznych i narodowych. - w podręcznikach wychowania do życia w rodzinie często nawiązuje się do religii katolickiej w kontekście aborcji, eutanazji, klonowania oraz orientacji seksualnej.
OSOBY CZARNOSKÓRE // RASIZM Ilość wskazań (Czarny, Czarnoskóry, Afrykanin, Murzyn) j. polski 25 (w tym 7 Murzyn), historia 7 (w tym 6 Murzyn), WOS 10 (w tym 3 Murzyn), WdŻ 0 Słowo rasizm 23 wskazania (głównie w kontekście historycznym nazizm, faszyzm oraz w definicjach) Zamieszkują wyłącznie Afrykę i kojarzone są z biedą, chorobami, głodem oraz koniecznością udzielania im pomocy humanitarnej osoby zależne, cierpiące, potrzebujące wsparcia.
ŻYDZI Ilość wskazań: j. polski 31, historia 65, WOS 98, WdŻ - 0 Praktyczny brak informacji o tym, czym jest antysemityzm brak odniesienia do czasów współczesnych. Brak refleksji nad przyczyną zagłady Żydów, przyczynami polskiego antysemityzmu, podjęciem działań przeciwdziałających tym zjawiskom. ROMOWIE Ilość wskazań: j. polski 1, historia 3 (Cygan), WOS 25 (w tym 9 Cygan), WdŻ 0 Romowie mieszkają w Polsce od XV wieku. Wg ostatniego Spisu Powszechnego (2011) w Polsce mieszka 16 000 Romów i Romek
MUZUŁMANIE Ilość wskazań j. polski 2, historia 10, WOS 21, WdŻ - 2 Islam przede wszystkim w kontekście terroryzmu, fanatyzmu religijnego, ucisku kobiet (choć brak takich refleksji w odniesieniu do sytuacji kobiet z in. kręgów kulturowych) oraz WTC i wojny w Iraku Muzułmanie w Polsce mieszkają od XIV w.. Obecnie w Polsce oficjalnie zarejestrowanych jest 6121 członków stowarzyszeń muzułmańskich, wg szacunków organizacji muzułmańskich - 25 tys. członków.
UCHODŹCY Ilość wskazań: j. polski 4, historia 3, WOS 72, WdŻ 0 Pokazywane jako osoby pokrzywdzone, poszukujące pomocy, głównie anonimowi bohaterowie zbiorowi Uchodźcy z wielu państw, gdzie są łamane prawa człowieka, szukają schronienia w innych krajach Historia praktyczny brak omówienia zjawiska i przyczyn uchodźctwa, choć to charakterystyczny cecha historii najnowszej, brak odwołań do Polski Łączna liczba osób ubiegających się o status uchodźcy i uchodźców to 6543. (dane Urzędu ds. Cudzoziemców)
KOBIETY I DZIEWCZĘTA // MĘŻCZYŹNI I CHŁOPCY historia - pojedyncze kobiety Rządy przeszły w ręce kobiet spokrewnionych ze zmarłym Piotrem I. Brak silnego władcy nie spowodował jednak upadku potęgi Rosji WdŻ - 99 Stereotypów płci (od pojedynczych akapitów do całych stron) Płeć oraz związane z nią predyspozycje fizyczne i psychiczne wyznaczają w dużej mierze wybór zawodu. Mówimy o tzw. zawodach męskich, np. marynarz, lotnik, górnik, hutnik, aczkolwiek zdarzają się czasem niespodzianki i niektóre kobiety podejmują męskie zawody. Natomiast typowo kobiece zajęcia to: pielęgniarstwo, pedagogika przedszkolna, dziewiarstwo itd. Brak przedstawień kobiet i mężczyzn w niestereotypowych rolach
OSOBY STARSZE Kwestia wieku w kontekście antydyskryminacyjnym właściwie nie jest poruszana w analizowanych podręcznikach kategoria niewidzialna Nieliczna reprezentacja tej grupy wiekowej występuje w rolach dziadka lub babci - Dzisiaj Dawid i Kacper wybrali się na obiad i podwieczorek do babci Kazimiery i dziadka Bronisława. Dziadek Bronisław zna wiele ciekawych przysłów, a których dziś już nikt prawie nie pamięta. Natomiast babcia Kazia piecze wspaniałe ciasteczka z cukrem i parzy przepyszną herbatkę z owoców. Na koniec 2010 r. populacja kobiet powyżej 60 roku życia oraz mężczyzn powyżej 65 roku życia wynosiła łącznie 17%. Według szacunków GUS obecnie na 100 osób w wieku 18-59/64 lat przypada 26 osób w wieku powyżej 60/65 roku życia. W 2035 roku relacja ta będzie kształtować się 46/100. (dane: Rządowy Program na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2012 2013, KPRM)
OSOBY Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIAMI Ilość wskazań: j. polski - 45 (w tym 6 kaleka), historia 2, WOS 20, WdŻ - 4 Śladowe odniesienia do osób niepełnosprawnych ( wszyscy są młodzi i zdrowi ) Niepełnosprawność głównie w odniesieniu do narządów ruchu brak osób niewidomych, głuchych, niepełnospr. intelektualną, sprzężonymi, głuchoniewidomych i z chorobami psychicznymi WOS Niepełnosprawność w kontekście działań na ich rzecz, przeciwdziałania dyskryminacji brak informacji o zwykłym życiu Niepełnosprawni = osoby bierne, potrzebujące pomocy, wsparcia, podmioty działań instytucji Brak informacji kim są, czym się interesują, jakie mają cechy
OSOBY ŻYJĄCE Z CHOROBAMI PSYCHICZNYMI Ilość wskazań: j. polski 4, historia 1, WOS 0, WdŻ 4 Wątek choroby psychicznej występuje rzadko, w podręcznikach WdŻ wiąże się go z pedofilią, kazirodztwem, ekshibicjonizmem, homoseksualnością lub transeksualnością, nadużywaniem alkoholu. Brak informacji o chorobach i zaburzeniach psychicznych, które dotykają nastolatków, np. nerwica, depresja (WdŻ) oraz odniesień do dyskryminacji Ilość osób chorych psychicznie w Polsce oscyluje wokół 1,5 mln.
OSOBY HOMO- I BISEKSUALNE Ilość wskazań: j. polski 0, historia 1 (homoseksualizm), WOS - 0, WdŻ 90 (homoseksualizm) / 8 (biseksualizm) / 10 (gej) / 6 (lesbijka) WDŻ Homoseksualność jako problem, odchylenie, przypadłość, zaburzenie itd. Orientacja homoseksualna błędnie utożsamiana wyłącznie z popędem Homoseksualność jako wynik nieprawidłowej sytuacji rodzinnej i negatywnych przeżyć w dzieciństwie Powiązanie z ryzykiem typu HIV/AIDS Ilość osób homoseksualnych w Polsce szacuje się na 5% społeczeństwa
JĘZYK I OBRAZ Używanie stygmatyzujących sformułowań: - Murzyn - 7 razy w podręcznikach do jęz. polskiego (słowo rasizm występuje tylko dwukrotnie), w historii 6 razy, w WOSie 3 razy; - Cygan (w historii 3 razy, zero wskazań słowa Rom, w WOSie 9 razy) - kaleka (język polski 6 razy). Jeżeli w omawianym w podręczniku szkolnym tekście źródłowym w oryginale albo w przekładzie pojawiają się takie sformułowania - brak odniesień, że są one obecnie traktowane przez reprezentantów tych grup jako stygmatyzujące i uwłaczające. Brak podania alternatywnie stosowanych określeń (Rom, osoba z niepełnosprawnością wzroku, osoba czarnoskóra, Kenijczyk, Afroamerykanin, Kreolka). Powszechnie poza nielicznymi wyjątkami stosowany jest wykluczający uczennice język, stosujący wyłącznie formy męskoosobowe. (np.. Ćwiczenie Kongres Ojców Demokracji )
WNIOSKI... - używane w szkołach podręczniki w małym stopniu uwzględniają tematykę związaną z równością, różnorodnością i przeciwdziałaniem dyskryminacji - cały czas zawierają też treści stereotypizujące i częściowo niezgodne z aktualnym stanem wiedzy - dostrzegalne są elementy ukrytego programu nauczania, czyli nieoficjalnego przekazu kształtującego konkretne postawy, podejście do życia, normy zachowania
TEMAT WAŻNY DLA... - Rzecznika Praw Obywatelskich Wystąpienie Rzecznika Praw Obywatelskich z dnia 3 lipca 2012 roku - Pełnomocnika ds. Równego Traktowania Krajowy Program Działań na rzecz Równego Traktowania na lata 2013-2016 - dla Szkoły uczącej się wymóg stawiany szkołom i placówkom oświatowo wychowawczym - w szkole lub placówce są realizowane działania antydyskryminacyjne obejmujące całą społeczność szkoły lub placówki (rozporządzenie MEN w sprawie nadzoru pedagogicznego)
1. CO MOŻE ZROBIĆ SZKOŁA UCZĄCA SIĘ... - z perspektywy kadry zarządzającej szkołami wyższymi i ośrodkami doskonalenia nauczycieli wprowadzenie kompleksowej i ogólnodostępnej oferty zw. z EA, kładącej nacisk nie tylko na przekazywanie wiedzy, ale także umiejętności oraz kształtowanie postaw; - z perspektywy ośrodków badawczych prowadzenie badań nad problematyką EA; - z persepktywy autorów/ek i rzeczoznawców podręczników wykorzystanie potencjału podstawy programowej, stosowanie się do aktualnego stanu wiedzy
2. CO MOŻE ZROBIĆ SZKOŁA UCZĄCA SIĘ... - z perspektywy kadry dydaktycznej i pedagogicznej w szkole: regulaminy reagowania w sytuacji dyskryminacji (także dotyczące osób zatrudnionych) // rozwijanie umiejętności reagowania oraz wiedzy nt. różnych grup mniejszościowych dyskutowanie problematyki dyskryminacji i wzmacniania równości I różnorodoności na szerszym forum szkoły organizowanie spotkań superwizyjnych, wspieranie kadry w podnoszeniu kwalifikacji zawodowych w tym obszarze odpowiedni dobór podręczników bądź wykorzystywanych fragmentów // krytyczna refleksja wobec występujących w tekstach źródłowych stereotypizacji, dyskryminacji, wykluczenia
DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ! ZAPRASZAM DO KONTAKTU! www.tea.org.pl biuro@tea.org.pl